«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
жүктеу/скачать 1,69 Mb. Pdf көрінісі
|
| баспасы), толық əдеби аудармасы 1983 жылы (С.Н.Иванов, «Наука» баспасы)
жарыққа шықты. Ұйғыр тіліндегі аудармасы мен ұйғыр фонетикасының ерекшеліктері ескеріле отырып, латын əрпімен транскрипцияланған мəтіні Пекинде 1984 жылы (бір топ аудармашылар) жарияланды. Қазақ тілінде толық мəтіні көне түрік тілінен тұңғыш рет аударылып, 1986 жылы (А.Қ.Егеубаев, «Жазушы» баспасы) жеке кітап болып шықты. Осы басылым 1989 жылы Қытайда (Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. Пекин, «Ұлттар» баспасы; ауд. А.Қ.Егеубаев.) араб əрпімен екінші қайтара жария- ланды. Осы аударма, зерттеу еңбегінің нəтижесінде 1989 жылы «Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу біліг» дастанының (ХІ ғ.) қазақ əдебиетінің қалып- тасып, дамуына идеялық-көркемдік əсері» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғалды. «Құтты білік» дастанын тек қана əдеби мұра деп қарау біржақтылық болар еді. Оның жалпы түрік тілдес халықтар тарихындағы əдебиеттану, тілтану, тарих, мəдени-тарихи қатынастар саласындағы алатын орыны, маңызы мен мəні аса зор. Бұл тұрғыда қазақ халқының да рухани-кəмелеттену жолының күретамыры Жүсіп Баласағұнның эстетикалық əлемінде жатыр. «Құтадғу біліг» дастанының Орхон-Енисей жазбаларымен (V—VІІІ ғғ.) тамырластығы жəне ХІV—ХV ғасырлардағы қазақ жырауларының үрдісімен, классикалық қазақ əдебиеті үлгілерімен сабақтастығы өркенді əдеби дəстүр арнасын танытады. Қазақ мақал-мəтелдерімен, қанатты сөздерімен, шешендік сөздер табиғатымен, Абай тағылымының, Шəкəрім қажының көркемдік дүниесінің Жүсіп Баласағұнның рухани-көркемдік əлемімен жарастығын білдіретін желілер өте көп. Поэманың философиялық-эстетикалық таным өзектері, мəтіннің образды- семантикалық құрылысындағы ерекшеліктер мен заңдылықтар түрік поэзия- сының төл сипаттарын саралауға да мүмкіндік береді. Ел ішінде ежелден кең таралған адамшылық, имандылық хақындағы, өмір, тіршілік жайлы тұжы- рымдардың, ырым-нанымға, танымға айналып кеткен қағидадай əдет-ғұрып, салттарының бедерлі белгілерінің ескі мұра беттерінен, өлең шумақтарынан, ұшқыр сөздерден, мақал-мəтелдерден көзге жылы ұшырай жамырап көрінуінің өзі тарихи көркем танымның, тарихи поэтиканың, тарихи сананың мағыналы заңдылықтары. «Құтты біліктегі» қазіргі қазақ əдебиетінде қаз-қалпында жүрген ұшқыр сөз, мақал-мəтелдердің бірқатарын өзбек, қырғыз, татар, ұйғыр халықтарының əдебиетінен де кездестірдік. Осылардың өзі-ақ дастанның поэтикасының тарихилығын меңзейді. Бұл орайда И.В.Стеблеваның: «Первым оригинальным сочинанием тюркоязычной художественной литературы до сих пор считается поэма ХІ в. «Кутадгу билиг» Юсуфа Баласагунского... Те формальные показатели, которые мы перечислили выше, позволяют считать памятник ХІ в. «Кутадгу билиг» первым произведением классической тюркоязычной литературы, которая в творчестве отдельных поэтов просуществовала вплоть до ХХ в.» * — деген пікірін еске сала кеткеннің артықтығы жоқ. Қалай дегенде де, классикалық түрік поэзиясының тарихы осы «Құтадғу біліг» дастанынан басталатынына ешбір күмəн болмасқа керек. Осы тұжырымды қолдайтын пікірлер де айқын ** . Түрік өлеңінің бір мəуелі бұтағы, түрік өркениетінің құнарлы өлкесінің бірі — қазақ өлеңі, қазақ халқының эстетикалық таным тəжірибесі осынау шоқтықты биіктерден айналып өтпеген, бірге өріліп, бірге көктеген. «Орхон- Енисей жазбалары» мен «Құтадғу біліг» сынды көп қырлы жауһарлардың ішкі-сыртқы бітімінен көзге ұрып тұрған қазақтың көркемдік əлемімен сабақтастық заңдылықтарын тереңнен талдап-зерделей түсу қазақ əдебиетінің тарихына да мағыналы да қызықты беттер қосатынына, рухани дүниеміздің тынысын кеңейте түсетініне күмəн жоқ. Бұл желілер дастан мен классикалық қазақ əдебиеті шығармаларының арасындағы көркемдік-эстетикалық таным үрдісінің сабақтастығынан (1), образдар жүйесі табиғатының бірлігінен (2), жалпы поэтикасынан (3), тарихи сана мен тарихи танымның диалектикалық өзектестігінен (4), қоғамдық-əлеуметтік, этникалық түп-тегінің (топырағының) бірегей жаратылысынан (5) тарамдалады. Түрік жырының тарихи поэтикасынан қазақ поэзиясының бұған дейін ауызға көп алына қоймаған тағы бір түйінді сипатын байқаймыз. Қазақ өлеңін, жалпы түркі поэзиясын былайғы жұрт əйтеуір бір шығыс саздары деп қарайды. Ол анық. Ал, шын мəнінде, қазақ жыры əу басынан-ақ абстракциялық солықтаулардан ада, бедерлі де тегеурінді, берік бітімді поэзия ғой. Керісінше, əсем саз, əсіре сыршылдықты ғана күйттеп кетпейтін, ойшыл һəм нақты-бейнелі поэзия үлгісі. Осы сипаттарды əсіресе ежелгі түрік жырларынан, оның ішінде «Құтты білік» дастанынан жақсы пайымдауға болады. Түрік-қазақ поэзиясына ежелден етене * Стеблева И.В. Поэзия тюрков V—VІІІ вв. н.э.: Автореферат дисс. на соискание ученой степени канд. филологических наук. М., 1965. ** История всемирной литературы. Т. 2. М.: Наука, 1987. 16 17 тəн сипаттар: метафора өзегіндегі нақтылық, дəлдік, ой-толғам желісіндегі өмірлік тəжірибе, тұрмыс-тіршілік диалектикасынан туған айқындық, троп- тар жүйесіндегі қолмен қойғандай тиянақтылық — осылардың бəрі де араб- парсы саздары басым көрінетін жалпы шығыс əлемінің көркемдік-эстетикалық шарттылықтарынан мүлде бөлек қасиеттер. Поэтика тарихындағы əр кезең- дерде əрқилы көрінгенімен, бұл сипаттардың өзегі бір көркемдік заңдылықтары қазақ поэзиясының бұрын-соңды ерекше қасиет-қисындарын, ішкі-тысқы өлеңдік табиғатын, дүние поэзиясы алдындағы өз үнін айқын, ашық танытады. Мысалы, дастандағы «Арыстан мінсең, қылышыңды қамшы қыл!», «Жауды көрсе — ердің жүзі қызарар, «Жауға кірсе — жердің жүзі қызарар!», «Таяқты жауға темір қалқан дайында!»(бəрі де «Құтты білік» дастанынан) деген жолдарды хас поэзия емес деп айта аламыз ба, олай болса осындай бітімді жыр үлгісін басқа дүние поэзиясынан кездестіре аласыз ба? Бұдан да əсерлі, бұдан да қуатты поэтикалық түзілімдер болуы мүмкін, бірақ мына жаратылыс қайталанбайтын қуатты, күрделі құбылыс. Берідегі Ақтамберділер аса бір сыршыл махаббат сезімінің өзін айдан анық өрнекпен «Азу тісін ақситып аруды сүйер ме екенбіз!» — деп естен кетпес кесек суретпен елестетеді. Мұны ұққан ғана ұғар. Бəлкім, басқа дəуірдің, басқа этностың өкілдері (ақын-жырау лары) бұлай жырлау өз алдына, осының өзін түйсініп, көзіне елестете алмауы мүмкін. Ұлттық бояуы қанық осындай поэзия үлгілерін бес ғасыр жырауларынан да аса жиі кездестіреміз. Поэтикалық дəстүрдің осы арнасының өзі-ақ қазіргі қазақ жырының тарихи поэтика заңдылықтарын тереңнен аша түсетін толымды үрдіс. «Құтадғу біліг» — дəстүр, поэтикалық таным биігін білдіретін арналы дəстүр. Бұл сипаттама этикалық-даналық дастанның өз заманындағы, өзінен бұрынғы көркемдік, философиялық үрдіспен, кейінгі өзіне тектес əдеби- эстетикалық өркендермен тікелей тамырластығынан, рухани үндестігінен танылады. Жүсіп Баласағұнның дүниетаным, біліктілік тұрғыда сол кездегі əлемге мəлім ойшылдармен қанаттас түсіп отыратындығы көрініп тұрады. Неміс зерттеушісі, дəрігер Отто Альбертстің: «Юсуф в молодые годы являлся наследователем и даже учеником Авиценны», — деп топшылауы тегіннен- тегін айтылған сөз демейміз. Егер əлем философиясынан ондай аналогиялар іздесек, «Құтадғу біліг» дастанындағы əлеуметтік ойлар желісін ағылшын Адам Смиттің «Богатство народов» (1775 ж.) атты əйгілі де абыройлы ең- бегінің үндес идеалдарымен ұштастыруға əбден болар еді. Бірақ біз үшін топырағы бір, рухы туыс Күлтегін жазуларымен, Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» Əбу Нəсір əл-Фараби даналығымен, қазақтың бес ғасыр ойшылдарымен, Ұлы Абай философиясымен табиғи жақындығы əлдеқайда берік, əлдеқайда жанды жалғастық ретінде қадірлі. Дана Фарабидің қуатты қоғам, бақытты мемлекет туралы толғаныстары дүние жүзі ойшылдарынан лайықты бағасын алған. Осы əл-Фарабидің даналық ойлары мен Жүсіп Баласағұнның əлеуметтік-эстетикалық көзқарастарының сабақтастық желісі айқын аңғарылады. Фараби əлеуметтік трактаттарында ақыл, білім, ғылым- ның пайдасын, адамның құт-бақыты, жақсы əкімдердің құлық-табиғаты туралы көзқарастарын білдірсе, «Құтты білікте» осынау əлеуметтік мəні терең ой-толғамдар өлеңмен, дидактикалық поэзия үлгісімен көркем жыр ланады. Əбу Нəсір əл-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарының көз қарастары», «Данышпандықтың маржаны», «Бақытқа жету жайында», «Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері», «Ақылдың мəні туралы трактат» тағы басқа əйгілі туындыларының ой-идеялары мен «Құтты білік» дастанындағы аналогиялық толғам, философиялық түйіндер бір мəдениеттің, бір өркениеттің, заман мен əлеуметтік жағдай ғана емес, бір тектес ел-жұрт тіршілігі тұтас- тырған бір дүниетанымның жемістері. Екі ғұламаның ел, ел басы, қоғам туралы ой-толғамдары бір арнадан тоғысып отырады. Екеуі де адамгершілікті, имандылықты, мейірім-рахымшылықты адам баласының асыл қасиеті ретінде жоғары қояды. Парасат, білімді адамшылықтың алды деп таниды. Барша жұртты тең көруді, тең көріп, еңбегі мен парасат пайымына қарай бағалауды парыз деп біледі. Əлеуметтік салмағы зор «Құтты білік» сынды дастанның көркемдік-танымдық сипаттары, күллі қасиеті өз тұсындағы, өзіне дейінгі ойшылдар мен зердешілердің талантты туындыларымен астастыра қарағанда кемелдене, барынша айдындала түседі. Күлтегін жырларынсыз, Фарабидің өлмес мұраларынсыз бұл біліктілік туралы дастанның іргесі үнемі жалаңаш қала бермек. Жүсіп Баласағұнның көркемдік əлемі осындай тектес құбылыстармен сабақтастыра қарағанда ғана қатпарланып, даралана көрінеді. Бұлардың ара- сында ірі көркемдік-танымдық құбылыстардың басын тоғыстырған үлкен мəдени-шығармашылық заңдылық жатыр. Қандай да құбылыстың, болмысқа эстетикалық көзқарастың ішкі табиғаты, белгілі бір дəстүр өзегінде түзілген, өсіп-өнген топырағы болатыны белгілі. Классикалық көне түрік поэзиясының алғашқы кітабына да осы тұрғыдан қараған жөн. Осыншама кемел де келісті поэзия шығармасы, келісті кітап бірден дүниеге келе қоймағаны күмəнсіз. Бұл орайда «Құтты біліктің» алдында ерте, ерте орта ғасыр дəуіріндегі түріктердің өркенді мəдениеті тұр. Түрік дүниесінің біртуар айтулы құбылыстарының ішкі дəстүрлі байланыстары зерделей үңіліп, тереңнен талдауды қажет ететін тұтас бір этностың этнологиялық өркендеу желілері қойындасып жатқан күрделі жүйе. Сол құнарлы топырақтың қазіргі алуан түсті, түбі бір, топырағы ортақ түркі тілдес халықтардың кейінгі мəдениетіне ұласу тұсындағы жұмбақтары қызық та мəнді-мағыналы мəселелер. Бұл орайда да Жүсіп Баласағұнның творчествосы үлкен бір кезеңді сан қырынан алдыға тосатын бірегей бітімді туынды. Орхон-Енисей жазбалары тарихи ескерткіштер болумен қатар, поэзия туындылары екендігіне күмəн жоқ. «Осынау өзіндік көркемдік мəнері басым, көркемдік өрнектерінің түйінді заңдылықтары айқын дерлік жырларының» жүктеу/скачать 1,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|