Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке»

839 
ФИО авторов: Raximova Ozoda Boltaboyevna 
(Xorazm viloyati, Shovot tumanidagi 5-maktabning Ingliz tili fani o‘qituvchisi) 
Jumaniyozova Nasiba Saporboyevna 
(Xorazm viloyati, Shovot tumanidagi 5-maktabning Ingliz tili fani o‘qituvchisi) 
Название публикации: «PEDAGOGIK JARAYONDA INTEGRATSIYA 
TUSHUNCHASI» 
Annotatsiya: Ushbu maqolada pedagogik jarayonda integratsiya tushunchasi 
borasida ma’lumotlar o‘z ifodasini topadi. 
Kalit so‘zlar: Integratsiya, kooperativ kurslar, pedagogika, Innovatsion 
pedagogik texnologiya, zamonaviy ta’lim va axborot texnologiyalari, “Inson – tarbiya 
sub’ekti”. 
 
Pedagogik jarayonda integratsiya tushunchasi ilk bor tilga olingan paytdan 
boshlab bugungi kungacha turli shakl va mazmun kasb etib, jadal rivojlanib bormoqda. 
Ta’kidlanganidek, integratsiya o’qitish va tarbiya jarayonini tashkil etishning 
maqsadlari, tamoyillari va mazmuni birligining ifodasi bo’lib, uning faoliyati natijasi 
o’quvchilarda bilim va ko’nikmalarning sifat jihatidan yangi yaxlit tizimini 
shakllantirishdir. 
Integrasiyani pedagogik jarayonda amalga oshirish masalasi falsafa tomonidan 
to’plangan va umumlashtirilgan bilimlar bir fan doirasiga sig’may qolgan, natijada 
falsafadan mustaqil bilim sohalari ajralib chiqa boshlagan bir paytda paydo bo’ldi. 
Fanlarning tabaqalanishi, o’z navbatida, o’quv fanlarini alohida o’qitishga o’tishga olib 
keldi. Parchalanish jarayonida, pedagogika tarixi guvohlik berishicha, bilimlar 
o’rtasidagi tabiiy bog’liqlik buzildi, bu haqiqiy dunyo ob’ektlari va hodisalari o’rtasida 
mavjud. Faylasuf-gumanist, jamoat arbobi Komenskiy birinchilardan bo’lib ta’lim va 
tarbiyaning ob’ektiv qonuniyatlarini tizimga kiritishga, avvalgi pedagogika javob bera 
olmagan savollarni hal etishga harakat qildi. Komenskiy talaba ongini hissiy idrok 

840 
qilinadigan dunyo narsa va hodisalari bilan tanishtirish orqali boyitishga chaqirdi. 
Komenskiyning evolyutsiya nazariyasiga ko’ra, tabiatda, shuning uchun ta’lim va 
tarbiyada hech qanday sakrash bo’lishi mumkin emas. U istiqbolli ta’limni ko’rdi, unda 
talaba dunyoning yaxlit tasviri bilan ta’minlanadi. Komenskiy shunday deb yozgan edi: 
"O’zaro bog’liq bo’lgan hamma narsani bir xil aloqada o’rgatish kerak". 
Pedagogik jarayonda integratsiya zarurligini asoslashga birinchi urinish I.F. 
Gerbart. U o’rganishning to’rt bosqichini aniqladi: aniqlik, assotsiatsiya, tizim va usul. 
Agar Gerbartning dastlabki ikki bosqichi bilim olishga qaratilgan bo’lsa, oxirgi ikkitasi 
ilgari o’rganilgan narsalarni bog’lash va "yangi bilimlarni o’zlashtirish uchun o’ziga 
xos ko’prik yaratish" uchun mo’ljallangan. Gerbartning ta’kidlashicha, "ruhiy muhit 
sohasi" hozirgi vaqtda olingan bilimlar bilan bog’liq holda ilgari olingan bilimlarni 
takrorlash qobiliyatida namoyon bo’ladi. Ta’lim va tarbiyani tashkil etish va 
mazmunida sezilarli o’zgarishlarni amalga oshirishga hissa qo’shgan Ushinskiy 
o’rganilayotgan ob’ektlar va hodisalar o’rtasidagi bog’liqliklarning didaktik 
ahamiyatini eng to’liq psixologik-pedagogik asoslashni ta’minladi. U o’zining “Inson 
– tarbiya sub’ekti” asarida real olam narsa va hodisalarining obyektiv munosabatlarini 
aks ettiruvchi turli assotsiativ bog’lanishlardan xulosa chiqaradi. Ushinskiy 
nazariyasida fanlararo aloqalar g’oyasi o’qitishning tizimli tabiatining umumiy 
muammosining bir qismi sifatida paydo bo’ldi. U umumiy fanlar tizimida tushunchalar 
va ularning rivojlanishi o’rtasidagi bog’liqlik o’quvchi bilimining kengayishiga va 
chuqurlashishiga olib kelishi va mashg’ulot yakuniga ko’ra ular bilimlarni to’plash 
jarayonida tizimga kiritish qanchalik muhimligini ta’kidladi. yaxlit dunyoqarash 
tizimi. 
Shunday qilib, XVII-XIX asrlar olimlari-pedagoglari. Ta’limdagi integratsiyani 
o’quv jarayonida real dunyoning o’zaro bog’liqligini aks ettirish, o’rganilayotgan 
mavzular va hodisalarni yagona ajralmas zanjirga birlashtirish istagida namoyon 
bo’ladigan zarurat sifatida qaradi, bu esa, o’z navbatida, uyg’un rivojlanishni 
ta’minlashi kerak edi. Ta’limdagi integratsiya birinchi marta Buyuk Britaniyada 20-
asrning boshlarida, Yevropa olimlari "kooperativ kurslar" deb ataladigan kurslarni 

841 
ishlab chiqishganida, amaliyotga tatbiq etildi, ularning mohiyati kasbiy bilimlarni 
amaliy faoliyat bilan integratsiya qilishdan iborat edi. Keyinchalik, bu kurslar Evropa 
va Amerika Qo’shma Shtatlaridagi ko’plab kollej va universitetlarda mashhur bo’ldi. 
Xorijiy ekspertlarning fikriga ko’ra, hamkorlikdagi ta’lim integratsiyaning alohida turi 
sifatida, umuman olganda, pedagogik jarayonga ijobiy ta’sir ko’rsatadi va 
mutaxassislarni tayyorlashning sifat jihatidan yangi shaklidir, bu esa shaxsning har 
tomonlama rivojlanishiga imkon beradi. chuqur o’rgatish. Keyinchalik, 1920-yillarda 
Rossiyada o’rganishni hayot bilan, talabalarning ishlab chiqarish mehnati bilan 
uyg’unlashtirish uchun integratsiyadan foydalanish tajribasi ishlab chiqildi. Mahalliy 
pedagogikada V.Ya.Stoyunin, N.V.Bunakov, V.I.Vodovozov, B.G.Ananiev va 
boshqalar. Ular o’quv jarayonidagi integratsiya predmetning tizimi va mantig’ini 
hamda alohida mavzular va masalalar o’rtasidagi mavjud aloqalarni tushunishni o’z 
ichiga oladi, deb hisoblashgan, shuningdek, ta’lim jarayonida integratsiyadan 
foydalanishning bir qator afzalliklarini ta’kidlaganlar - bu. bilimlardan o’zaro 
foydalanish; materialning takrorlanishini bartaraf etish; qarashlarning yaxlit tizimini 
shakllantirish. Bu davrda ilg’or o’qituvchilarning ta’lim jarayoniga integratsiyalashuv 
haqidagi qarashlari o’quv rejalari va dasturlarini qurishga yangicha yondashuvda o’z 
ifodasini topdi. Bu yondashuv “integratsiyalashgan yondashuv” deb ataldi, uning 
maqsadi maktab va hayot o’rtasidagi munosabatni o’rnatish edi. Kompleks dasturlarda 
bilim, ko’nikma va malakalar uchta asosiy g’oya atrofida belgilandi: tabiat, mehnat, 
jamiyat. Lekin ta’lim mazmunida bilimlarning yagona tizimini yaratuvchi, o’quv 
fanlarining ichki mantig’ini buzmaydigan bu majmualar o’rtasidagi bog’liqlik 
o’rnatilmagan. Keng qamrovli dasturlar o’qituvchilar tomonidan tanqid qilindi, chunki 
ularning fikriga ko’ra, "haddan tashqari integratsiya fanlarning to’liq inkor etilishiga 
olib keldi". Biroq, ular o’quv rejasi va o’quv rejasini loyihalashda kompleks 
yondashuvni qo’llashga urinishlar ijobiy ta’sir ko’rsatdi, deb hisoblashdi. Xususan, 
olimlar integratsiyalashgan yondashuv “ta’limning asosiy g’oyalari atrofida bilim, 
ko’nikma va malakalarni uyg’unlashtirish tajribasini berganligini ta’kidladilar. Ushbu 
tajribaning kamchiliklari g’oyalarning o’zida emas, balki ularni amalga oshirishdadir 
”. 

842 
XX asrning 30-yillarida. Qurilishi predmetli bo’lgan yangi dasturlarni joriy 
etishga urinishlar bo’ldi. Shu munosabat bilan, turli xil bilimlarni birlashtiruvchi 
"yadrolarni" aniqlash vazifasi qo’yildi, ya’ni ta’lim jarayoniga integratsiyalashuv 
muammosi hali ham ta’lim mazmunini belgilashda asosiy o’rinlardan biriga qo’yildi, 
ammo bu qoida amaliy qiyinchiliklarga, 50-yillarning o’rtalariga qadar amalga 
oshirilmadi. 50-yillarda pedagogik jarayondagi integratsiya o’quv jarayoniga tizimli 
yondashish nuqtai nazaridan ko’rib chiqildi. Tizimli yondashuv ostida olimlar 
miyaning tizimli tabiatining fiziologik va psixologik kontseptsiyasiga mos keladigan 
turli hodisalarning o’zaro bog’liqligi ta’rifini tushundilar. Shundan kelib chiqib, 
psixolog B.G.Ananiev sezgilarning o’zaro ta’sirini ochib berdi va ularning murakkab 
tizimini ko’rsatdi, bu esa pirovard natijada "insonning ob’ektiv voqelikni hissiy aks 
ettirishning yaxlitligini, moddiy dunyoning birligini" ta’minlaydi. Ananyev 
boshchiligida barcha o’quv dasturlari uchun fundamental ilmiy kontseptsiyalarni 
ishlab chiqish bosqichlarini ko’rsatadigan "muvofiqlashtiruvchi tarmoq" yaratildi. U 
o’qituvchilar va o’qituvchilarga bir fandan boshqasini o’rganayotganda materialdan 
foydalanishga yordam berdi. Shunday qilib, pedagog olimlar integratsiyani o’quv 
jarayonidagi mazmunli o’zgarishlar bilan bog’lashdi. Ular bilimlarning mazmuni, 
o’quv materialining tuzilishi, dars tuzilishiga bog’liqligini aniqladilar, mavjud ta’lim 
standartlarini o’zgartirishga va yangi o’quv dasturlarini yaratishga harakat qildilar. XX 
asr oxiriga kelib. pedagog olimlarning sa’y-harakatlari bilan pedagogik jarayonda 
integratsiya tushunchasini ochib beruvchi anchagina uyg’un qarashlar va g’oyalar 
tizimi yaratildi. Umuman olganda, integratsiya deganda ma’lum bir fan sohasi bo’yicha 
umumlashtirilgan bilimlarning ma’lum chegaralarda, bir o’quv predmeti bo’yicha 
birlashishi tushuniladi. Ushbu assotsiatsiya turli o’quv fanlari bo’yicha ta’lim 
mazmunining o’zaro izchilligini, ta’limning umumiy maqsadlari bilan ham, o’quv va 
tarbiyaviy vazifalarni hisobga olgan holda belgilanadigan materialni qurish va 
tanlashni nazarda tutadi. 
Bugungi kunga qadar pedagogik jarayonda integratsiya muammosi turli 
pozitsiyalardan o’rganilgan - bu integratsiyaning umumiy nazariy va pedagogik 

843 
jihatlari, ilmiy bilimlarni integratsiyalashuvi va differentsiatsiyasi masalasi, amaliy 
sintez muammosi, shuningdek kurs. kasb-hunar ta’limidagi integratsiya jarayonlari. 
Integratsiyaning pedagogik jihati V.S.ning tadqiqotlarida o’z aksini topgan. 
Bezrukova, G.M.Dobrova, V.M.Maksimova, O.M.Sichivitsa, I.P.Yakovlev va 
boshqalar. Jumladan, Yakovlev integratsiyani jamiyat, fan va ta’lim taraqqiyotining 
yetakchi tendentsiyasi deb atagan holda, ta’limda integratsiya jarayonlarining eng 
muvaffaqiyatli kechishi uchun shart-sharoitlarni aniqlashning katta ahamiyati va 
“ularning nazariy jihatdan zarurligini ta’kidlaydi. tahlil”. Dobrov, o’z navbatida, fanni 
turli xil kelib chiqadigan bilimlar bilan to’ldirish, ushbu bilimlarni sintetik idrok etishni 
ta’minlashga imkon beradigan samarali qarshi choralarni ko’rishni o’rganish vazifasini 
qo’yishini ta’kidlaydi. Bunday chora-tadbirlar sifatida u o’quv jarayoniga amaliy 
muammolarni ham, ilmiy-nazariy muammolarni ham kiritish zarurligini ko’radi; o’quv 
jarayonida kibernetik mashinalardan foydalanish; bilimlarni mustaqil egallashga 
yordam beradigan ko’nikmalarni rivojlantirishni ta’minlovchi o’qitish usullarining 
barcha bosqichlarida faol qo’llash. 
Integratsiyaning mohiyatini tushunish uchun turli fanlarning o’zaro ta’siri nuqtai 
nazaridan yaxlit ta’lim mazmunini ochib berishga bag’ishlangan tadqiqotlar katta 
ahamiyatga ega. Yana bir N.G.Chernishevskiy shunday deb yozgan edi: "...bir fan 
bo’yicha bilimlar boshqalar uchun bepusht bo’lib qolsa, o’quvchilarning aqliy va 
jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishga erishib bo’lmaydi". Ilmiy 
bilimlarni integratsiya qilish masalasi B.M.ning asarlarida eng to’liq ochib berilgan. 
Kedrova, M.G.Chepikova, G.M.Dobrova va boshqalar. Olimlar integratsiyani ilmiy 
bilimlarni differensiatsiyalashning tarkibiy qismi deb hisobladilar. Xususan, Kedrov 
ta’kidlaganidek, ilmiy bilimlarning rivojlanishida "bir-biriga to’g’ridan-to’g’ri 
qarama-qarshi va bir-birini inkor etuvchi ikkita tendentsiya mavjud: biri fanlarning 
parchalanishi va tabaqalanishi, ularni farqlash, bilish, ya’ni integratsiyalashuvidan 
iborat". Integratsiyada Kedrov harakatni, ilmiy bilimlarning rivojlanishini ularning 
yopiq o’rganishdan o’zaro ta’sirigacha, so’ngra ularning yaxlitligiga qaraydi, bunda bir 
xil ob’ekt bir vaqtning o’zida turli tomonlardan o’rganiladi. Chepikov, o’z navbatida, 

844 
integratsiya jarayonini tavsiflab, "turli fanlarning birlashishi, ilmiy bilimlarning sintezi 
natijasida aqlning moddiy dunyoning eng ichki sirlariga kirib borishi uchun eng qulay 
sharoitlar yaratiladi" deb ta’kidladi. Pedagogik jarayonda amaliy integratsiya 
masalalari ko’plab ilmiy ishlarda o’z aksini topgan (S.M.Arefieva, S.Yu.Burilova, 
V.V.Guzeev, V.A.S.Yu.Strashnyuk va boshqalar). Amaliy integratsiya turli xil 
texnikalar, usullar va o’rganish yo’llaridan foydalanishni o’z ichiga oladi. Bu, birinchi 
navbatda, integral kurslarni yaratish, fanlar va ularning tarkibiy qismlarini 
birlashtirishdir. Pedagogik jarayonda integratsiyani amalga oshirishning turli usullarini 
taklif qilgan holda, mualliflar ularning o’qitish va tarbiya jarayoniga ijobiy ta’sirini 
ta’kidlaydilar va bir qator afzalliklarni ta’kidlaydilar: materialning takrorlanishini 
istisno qilish; yangi materialni o’rganishda allaqachon olingan bilimlarga tayanish 
qobiliyati; o’quvchi ongida dunyoning yaxlit manzarasini, ilmiy bilim va ko’nikmalar 
asoslarini shakllantirish va buning natijasida bilim olishga qiziqishni oshirish. Hozirgi 
bosqichda umumta’lim va oliy o’quv yurtlarining o’quv jarayonida integratsiyadan 
foydalanish masalasiga ham katta e’tibor qaratilmoqda. Turli tadqiqotlar 
(I.B.Bogatova, V.G.Ivanov, O.V.Kozlova, E.M.Strizhevskaya va boshqalar) o’quv 
fanlari o’rtasidagi munosabat umumiy, politexnika va kasb-hunar ta’limining birligini 
amalga oshirish vositasi ekanligini ko’rsatadi. Xususan, kasbhunar ta’limida 
integratsiya jarayonlarining eng muvaffaqiyatli kechishi uchun shartsharoitlarni, 
shuningdek, ularning "mutaxassislarni tayyorlash samaradorligini oshirishga" ta’sirini 
aniqlashning katta ahamiyati ta’kidlangan. O’qitishda integratsiyalashgan 
yondashuvlar talabalarning shaxsiy va kasbiy intilishlarini bog’lash imkonini beradi; 
ularning o’z-o’zini hurmat qilishini shakllantirishda yordam berish va mutaxassislarni 
tayyorlash sifatini oshirishni ta’minlash. 
Yuqoridagilarni umumlashtirib aytishimiz mumkinki, bugungi kunda pedagogik 
jarayonda integratsiya tushunchasini belgilash, uning mazmunining turli tomonlarini 
ochib berishda muayyan qarashlar va yondashuvlar tizimi mavjud. Umuman olganda, 
pedagogikada integratsiya deganda o’qitish va tarbiya jarayonini tashkil etishning 
maqsadlari, tamoyillari va mazmuni birligini ifodalashning eng yuqori shakli 

845 
tushuniladi, uning faoliyati natijasi sifat jihatidan yangi yaxlit shakllanishdir. 
talabalarda bilim va ko’nikmalar tizimi. 

жүктеу/скачать 12,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: