Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша

337
град, минут, секунд, почта, шот, жәмшік, магазин, доктор, 
штат сияқты орыс сөздері қазақ тілінде қолданылу тари-
хын өткен ғасырлардан бастағаны осы сөздіктерден көрінеді. 
Қазірде орнықпаған боблық – публикация, земтемір – земле-
мер, кінеге – книга, мүлиеншік – миллионер, кірен – граница, 
задетка – задаток, көкпараз – купорос, мұнанай – меновой двор 
сияқты сөздердің қазақ тілінде бір кезде қолданылғандығын да 
жоғарыдағы сөздіктер білдіреді.
5. Біздің байқауымызша, бұрынғы екі тілдік сөздік авторла-
ры тек регистраторлық емес, ішінара шығармашылық қызмет 
те атқарған тәрізді. Бұған бірінші дәлел – бұл авторлар әсіресе 
жаңа ұғымдардың атауларын беруге ұмтылады, ол үшін кейбір 
жасанды жаңа сөздерді ұсынады. Мысалы, мектепте бола-
тын дежурный-ды кезу/кезі деп береді (қазірде кезекші), уче-
ный дегенді оқымыс, сочинитель, автор – кінеге жазушы, 
шығарушы, товарищество – ептестік, құрама – совет, со-
брание людей. Екінші факт – түбірлес сөздерді мағынасына 
қарап айырып жіктеу әрекеті байқалады. Мысалы, 1897 жылғы 
сөздікте жиналыс – собрание, вообще съезд, жиын – собра-
ние народа (по случаю поминок), бастық – начальник, басшы 
– вожак, білік, білім – знание, білімдік – премудрость, өнербет 
– искуссный, өнерші(л) – ремесленник, нажағай – зарница, 
найзағай – молния. Бұлар көп емес, өте аз. Дегенмен сол аздың 
өзі – қазақ тілі лексикалық кұрамының даму процесін таныта-
тын фактілердің бірі.
6. Екі тілдік сөздіктерден қазірде қолданылмайтын неме-
се жергілікті ерекшелік ретінде табылатын бірқатар сөздер 
мен тіркестердің мағынасын біле аламыз. Ал кейбіреулерінің 
өткен ғасырларда қазіргіден өзгеше ұтымды білдіргенін де осы 
сөздіктерден көруге болады. Мысалы, бір ғана А.Старческийдің 
сөздігінде: «айбана – наказание за воровство, когда изобличен-
ный в воровстве возвращает трижды девять за украденное; ау-
дандау – подготовить дело настолько, что немного остается до-
кончить; жазушы – писец, гражданский чиновник; жарылғас 
– высочайшая награда; жортуыл – предполагаемая добыча; 
көмбе – зарытое имущество (при перекочевке с зимовок неко-
торые вещи зарываются); құлақ, сүйінші – вознаграждение до-

338
казчика; сара қайсақ (сарқазақ) – степные казахи, так называют 
себя сами киргизы; сасығыт – поймавший вора с поличным 
имеет право отобрать от него все, кроме рубахи с подштанни-
ком. Эта добыча называется сасығыт. Он должен представить 
вора к бию. Если вор убежит, то не имеет право на сасыгыт, не 
может требовать сүйінші, если докажет на вора, если же нет, 
то подвергается ответственности сам; шоқыншық – новокре-
щенный.
7. Әңгіме етіп отырған сөздіктердің барлығына тән ортақ 
белгінің бірі – оларда қазақ тілінің сөз байлығын реттеуші, 
нормалаушы сипатының болмауы. Әдетте, лексикографияның, 
әсіресе қазіргі әр алуан сөздіктердің басты міндетінің бірі 
– әдеби тіл нормаларын беркітіп, жалпы тіл мәдениетін 
көтеруге көмектесу екендігі белгілі. Ол үшін сөздікке енетін 
реестр сөздер мен тіркестер сұрыпталып, таңдалып алына-
ды. Көрсетілген дексикографиялық еңбектерде бұл принцип 
жоқ. Іріктеу жоқ, қолға түскен материалды енгізу бар. Егер 
кейбіреулерінде біраз сөздер бірдей түсіп отырса, ол сол 
сөздерді тұрақтандыру, нормаға айналдыру мақсатымен болған 
іс-әрекет емес, бірінің материалын келесісі пайдаланғандық 
қана. Тілдің сөздік байлығын ортақ әдеби нормаға келтіру 
мақсаты көзделінбегендіктен, бұл сөздіктерде не стильдік, 
не өзге көрсеткіш-белгілер жоқ. Мысалы, сөз диалектизм 
бе, қарапайым ауызекі сөйлеу тіліне тән ғана элемент пе, 
мағынасы күңгірт көне сөз бе, енді қолданыла бастаған жаңа 
сөз бе – бұлардың ешқайсысы көрсетілмеген. Сондықтан Таш-
кентте шыққан сөздіктер де (Воскресенскийдің, Букиннің 
сөздіктерінде) оңтүстік қазақтарына тән жергілікті сөздерді 
былай қойғанда, өзбек, парсы әдеби тілдерінің әсерімен 
сөздікке енгізілген масхарабас (актер), кәтте орыс мулла-

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: