Мектепке дейінгі ұйымдардың тәрбиешісі баязова б. Т балаларды табиғатпен және экология негіздерімен таныстыру әдістемесі астана 2018 Кіріспе
VI. ҮЙ ЖАНУАРЛАРЫ ЖӘНЕ ЖАБАЙЫ АҢДАР
жүктеу/скачать 219,4 Kb.
|
КІТАП.Балаларды табиғатпен таныстыру және оқыту әдістемесі,
| VI. ҮЙ ЖАНУАРЛАРЫ ЖӘНЕ ЖАБАЙЫ АҢДАР
6.1. Жануарларды қорғау, табиғатты қорғаудың құрамды бөлігі 1. Қазақтандағы жануар дүниесі. Табиғатта жануарлар мен өсімдіктер бір- бірімен тығыз байланысты болады. Жануарлар тек өсімдіктермен қоректеніп қана қоймайды, сонымен қатар оларға пайда да келтіреді. Олар атмосфераны көмірқышқыл газымен байытады, топырақты қиларымен тыңайтады, өсімдіктерді тозаңдандырады (насекомдар , кейбір құстар) бір ауданнан екінші ауданға таралуына көмектеседі. Жер бетінде және суда өмір сүретін хайуанаттар адам баласына тамақ, бағалы аң түрлерін және тағы басқа да шикізаттар береді. Бүгінде дүние жүзі халықтарының жартысына жуығына белоктік заттар жетіспейді. Оның ішінде хайуанаттардан алынатын белокты заттардың жетіспеуі 3 млн тоннаға жетеді.Бұл 15 млн тонна ет деген сөз.Сондықтан да мал шаруашылығын ғана дамытып қоймай, сонымен қатар балық және аңшылық шаруашылықтарын жедел жолға қоюдың да үлкен маңызы бар.Оны Қазақстан мысалынан айқын көруге болады. Біздің елімізде табиғат байлықтарының бірі – жануарлар дүниесі. Жалпы көлемі 2754 мың шаршы километр жерді алып жатқан Қазақстан территориясының ормандары мен кең байтақ жазық даласында, өзен-көлдерінде құнды тері, дәмді тамақ, дәрі-дәрмектік шикізат беретін жан-жануарлардың көптеген түрлері тіршілік етеді.Оған Қазақстанда балықтың 104 түрі, құстың 488 түрі және сүт-қореткілердің 175 түрі өмір сүретіндігін айтсақ та жеткілікті.Елімізде осындай табиғат байлықтары қорғауға алынып, олардың қорының молаюына мүмкіндік жасау нәтижесінде аң – құстардың бірнеше түрінің саны айтарлықтардың өсіп, халық шаруашылығына пайдаланып отыр. Бұл ретте Қазақстан бағалы аң терісін дайындау жөнінен барлық республикалар ішінен екінші орын алады. Республикамызда тек соңғы бес жылда 16,5 миллион сомға аңдардың баңалы терілері дайындалып, мемлекетке өткізілді. Соңғы он бес жыл ішінде Қазақстанда бір миллион 350 мыңға жуық ақбөкен ауланып, одан 23 – 25 мың тонна ет, 35 – 40 тоннадай дәрі жасалатын мүйіз өндірілді. Тек ақбөкен аулаудан алынған. Жануарлардың белгілі бір тобын қорғау ертеден қолға алынып келеді. Қазақстан конституциясына сәйкес жануарлар дүниесі мемлекеттік меншікке жатады — бүкіл халықтың игілігі. Жануарларды қорғау және тиімді пайдалану жөнінде заңдылықтары бірқатар қаулы қарарлармен анықталады. Солардың ішіндегі ең негізгілері: “Жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалану туралы”, 1981 ж Қазақстан республикасының заңы, республикалардың табиғатты қорғау туралы заңдары, аң аулау және аңшылық шаруашылық туралы республикалық ережелері, балық қорғау және еліміздің суларындағы балық шаруашылығын реттеу туралы ережелері, аң аулаудың және балық аулаудың жергілікті ережелері. “Жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалану туралы” заңның бірнеше бөлімдері бар. Олар: жануарлар дүниесін пайдалану; жануарлар дүниесін қорғау; жануарлардың мемлекеттік есебі және жануарлар дүннесінің мемлекеттік қоры; жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалануға бақылау; жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалану туралы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік; халықаралық шарттар. Табиғатты қорғау туралы заңдар объектілерді және оларды қорғаудың негізгі жолдарын анықтайды. Мысалы, Қазақстанның “Табиғатты қорғау туралы заңы” аңшылық шаруашылықтың қоры — жануарлардың санын реттеп отыруды және оларды қорғауды, балық шаруашылығын басқа да кәсіпшілік маңызы бар аңдар мен құстарды қолға үйрету және клеткада аңдарды өсіру мақсатында үй жануарларының жаңа тұқымдарын шығаруда тұз жануарларының түрлерінің қажет екендігін тағайындайды (белгіленеді). Сирек және құрып бара жатқан жануарлардың түрлері атып жоюдан сақтау үшін қорғауға жатады. Егер жануарлар ауыл шаруашылығына зиянын тигізбесе немесе халықтың денсаулығына әсерін тигізбесе, онда олардың кәсіптік маңызы болмаса да қорғауға алынған. Осы заңда қорғау жолдары да көрсетілген: кәсіптік маңызы бар жануарларды аулау ережелерін сақтау, кәсіптік маңызы бар жануарлардың қорын пайдалану үшін олардың тіршілік ортасы мен санын көбейту жағдайын жақсарту, санын реттеу көрсетілген. Жергілікті жерге аңдардың жаңа түрін әкеліп жібергенде, сол жерден жануарға зияны тимейтіндей жағдайлар көрсетілген. Заңының ережелері негізінен кәсіптік маңызы бар балықтарға, аңдарға және құстарға қатысы бар. 1991 жылғы 18 маусымда “Қазақстанда айналадағы табиғи ортаны қорғау туралы” заң қабылданды. Онда да жануарлар дүниесін қорғау жайында бөлімдер бар. Аңдардың барлығын дерлік аулауды арнайы рұқсат (лицензия) қағазының негізінде ұйымдасқан аңшылық шаруашылықтары жүргізеді. Әуесқойлық және кәсіптік жолмен қандай жануарлардың қай мезгілде және қалай ауланатындығы көрсетілген. Сонымен қатар кай аңды қанша мөлшерде аулауға болатындығы жөнінде де шек койылады. Көрсетілген заң ережелеріне сәйкес түз жануарлары мемлекеттік меншікке жатады, соған сәйкес оларға деген көзқарас үнемді, тиімді пайдаланылуы қажет. Саны сиреп бара жатқан аңдар мен құстарды, сол сияқты кәсіптік маңызы жоқ пайдалы жануарларды аулауға тыйым салынған. Кімде-кім аулау ережесін бұзатын болса, ондай адамды браконьерлер деп, оларға қарсы күрес жүргізеді, тіпті оларды саптап, дүние мүлкін мемлекет есебіне алады. 2.Жануарлар санының азаюына адамдардың тигізетін әсері Табиғатта жануарлардың белгілі бір түрінің жойылып кетуі немесе екінші түрдің пайда болуы табиғи заңдылық. Мұның бәрі тарихи дамудың барысында климат жағдайының, ландшафтың өзгеруңнен және өз ара тіршілік үшін күресетін нәтижесінде пайда болған құбылыс. Д. Фишердің (1976) есебі бойынша Жер бетінде адамдар пайда болғанға дейін құстардың тіршілік ету ұзақтығы шамамен 2 миллион жыл, сүтқоректілердің өмірі шамамен 600 мың жыл болған. Әрине, адам көптеген түрлердің жойылып кетуіне себепкер болған бұл процесті де тездетті. Бұлардың бірінші құрбаны ең ірі жануарлар болған. Европада осыдан 100 мың жыл бұрын адамдар көптеген жануарлардың, орман пілінің, алып бұғының, жүнді мүйізтұмсықтың және мамонттың қрып ке уіне тікелей қатынасты. Солтүстік Америкада шамамен 3 мың жыл бұрын адамдардың қатысуымен мастодонт, алып лама, үлкен ләйлік және т.б. хайуанаттар құрып кетті. Қазіргі адамның жер бетінде өмір сүріп келе жатқанына 40 мыңдай жыл болған. Ол мал өсірумен және егіншілікпен осыдан тек 10 мың жыл шамасында ғана шұғылдана бастаған.Сондықтан да қалған 30 мың жыл бойына тамақ пен киімнің көзі тек аңшылық қана болды. Европада шөппен қоректенетін ең ірі аңдар – мамонттар, алып бұғылар қырылып біткеннен кейін, олармен қоректенетін үңгір арыстаны, үңгір аюы да жойылып кетті. Жануарлардың белгілі бір түрі эволюцияның дамуында бір ландшафтқа я болмаса өсімдіктің бір түрлерінің арасында тіршілік етуге бейімделеді. Мысалы, қырғауыл, қопалы қамыс арасында және тікенекті бұталардың ішінде тіршілік етеді. Сол сияқты шөл және шөлейіт аймақтың сәні қарақұйрықты да айтуға болады. Ауыл шаруашылығының және басқа салалардың жедел дамуына байланысты жануарлар саны жылдан жылға азаюда. Бұрын Қазақстандағы мекендеген жабайы түйе, жабайы сиыр, жолбарыс, солтүстік бұғысы, құлан сияқты аңдарды бұл күндері кездестіру қиын. Оған мынадай деректі мысал келтіруге болады. Кейінгі 2000 жыл ішінде жер бетінен жануарлардың 110 түрі жойылып кетті. Енді осы құрып кеткен жануарларды уақыт өлшемімен салыстырып, қай кезеңде қалай өткендігін айта кетейіек. 110 түрдің үштен бірі (38) XVIII ғасыр уақыт ішінде құрып кетіпті, келесі үштен бірі (36) тек өткен бір ғасырда жойылып кеткен. Ал қалған үштен бірі соңғы елу жыл ішінде құрып отыр. Мұның өзі бүкіл дүние жүзінде халықтың өсуімен бірге, бұрын болып көрмегенг қуатты техниканың күшімен жануарлардың тұрақты мекендерін халық шаруашылығына қажетті салаларға игеруіне байланысты. Жануарлар дүниесі де биосфераның құрамдас бір бөлігі. Жануарлардың табиғатта және адам өмірінде маңызы зор. Олар табиғаттағы заттар мен энергия айналымында негізгі рөл аткарады. Қазіргі кезде жер бетінде жануарлардың 2 млн-нан астам түрі белгілі, олардың ішінде тек жәндіктердің ғана 1 млн-ға жуық түрі бар. Жануарларды зиянды және пайдалы деп тек салыстырмалы түрде ғана жеке топтарға бөледі. Бұл ғылыми тұрғыдан алғанда дұрыс емес, өйткені табиғатта мүлде зиянды немесе мүлде пайдалы жануар жоқ. Табиғаттағы тіршілік тізбегінде олардың әркайсысының өз орны бар. Қазіргі кезде жануарлар түрлерінің азаюына, негізінен, антропогендік факторлар әсер етеді. Ондай факторларға шектен тыс аулау, тіршілік ететін орта жағдайларының өзгеруі, ретсіз жерсіндіру, судың, топырақтың ластануы және т.б. жатады. Қазақстанда омыртқалы жануарлардың 835 түрі және омыртқасыздардың 100 мыңдай түрі кездеседі. Қазақстанда жануарларға арналған Қызыл кітап 3 рет (1978, 1991, 1996) жарық көрді. Жануарлар табиғаттағы және адам шаруашылығындағы маңызы зор. Табиғатта жануарлар мен өсімдіктер бір-бірімен тығыз байланысты болады. Жануарлар тек өсімдіктермен қоректеніп қана қоймайды, сонымен қатар оларға пайда да келтіреді. Олар атмосфераны көмірқышқыл газымен байытады, топырақты қилармен тыңайтады, өсімдіктерді тозаңдандырады ( насекомдар, кейбір құстар ) және өсімдіктердің бір ауданан екінші ауданға таралуына көмектеседі. Жер бетінде және суда өмір суретін хайуанаттар адам баласына тамақ, бағалы аң терлерін және тағы басқа да шикі заттар береді. Бүгінде дүние жүзі халықтарының жартысына жуығына белоктік заттар жетіспейді. Оның ішінде хайуанатардаң алынатың белокты заттардың жетіспеуі 3 млн тоннаға жетеді. Бұл 15 млн тонна ет деген сөз. Сондықтан да мал шаруашылығын ғана дамытып қоймай, сонымен қатар балық және аңшылық шаруашылықтарын жедел жолға қоюдың да үлкен маңызы да бар. Оны Қазақстан мысалынаң айқын көруге болады. Біздің елімізде табиғат байлықтарының бірі –жануарлар дүниесі. Жалпы көлемі 2754 мың шаршы километр жерді алып жатқан Қазақстан тереториясының ормандары мен кең байтақ жазық даласында, өзен – көлдерінде құнды тері, дәмді тамақ, дәрі – дәрмектік шикі зат беретің жан – жануарлардың көптеген түрлері тіршілік етеді. Оған Қазақстанда балықтың 104 түрі, құстың 488 түрі және сүт – қоректілердің 175 түрі өмір сүретіндігін айтсақ та жеткілікті. Елімізде осындай табиғат байлықтары қорғауға алынып, олардың қорының молаюына мүмкіндік жасау нәтижесінде аң – құстардың бірнеше түрінің саны айтарлықтай өсіп, халық шаруашылығында пайдаланып отыр. 3. Жануарларды қорғаудағы “Қызыл кітаптың” маңызы. Біздің елімізде жануарларды қорғауды ұйымдастыру негізгі екі бағытта жүргізіледі. Оның бірі қорықтар ұйымдастыру да, екіншісі кәсіптік маңызы бар жануарларды пайдалану барысында сақтайтын қорықю бұл екі бағыт та қажетб әрі олар бір-бірін толықтырып отырады. Жанурларды қорғау жөніндегі қорықтық шаралардың бәрі ерекше, төтенше сипатта болады. Көбінесе фаунаны пайдалану мен қорғауды, оның өздігінен өсіп көбею жөніндегі шараларды табиғатты пайдаланудың басқа салаларының мүдделерімен ұштастыруғатура келеді. Мұның әбден мүмкін екенін көптеген елдердің тәжрибесі дәлелдеді. Мәселен, жерді пайдалануды дұрыс ұйымдастырса ауыл шаруашылық өндірісін көптеген жабайы жануаларды сақтаумен ұштастыруға болады. Халықаралық табиғат қорғау Одағы (МСОП) жанынан “Сирек және жойылып кету қаупіндегі жануарлар” жөніндегі тұрақты комиссия ұйымдастырылды. Енді барлық сирек және жойылып кету қаупіндегі түрлер осы Одақ жасаған “Қызыл кітап” тіркеледі. Солардың кейбіреуін мысалға келтірейік : Жұпар тышқан (выхухоль) , Кәмшет (речной бобр), Қарақал (каракал) , Барыс ( снежный барс ), Гепард, Құлан, Алтай ұлары, Ақ тырна (стерх), Жорға дуадақ (джек), Орақ тұмсық (серпоклюв). 4. Үй жануарлары мен жабайы аңдарды таныстыру. Мектепке дейінгі балалардың табиғатқа деген танымдық көзқарасы мен қызығушылықтары айқын белсенділігімен ұштастыра отырып, кейде тірі заттарды эксперимент жасауға әкеледі, оның салдары қолайсыз немесе тіпті олар үшін кеуекті болады, сондықтан балалар жәндіктермен аяқтарды, аяқтарды жұлып, жаңбырлы құрттарды жыртады. Балалар өз іс-әрекеттерін көбелектің қанатсыз және т. б. ұша алатындығын білгісі келетіндігімен түсіндіреді. Баланы жануарлармен алғашқы таныстыру ертегілерді айтып, аюлар, қояндар, котяттар, иттер және басқа да жануарлар дүниесінің өкілдері туралы кітапшаларды оқитын анасының немесе әжесінің көмегімен жүргізілуі тиіс. Бала өз эмоцияларын айтуға және беруге тырысса, оған аңдар бейнеленген суреттерді көрсетуге, әрқайсысы туралы айтуға болады (қайда тұрады, немен тамақтанады, оның тұрғын үйі мен т.б. қалай көрінеді) және олар шығаратын дыбыстарды бейнелеуге болады. Балаларға мысықтың мяукает немесе сиырдың мячит не көрсетуді сұрағанда үлкен қуаныш сыйлайды. Және оларға қандай да бір жануардың тән қимылдарын бейнелейтін ойындар үлкен қуаныш әкеледі. Мысалы, қоян немесе түлкі сияқты секіру. Осы сабақтардың барлығы баланы жануарлар әлемімен таныстыруға алғашқы және қажетті қадамдар болады. Саналы, дұрыс қарым-қатынас баланың үй-жайда, бала бақшаның учаскесінде және баланың үйінде бар өсімдіктермен және жануарлармен тығыз қарым-қатынас жасағанда жасалады. Ол барлық тірі, оның ішінде адамның белгілі бір мұқтаждықтары бар екенін біледі, оларды белгілі бір сыртқы жағдайлар - белгілі бір ағзаға жарамды өмір сүру ортасы болған жағдайда ғана қанағаттандыруға болады. Мектепке дейінгі балаларды экологиялық тәрбиелеу-бұл баланың жанында өмір сүру ортасымен өзара байланыста өмір сүретін және осы негізде олармен өзара іс-қимылдың дұрыс формаларын қалыптастыру. Саналы, дұрыс қарым-қатынас баланың білім мен белсенді көріністерінің жиынтығы ретінде қарастырылады: табиғат құбылыстарына қызығушылық; тірі ерекшеліктерді түсіну, іс жүзінде сақтау, қолдау немесе оған қажетті жағдай жасау; қандай да бір жағдайлардың тапшылығын бастан кешкендерге түсіну және сезу; жануарлар мен өсімдіктердің кез келген көріністеріне, олардың сұлулығына эмоциялық жауап, қуаныш. Сонымен қатар, сұлулық экологиялық ұстанымдардан қарастырылады: үйлесімді дамып келе жатқан, дені сау тірі ағзаның сұлулығы, бұл тек жақсы жағдайлар, толыққанды өмір сүру ортасы болған жағдайда ғана болады. Ең ерте жастан бастап балаларда жануарларға деген қызығушылық пен сүйіспеншілікті ояту, біріншіден, фаунаға дұрыс, рачительдік көзқарасты қалыптастыру үшін қажет; екіншіден, жоғары адамгершілік сезімдерді дамыту үшін гуманизм және әділдік қандай болып табылады, табиғи объектілерге қатысты баланың белсенді, пәрменді ұстанымын болжайды (көмектесу, қорғау, қамқорлық және т.б.). Балаларда жануарлармен жүрексіз қарым-қатынас, тірі жануарларға қатысты қарттылық пен қатыгездіктің кез келген көрінісі сияқты ақауларды ескерту қажет. Психологтар жануарлармен қарым-қатынас балалардың қоғамға бейімделуін жеңілдететінін байқады. Әсіресе бұл мүмкіндігі шектеулі балаларға қатысты. Иттер, мысықтар, сондай-ақ жылқылар және де дельфиндер осындай балаларға социумға кіруге, өзін қоғамдағы тең және пайдалы сезінуге көмектеседі. Балаларда өз мүмкіндіктеріне сенімділік пен дербестік пайда болады. Жануарға деген сенім қоршаған адамдарға сенуге үйретеді. Үй жануарлары балаларда көптеген жағымды қасиеттерді тәрбиелейді: жауапкершілік, ұқыптылық, қоршаған адамдарға құрмет, бұл балаларға өздерінің төрт аяқты ағаларына қамқорлық жасау, оларды жуу, тарқату ниетін үйрету арқылы қол жеткізіледі. Балаға жануарларды күту бойынша белгілі бір міндеттер жүктеледі, бұл оған жауапкершілікті дамытады және оған өз күшіне сенім береді. Балаларда жануарларға деген терең ізгілікті сезімдердің қалыптасу дәрежесі туралы мыналарды назарға ала отырып, айтуға болады: жануарлар дүниесінің әртүрлі өкілдеріне қызығушылық, олардың өмірі, повадкалары туралы көбірек білуге деген ықыласы; тірі жанмен қарым-қатынас ережелерін білу және орындау; жануарларды қорғау, оларға қамқорлық жасау қажеттілігін сезіну; тірі жанға күтім жасау ниеті мен іскерлігі; жануарлармен қарым-қатынас және қабылдау эмоциялылығы. Осылайша, балаларды жануарлар әлемімен таныстыру кезінде жоғарыда аталған білімді жүйелендіруге сәйкес жалғыз үш тәрбиелік міндет шешіледі: жануарлар туралы түсініктерді қалыптастыру, оларға эмоциялық-оң көзқарасты дамыту және табиғатта адамгершілік мінез-құлықты тәрбиелеу. Аталған бағыттарда жұмысты жүзеге асыра отырып, оның тиімділігінің маңызды шарты балабақша мен отбасының байланысы болып табылатынын есте сақтау қажет. Отбасында балалардың жануарлармен табиғи және қолайлы қарым-қатынасы үшін жағдай жасалуы мүмкін: көптеген үйлерде иттерді, мысықтарды, балықтарды, құстарды, атомяктарды және т. б. ұстайды. жүктеу/скачать 219,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|