Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

391

қимылдың  субстантивтенуі,  әрекеттің  заттық  атауы,  бұл  неологизм 

парламент  сияқты  ресми  орындарда  белгілі  бір  заңның  жобасын 

қабылдау үшін оның мәтіні оқылады, осы іс-әрекеттің заттық аталуы 

оқылым  болмақ.  Бұрын  мұндай  морфологиялық  трансформацияны 

тұйық етістік тұлғасы – -у жұрнақты пайдаланылушы еді. Бұл тұлғада 

да  қимыл  мағынасы  (семасы)  сақталатындықтан,  енді  номинация 

заңы бойынша әрбір зат, қимыл, сын өз атымен бөлек аталу талабы 

туып отыр, сондықтан «пәлен деген заң жобасы бірінші оқылуында 

қабылданды» демей, «бірінші оқылымда қабылданды» деп мәлімдеу 

ресми-кеңсе тілі стилін (нормасын) сақтау болмақ.

Осы  үлгіде  соңғы  жылдарда  баспасөз  беттерінде  орын  алған 

жөнелтім –«тауарды бір жерден, айталық, зауыттан немесе басқа бір 

елден екінші жерге жөнелту» деген жұмыстың (актінің) атауы (орыс-

ша – отправка); ұшырылым (орысша – запуск ракеты), өтінім – за-

явка,  түсім  –  поступление,  тіркелім  –  прописка,  ауысым  –  смена, 

шығарылым  –  выпуск,  сайланым  –  созыв  (парламент  сайланымы), 

өткізілім – реализация, тізілім – реестр, қойылым – постановка.

Жаңа  сөз  жасауда  көбірек  қолданылып  жүрген  жұрнақтардың 

тағы біреуі – -ма/-ме,-па/-пе жұрнағы. Бұл да етістіктерге жалғанып, 

қимылдың есімге айналған мағынасын білдіреді: сараптама – экспер-

тиза, іріктеме – сорт, тізімдеме – опись, тәртіптеме – распорядок, 

хаттама  –  протокол,  түйіндеме  –  резюме,  ермектеме  –  сканворд, 

сынама – проба, тежеме – тормоз т.б. Соңғы көрсетілген жұрнақ зат 

есімнен -та/-те жұрнағы арқылы жасалған етістіктерден қайтадан зат 

есім жасайды (сарап+та+ма, тізім+де+ме). Қайыра жасалған сөзде 

алғашқы түбірдің семантикалық мәні сақталады, бірақ заттық атауы 

өзге болады.

Кейбір  техникалық  құрал-сайман,  әртүрлі  зат  атаулары  үшін 

күні  бүгінге  дейін  енжарлау  (пассив)  жұмсалып  келген  кейбір 

жұрнақтарды жалғап, жаңа номинативтік бірлік жасау әрекеті көріне 

бастады.  Мысалы,  көбінесе  орысша  болт  деп  аталып  жүрген  зат-

ты бұран деп ұсыну, броня дегенді берен деп, қазақша атауды жөн 

көру етістіктен есім тудыратын байырғы -ын/ -ін жұрнағын іске қосу 

болып  табылады.  Сол  сияқты  воронка,  вставка  деген  техникалық 

атауларға құйғы, салғы деген жаңа сөздерді телуде де етістіктен (құй, 

сал)  зат  есім,  яғни  құрал-жабдықтың  немесе  олардың  бөліктерінің 

атына неологизмдер берілсе, бұл жерде осы қызметті атқарып келген 

(шалғы, үзеңгі) байырғы -ғы/ -гі жұрнағы алға тартылған. Ал бұл ата-

улар үшін жаңа тұлғалардың қажеттігі – оларды білдіретін заттардың 

бұрын қазақ тіршілігінде болмағандығы, жаңа шаруашылық түрлері, 

жаңа  құрал-жабдықтар,  құрал-саймандар  немесе  олардың  жеке  де-

тальдары пайда болып, атаулары орыс тілі арқылы танылғандығында, 

392

демек, бұл жерде бүгінгі қазақ тілінің неологиялық дүниесінде бөгде 

тілдің белгілі бір орны болғандығы көрінеді.

Адамның кәсібін, сипатын білдіретін жұрнақтардың ішінде -гер,-

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: