Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
| сөйтіп (солай+етіп), көгал (көк+алаң) сияқты тіркестерді былай
қойғанда, экстралингвистикалық фактордың ықпалымен дүниеге келген кәсіподақ (кәсіпкерлер одағы), баспасөз (басылып берілген сөз), күнкөріс («өмір сүру» мағынасында күн көру), жанталас (жа- нын сақтау үшін күресу, таласу), бойжеткен (бойы жетіліп өскен; өткен ғасырлардағы өлең-жырларда бойға жеткен тұлғасында келеді), есалаң (есі адасып алаңдаған) т.б. сияқты бұл күнде біріккен сөз түрінде тұлғаланып жүрген жеке-жеке бірліктердің бәрі де тіркестерден шыққан. Осы амал бүгінгі жаңа сөздердің, тіпті терминдердің жасалуында үлкен орын алады. XX ғасырдың 30-40-жылдарынын бермен қарай қолданылып келе жатқан оттегі, сутегі, үшбұрыш, тікбұрыш, 378 қылтүтік, қылтамыр деген химия, геометрия, ботаника тер- миндерінен бастап, бұл күнде біріккен сөз дәрежесінде (белгісінде) көрінетін жағажай, саябақ, тәттідәм, гүлсағақ, гүлдесте, гүл-
тіркес екені айқын. Мұндай біріккен сөздердің жасалу амалдары, оларды жасайтын компоненттерінің семантикалық-функционалдық сипаты арнайы зерттеліп, жақсы түсіндірілді (Р.Сыздық Тілдік нор- ма және оның қалыптануы. - Алматы: Елорда, 2001) атты кітаптағы Қ.Күдеринованың «Құрама сөздер және олардың емлесі» атты қосымша материалын қараңыз). Сөз тіркесі арқылы 1970 жылдарда пайда болған жаңа сөздер (біріккен сөз ретінде қосылып жазылған- дары да, тіркес ретінде берілгендері де) «Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар» деген атпен 1983 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан жұмыста тіркелген болатын. Мысалы: мұндағы ақжайма, Ақшақар,
гендер тіркестен барып біріккен сөзге айналған неологизмдер бол- са, аграрлық-өнеркәсіптік бірлестік, алтын той, астам держава,
(кейін – үстел), материалдық көтермелеу, шетке шығару (экс- порт), шеттен келтіру (импорт) сияқты атаулар – бір семантикалық құрылым ретінде терминдік мәндегі тіркес неологизмдер. Осы әдіс әрі қарай да жалғасып, бұл күнде, яғни соңғы 10-15 жылдың бары- сында бетесеп (лицевой счет), аққандылық (белокровье), ғаламшар (планета), нәруыз/ақуыз (белок), іссапар (командировка), сауалнама (анкета), орамжапырақ (капуста), тұсбағдар (компас), үйқамақ (домашний арест) сияқты біріккен сөздер мен бос орын (вакан- ция), ұлғайтатын қоләйнек (лупа), сынақ-тәжірибе (эксперимент), сыбайлас жемқорлық (коррупция), жылжымайтын мүлік, атау- лы көмек, сынақ алаңы, ұялы телефон, тұтыну қоржыны сияқты неологиялық тіркестерді таба аламыз. Демек, соңғы жылдарда тілдің ішкі заңдылықтарының бірі – аналитикалық тәсілдің бұрынғыдан күштірек жанданғаны байқалады, бұл амалдың жаңа бірліктер жасау- да кеңінен қолданылып отырғаны көзге түседі. Тіл дамуының ішкі мүмкіншіліктерінің тағы бірі – сөз мағынасы- ның кеңеюі мен тарылуы болса, мұның екеуі де неологизмдердің жасалуында кеңінен болмағанмен, орын алып келеді. Айталық, ашу- жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|