Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
Бүгінгі жаңа қолданыстардың әдеби тіл нормасына ену
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
| Бүгінгі жаңа қолданыстардың әдеби тіл нормасына ену
әлеуеті және қалыптану (кодификация) процесі Байырғы сөздердің мағынасын ауыстыру немесе үстемелеу арқылы жаңа ұғымдарды атау сияқты кәнігі тәсіл бұл күндерде де өз күшінде сақталып отыр және әрі қарай да орын ала бермек. Біз әңгімелеп отырған ең соңғы кезеңнің алдындағы онжылдықтарда пайда болған жариялылық, салауаттылық, теңгермешілдік, қоғам- дастық сияқты ондаған неологиялық бірлік қазіргі баспасөз беттері мен өзге де жазба дүниелердің (көбінесе оқулықтардың, ғылыми еңбектердің) мәтіндерінде, сондай-ақ радио мен телехабарлар- да кездесетін базар, нарық, жемқорлық, әріптестік, шақырылым, оқылым, ауысым, рәміз, орынтақ, бітімгер сияқты жеке сөздер мен жабық есік жағдайы, ұялы телефон, тұтыну қоржыны, атаулы көмек, тілшілер қосыны, полиция қосы, саяси ойын, теқ төраға, ке- ден бекеті, іскер топтар, еркін айырбас бағамы, еншілес кәсіпорын сияқты тіркестер – жаңа мағынаға ие болғандар. Олар едәуір көп. Демек, бұл амал арқылы қазақ лексикасы сан жағынан молайып отырған жоқ, өйткені басым көпшілігі – байырғы сөздер, бірақ олар қазақ тілін икемділігі, семантикалық әлеуеті (потенциялы) жағынан байытып отыр деуге болады. Сірә, бүгінгі және ертеңгі қазақ лексикасындағы өзгеріс-жаңа- лықтардың тақырыптық топталуы мен жасалу амалдарында қазір- гіден де өзгеше, соны көріністері пайда болары сөзсіз. Сондай- ақ бір ұғымды бір таңбамен (сөзбен) беру тенденциясы күшейе түсетін болар, бұны тілдің ішкі өз заңдылықтары талап етеді. Бұндай жаңалықтардың дүниеге келетіндігін соңғы онжылдықтарда жеке мағыналы лексикалық бірліктердің (жай, хат, тас, ақы, сөз т.б. сияқты) сөз жасаушы формантқа (суффиксоидке немесе аффиксо- идке, яғни сөз-жұрнаққа) айналып бара жатқаны жақсы танытады. Ботаникалық, зоологиялық атаулардағы сөз-жұрнақтардың көрінісі тіпті айқын: гүл, шөп, от, жапырақ, ағаш сияқты сөздердің өсімдік атауларын жасауы (безекгүл, әректікен, сүтжапырақ, әтіргүл, сәлемшөп, қоқыраушөп, қазоты, киікоты, тікенжапырақ); құрт, 400 балық, құс, тауық сияқты мағыналы сөздердің зоологиялық тер- миндер түзуі (жыланқұрт, тарақбалық, түйетауық, итбалық т.б) парадигмалық жүйелі сипатта келеді. Аң-құс, құрт-құмырсқа, өсімдік атауларын бір таңбамен (сөзбен) білдіруде жүйелі түрде бір тип- тес (бірнеше сөз жасайтын болып) жұмсалуына келгенде сөзалды аффиксі (префектсоид) сияқты қызмет атқаратын сөздер де едәуір мол, олар түр-түсті атайтын ақ, қара, сары, ала сияқты жалпы атау- ды білдіретін, ит, қой, қозы, аю сияқты (қойбүлдірген, қозықұйрық, алабүға, аққайран, ақсерке, қаракөз (балық), қарақұйрық) жеке мағыналы сөздерді де қосып жазып, сөздіктерде, оқулықтарда бір сөз етіп тұлғалап беруіміз және бұлайша таңбалауды (біріккен сөз орфограммасын) ережеге айналдыруымыз – бүгінгі сөз-жұрнақтар қатарының көбеюіне жол ашып беріп отыр. Бұл – сөздік қазынаның сан жағынан толығуының көрінісі, лексиканы толықтырудағы амал- тәсілдерінің түрлене түскендігін, барларының орнығып нормаға ай- налып, қалыптануын танытатын тілдік құбылыс. Жаңа сөздердің әдеби тіл нормасына еніп, тұрақталуы жөніндегі зерттеу күнделікті баспасөз тілін, радио мен теледидардың тілдік тәжірибесін, тіпті ауызекі сөйлеу тілін үзбестен қадағалап отырып, нақты материал жинастырып барып, кеңінен сөз ететін тақырып. Дегенмен жоғарыда көрсетілгендей, жүздеген жаңа бірлік бұл күнде жиі қолданылып, әдеби тіл тәжірибесінде орын тепкенін айтуға бола- ды. Демек, бүгінгі қазақ лексикасындағы неологиялық құбылыс аса қарқынды, өнімді кезеңді бастан кешіруде. Мұның себептері (уәждері) мен теориялық негіздері жоғарыда барынша айтылып, дәлелденді. Бұл процесс әлі де қарқын алып, үдей түседі деуге болады. Бұған тек ғылым мен техниканың, шаруашылық түрлері мен экономикалық жаңа қатынастардың, информатика мен компьютерлендірудің жаңа кезеңі туғандығына байланысты сыртқы экстралингвистикалық фак- торлар ғана қозғаушы күш болмай, бүгінгі қазақ тілінің табиғи да- муы мен жетілуіне тікелей қатысты екендігін, атап айтқанда, номи- нация теориясы бойынша бір ұғымды бір таңбамен (сөзбен) білдіру, үнемдеу заңы, аналитикалық амалдың күшейе түсу фактісі сияқты ішкі заңдылықтары да жұмыс істеуде. Қазақ тілі бұл күнде жай даму емес, жетіле даму үстінде. Қолданыстағы лексикалық жаңалықтардың баршасы бірден әдеби тілдік қормаға еніп, кодификацияланбайтыны түсінікті. Бір ұғымды білдіруге ұсынылған жаңа сөздердің екі-үш, кейде одан да көп варианты болуы мүмкін. Мысалы, бұрын штраф деп келгенді 80-жылдардың өзінде айыпақы, айыппұл деп, каток-ты айнамұз, жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|