Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
| Бес жүз ауыл береді,
Өз алдына сұлтан боп, Сүйген жерің жайлашы, Не қыласың бір қызды, – деп үгіттейді. Мұндағы «бес жүз ауыл» деп тұрғаны – баяғы байтақ құрайтын ел-жұрт. Жырлардың көбінде байтақ сөзі ел, жұрт сөздерімен қатар түзіп,
қазіргідей «барлық ел-жұрт» деген мағынада емес, жалпы «ел-жұрт бірлігі, ру-тайпа одағы» дегенді атайтын плеоназм, яғни бір мағынада екі сөздің қатарласа айтылып, жалпылық ұғымын беретін сөз тіркесі. Бұл құбылыс – қазақ тілінде, әсіресе ертеректегі сөзқолданыста жиі кездесетін амал, олардың көбі бұл күнде қос сөз ретінде дефиспен жазылып, енді бірқатары тіркес ретінде бөлек-бөлек, бірақ қатар келтіріліп жазылып жүр. Мысалы некен-саяқ екі сөз де – «жеке, жалғыз» деген сөздер, телегей-теңіз (екеуі де – «теңіз, үлкен су»
241 деген мағынадағы сөздер), бекер босқа (екеуі де – «бекер»), құр- текке (екеуі де – «текке») мағынадағы бірліктер екендігі белгілі. Демек, байтақ ел (ел+ел), байтақ жұрт (жұрт-жұрт). Мұндайда қапталдасқан сөздер бір мағынаны айқындап, күшейтіп көрсетеді.
бұдан тақтың төменгі жағында, яғни тақта отырған әміршінің аяғының астында (қазақша: қол астында) отырған ел, жұрт, ру, тайпа- лар, олардың одақтары, қысқасы, «бағынышты ел» деген ауыспалы мағынасы пайда болған. Байтақ сөзінің мағыналық құбылысы әрі қарай да ұласа берген. Заман өте келе, байтақ «ұшы қиыры жоқ, кең, үлкен» деген сындық мағынаға ие болып, оның жырлардағы «белгілі бір құрамды ел, этникалық бірлік, «территориялық тұтастық» деген мағынасы лексикалық ескіліктердің біріне көшкен.
эзия тілінің дәстүрлілік, жалғастылық үрдісінің нәтижесінде кейінгі XVIII-XIX ғасырдың бірқатар ақын-жыраулары тілінен де орын алған. Бұл дәстүрлі жалғастылық әсіресе Қазақстанның батыс аймақтарында жасап өткен сөз иелерінде жақсы сақталған. Мыса- лы, Махамбет ақын (XIX ғасырдың I жартысы) «Біздің Ер Исатай өлген күн, Он сан байтақ бүлген күн» дегенде, байтақ деп нақты бір мемлекет не хандықты атап тұрған жоқ, өздерімен мұраттас ел-жұрт, көтерілісшілердің бүлгенін (жеңілгенін) айтып отыр. Бұл жердегі Махамбеттің он сан байтақ дегенді өлең жырына келтіруі – кәнігі, дәстүрлі поэтикалық штамптың қолданылуы болып танылады. Ал Бұхар жырау да (XVIII ғ.) Абылайға: «байтағың байып, мал беріп», – десе, мұнда жырау байтақ сөзінің «хандық» деген ескі мағынасын өз орнында жұмсап тұр. Сөйтіп, байтақ сөзінің бір мағынасы – ескі, ол мағына атауыштық (терминдік) сипаттағы «белгілі бір территориялық-этникалық бір- лік, хандық» деген мағына. Бұл күнде байтақ негізінен сын есім қызметіндегі суреттемелік, сындық мағынада жұмсалады. Ел-күн. Шоқан нұсқасындағы «Едіге» жырында: «Баба түкті Шашты Әзіз... Ніл дариясының басында Құмкент шаһарының қасын- да жібек орамалға ораулы баласын тауып алады. Елсіз, күнсіз туды деп атын Едіге қояды» деген қарасөз мәтіні бар. «Ер Тарғын» жы- рында мертігіп айдалада жатқан Тарғын батыр атына: «Елім-күнім Кәрібоз, Сөйлесетұғын тілің жоқ», – деп зарлайды. Ертеректе бүгінгі ел-жұрт қос сөзі ел-күн тұлғасында қолданылған. Мұндағы күн – көне түркі тілдерінде «адам», одан «жұрт, ел» мағынасын беретін сөз. Демек, ел-күн – плеонастық құрылым, «ел-жұрт» мағынасындағы екі сөз қосарланып, жалпы «адамдар» (ел, жұрт) деген мағына 242 беріп тұр. Күн сөзінің «адам>адамдар>ел-жұрт» мағынасында жұмсалуы қазақ тілінде өте ертеде-ақ ұмыт болған. Сондықтан ол
деп жиі айтылатын тұрақты тіркестің пайда болуы да күн сөзінің көне мағынасының күңгірт тартуына байланысты. Қосарлықта күн сөзі тұрғандықтан, оның серігі ай-ды қосақтай салу – үйреншікті құбылыс. Халық мақал-мәтелдерде, сөз тіркестерінде өзіне түсініксіз сөзді ыңғайы келсе, таныс сөзбен ауыстырып айтуға бейім тұрады. Логикаға сайсақ, ай мен күннің амандығы адамдарға қатысты емес, адамзат үшін олар әрқашан аман, ал ел-жұрттың, яғни ел-күннің амандық-жамандығы – әрдайым болып жататын құбылыс. Демек, дұрысы – ел-күн аманда болуы керек. Бірақ ай-күн аманда сияқты алогизмдер тілде орын алатынын ескерсек, бұл қолданысты узустық құбылыс деп танимыз да ел-күн тұлғасын ескіліктердің бірі деп са- наймыз. Бұл құрылымның көнелігі сондай, жырлардың өзінде сирек кездеседі. М.Әуезов, С.Бегалин сияқты қазақтың әрбір сөзін аса зор білгірлікпен, өз орнында, өз тұлғасында, өз мағынасында қолданатын бүгінгі жазушылардың тілінде ғана ел-күн қос сөзін таба аламыз. Жұрт сөзі ғылыми әдебиетте термин ретінде танылады, сондықтан орыс тіліне аударылмай, юрт тұлғасында беріліп жүр. Бұл атау жеке өзі де және аса жұрт, асыра жұрт, астана жұрт, ауыр
XV-XVIII ғасырдың ақын-жыраулары тілінде жиі қолданылған. Енді осылардың әрқайсысын жеке-жеке талдап көрелік.
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|