Ескіліктердің тақырыптарға қарай танылуы

Бұл күнде ұмыт болған, белгілі бір стильдік мақсатта, белгілі бір 

әдебиет жанрларында болмаса, күнделікті қолданысқа түсе бермейтін, 

мағынасын  бірден  тап  басып,  екінің  бірі  айтып  бере  алмайтын 

сөздерді көне және ескірген деп жіктеп зерттеуде назарымызды тек 

қана «Едіге» жырына аударумен шектелмейтініміз даусыз. Жоғарыда 

сан  рет  айтылды:  аталған  нысандарды  батырлар  жырларының 

барлығынан да, оның «Едігеден» басқа ноғайлы кезеңіне жататын өзге 

«Ер Көкше», «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази», «Нәрік», «Мұса хан», 

«Шора батыр», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», Мұрын жырау жырлаған 

«Қырымның қырық батыры» цикліндегі «Алатайлы Аңшыбай батыр 

және оның ұрпақтары», «Қарадөң батыр және оның ұрпақтары», «Ер 

Қосай»,  «Манашұлы  Тұяқбай»,  «Телағыс»,  «Айсаның  ұлы  Әмет», 

«Қарға бойлы Қазтуған», «Ақжонас ұлы Ер Кеңес», «Қыдырбай ұлы 

Қобыланды» сияқты жырлардан да іздеп табу керек болады. Бұлар 

– әрине, әр дәуірде туған (XV ғасырдан бастап XIX ғасырға дейінгі 

мерзімде), әр өлкеде көбірек сақталған, әр алуан жыршылар жеткізген 

үлгілер болғандықтан, олардың тілдік-стильдік бітімдерінде белгілі 

бір өзгешеліктер болатыны түсінікті, сондықтан біздің іздейдін ныса-

намыз – лексика-фразеологиялық ескіліктердің де аз-көптігі әр түрлі. 

Дегенмен барын жинап, тақырыптарға қарай іріктеп-топтап сөз ету 

(зерттеу, талдау) қажеттігі даусыз.

Біз бірнеше жылдан бері тарихи семасиология, тарихи лексико-

логия салаларына қатысты ізденістер жүргізіп келеміз. Осы орайда, 

жиналған, талданған материалдардың (сөздердің) біразы «Ескіліктер» 

деп отырған лексикалық топқа жатады. Бұл матералдар әр басылым 

сайын  толықтырылып  үш  рет  басылым  көрген  «Сөздер  сөйлейді» 

атты кітапта жарияланып келеді. 2004 жылғы басылымында 300-ден 

5 Ногайско-русский словарь (Под редакцией Н.А. Баскакова. М., 1963) деген сөздік 

бойынша теріп алынды.

239

астам сөз талданса, олардың ішінде едәуір тобы қазақтың батырлар 

жырлары мен лирикалық эпостарындағы, XV-XIX ғасырларда жасап 

өткен  ақын-жыраулары  тілдеріндегі,  мақал-мәтелдер  мен  тұрақты 

тіркестер  құрамындағы  көне  және  ескірген  бірліктер  болатын. 

Сол  себептен  бірқатар  ескіліктер  ұсынылып  отырған  жаңа  еңбекте 

қайталап  талданбауы  мүмкін.  Бұл  еңбекте  ескілік  деп  танылған 

бірліктер (сөздер мен фразеологизмдер) әр алуан тақырыптарға қарай 

топтап көрсетіледі. Ол тақырыптың басты-бастылары отан (ел-жұрт) 

ұғымына,  ұрыс-соғысқа,  ұрысқа  қатысушыларға,  қару-жарақ, 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: