Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

«Әуелі, Құдай, ағындым,

Ата-анамды сағындым», – деген жолдар бар.

Бұл сөз қазақ тілінің қазіргі түсіндірме сөздіктерінде тіркелмепті 

(көрсетілмепті). Тек «Қазақ тілінің аймақтық сөздігінде» ағыну сөзін 

Қытай  қазақтары  тіліндегі  диалектизм  деп  көрсетеді  де,  мысалға 

«Қобыланды»  жырынан  алынған  жоғарыдағы  жолдарды  береді, 

мағынасын  «жалыну,  жалбарыну»  деп  көрсетеді.  Ағыну  етістігінің 

мағынасы мәнмәтінге қарағанда, «сыйыну» немесе «шағыну» деген-

дерге  саятын  сияқты.  Сөздің  этимологиясын  қарастырғанда,  ағы> 

екен  деп  ойлауға  болады  (Э.В.Севортян.  Этимологический  словарь 

тюркских языков. - М.: Наука, 1974. - С. 80-81). Ол күнде ағындым 

сөзі «Құдайға жалындым немесе сағынышымды айтып шағындым, 

тілек  айттым»  дегенді  білдіретін  болып  шығады,  өйткені  жырдың 

бұл екі жолы – Қобыланды баланың зынданда жатқанда айтқан сөзі. 

Демек, тұтқын бала әуелі Құдайға шағынғанын, содан соң ата-ана-

сын сағынып жылағанын айтқан сияқты. Бұл – әзірге жорамалымыз. 

Іздестіре түсу керек. Ал Қытай қазақтарының жергілікті ерекшелігі 

деп тану – қисынсыз, өйткені сол өңірдегі сөйлеу тілінен не көркем 

әдебиетінен мысалдар жоқ.

Лағу (Ылағу). Бұл сөз «жорту, аттану, жөнімен бет алу» дегенді 

білдіретін сияқты.

Аламан тегін алсын деп,

Олжа болып қалсын деп

Түн ішінде лақтым (Батырлар жыры).

Жасы алпысқа келгенде,

Әкем қайда ылақты («Ер Қосай»).

Бұл  жыр  жолдарында  ылағу  деген  қимыл-әрекеті  «жөнсіз  бет 

алу,  адасу»  емес,  «белгілі  бір  мақсатпен  аттану,  жортуылдау»  де-

ген  мағынада  беріліп  тұр.  Бұл  сөйлемде  Ер  Бөкшенің  баласы  –  Ер 

Қосайдың сұрағы мен әкесінің жауабы айтылған. Ер Бөкше, әрине, 

бір  жаққа  бетімен  адасып  кеткен  жоқ,  жорыққа  аттанған.  Қазіргі 

қолданыста лағу (ылағу) сөзінің мағынасы жоғарыда көрсетілгеннен 

бөлек («басқа жаққа бетімен кету, адасу» және «не болса соны айту, 

бос  сөйлеу»  –  ҚТТС,  7-том,  48-б.).  Қазақтың  өлең-  жырларында, 

әсіресе  батырлар  жырларында  ұрыс-соғысқа,  шабуыл-жорыққа 

қатысты  мағынасы  бар  етістіктердің  варианттары,  синонимдері, 

метафоралық  тұлғалары  едәуір  көп  екені  байқалады,  сондықтан 

бірқатар сөздердің бұл күнде өзімізге айқын мағыналарынан өзгеше 

мағынада  жұмсалған  етістіктердің  ескі  қолданыстар  болып  көрінуі 

заңды. Әрине, бұндай етістіктердің осы күнгідей мағынада жұмсалуы 

да аз кездеспейді. Мысалы:

272

Гүмпілдеген көп қалмақ

Алды-артына ылақты? («Ер Қосай», 24, 25). 

Бұл  жерде  ылақты  сөзі  «бет-бетімен  қашу»,  «айдалаға  кету» 

дегенді білдіреді.

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: