Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

125

Жайыңды білген қарындас, 

Ол қарындас әм жолдас, – 

дегенінде  де  бұл  сөз  –  әйел  жынысты  адам  туралы  емес,  жалпы 

туысқандар, жақындар туралы. Махамбеттің:

Тар қолтықтан оқ тисе, 

Тарыққанда қайрылар 

Қарындасым менде жоқ, – 

деп отырғанында, ол әйел жынысты жасы кіші туысын емес, өзінің 

соңына  еретін,  өзіне  демеу  болатын  туыстарды,  руластарды  айтып 

отыр, яғни ол өзі бастаған көтеріліс ісі үшін «жолы жіңішке» әйел 

туысын емес, өзін қостайтын қалың ағайын туыстарын іздеп отыр.

Абай да бұл сөзді бірнеше рет жалпы «ағайын, туыс, рулас, тіпті 

ұлттас» мәнінде қолданады: «Қарындас қара жерге тыға алмай жүр» 

(Абай, І, 34). «Осы қуаныш бәрі де – қазақ қарындастың ортасында».

Өткен кезеңдерде қарындас сөзінің осы күнгідей «әйел жыныс- 

ты  жасы  кіші  туысқан»  мағынасы  да  жиі  қолданылған.  Мысалы, 

«Қобыландыдағы»:

Қыздың аты Қарлығаш

Қобыландыға қарындас, – 

дегенін ескерелік. Қарындас сөзі жалпы «туысқандар, руластар (бір 

жұрттың адамдары)» деген мағынамен қатар, одан да гөрі жақындау 

туыстықты – аға-інілікті білдіру үшін де қолданылған. Бұл, әсіресе, 

орта  ғасырлардағы  түркі  ескерткіштері  тілінде  айқын  көрінеді. 

(Фазылов, II. 603. Құрышжанов, 158, Боровков. Тефсир, 200). Көне 

түркі тілдерінде қарундаш/қарындаш сөзі «бір құрсақтан шыққан аға-

іні» дегенді білдірген (ДС, 427). Бұл фактілерге қарағанда, қарындас 

сөзінің  о  баста  «бір  құрсақтан  (қарын  сөзінің  «құрсақ»  мағынасы 

да болған) шыққан аға-іні, қарындас, сіңлі» деген нақты мағынаны 

бергені, оның «жалпы туыс, рулас, елдес, жұрттас» мағынасы ауы-

спалы екендігі, бұл мағына, әсіресе, орта ғасырларда, қазақ тілінің 

ертерек  кезеңдерінде  активтенгені  байқалады.  Мысалы,  XVI 

ғасырдың соң кезіндегі қазақ тілі ескерткіші – жалайыр Қадырғали 

бидің шежіресінде қарындас сөзін «руластар, туыстар» мағынасында 

қолданады да «жасы кіші әйел бала» деген ұғымды қыз қарындаш 

деп береді: «Қутуқут нойан(ның) бір анадан екі қыз қарындашы бар 

еді» (Жами‘ат-тауарих, 1851, 79).

Қарындас  сөзін  «туыс,  ағайын»  мәнінде  поэтикалық  элемент 

ретінде қолдану қазірде де бар. Әсіресе, тарихи оқиғаларды сурет-

теген  шығармаларда,  эпостардың  негізінде  жазылған  пьесаларда 

қазіргі  жазушылар  қарындас-ты  «ағайын,  туысқан»  деген  ұғымда 

126

орынды, ұтымды пайдаланады. Мысалы, М.Әуезовтің «Қарақыпшақ 

Қобыланды» драмасында, Т.Ахтановтың «Ант» драмасында т.б. қарын- 

дас – «бір жұрттың, бір рудың, тайпаның адамы, ағайын, туысқан».

Ана тілінің әрбір сөзіне ерекше көңіл қойып, оның бұрынғы-соңғы, 

ауыспалы-тура  мағыналарын  жақсы  білетін  адамдарға  қарындас 

сөзінің  «ағайын,  туыс»  деген  мағынада  да  қолданылатындығы  

даусыз  әрі  белгілі  жайт  болса  да,  мұны  сөз  етіп  отырған  себебіміз 

– қарындас сөзінің әйел балаға ғана қатысты айтылатын осы күнгі 

актив мағынасын ғана түсінетіндер арамызда жоқ емес екендігінен 

шығып отыр. Қалың жұртшылық, оның ішінде жастар түгіл, кейбір 

тіл зерттеушілердің өздері осы қатардан көрініп қалады. Мысалы, тіл 

маманы – Ғ.Мұсабаев «ауру – астан, дау – қарындастан» деген мәтел 

әйелге қатысты айтылған дейді: «Жасырын сырын жатқа шығармай, 

құпия ұстауда ерлерді ардақтап, сыр ашылып, қала талқандалып, ел 

күйресе, оның айыпкерін әйелден, әсіресе, хан қызы ханшадан (?) не-

месе ханымнан іздеген де соған аударған, сондықтан «ауру – астан, 

дау – қарындастан», «әйел – дұшпан» деген мақалдар сақталған», – 

деп  жазады  (Ғ.Мұсабаев,  Қазақ  тілі  мен  грамматикасы  тарихынан. 

Алматы, 1966. 6). Әрине, бұл – жаңсақ пікір.

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: