Мектепке дейінгі педагогика

Психология ғылымы да баланың айналадағы болмыс- тьі дұрыс түсінуі мектеп жасына дейін қалыптасаты- нын, олар өз айналасындағы адамдардың көзқарасы мен талпынысынан, мүраттарынан жастайынан-ак; үлгі ала- тынын дәлелдеді. Бірақ бұл өзгерістердің бәрі де өзінен- өзі немесе жүйкенің туа біткен заңдылық күші арқылы емес, әдейі мақсат көздеп ұйымдастырылған оқу-тәрбие үстінде іске асады.

Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің нақты міндеттері:

1. 
   балалардың үй-ішіне, жақындарына, ңұрбы-доста- _вРьгна, жалпы адамдарға, Отанға деген сүйіспеншілік
   

2. 
   адамгершілік ережелеріне сай балалардың мінез- ҚҰлқын, үйымдасқан тәртібін, мәдениеттілігін, жақсы ^өДеті мен дағдысын ңалыптастыру;
   
3. 
   балалардың адамгершілік түсініктері мен қасиет- ^терін тәрбиелеу.
   

Адамгершілік төрбиесінің мазмұнына баланың Отанға, адамдарға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеу жа- тады. Ол үшін алдымен балалардың ата-анасына, үйіне, туған жеріне, оның табиғатына, өз ауылына, қаласына, туған-туысқандарына, дос-қүрбыларына, балабақшага деген сүйіспеншілік сезімін төрбиелеу қажет.

Елге сүйіспеншілікті тәрбиелеудің пөрменді құралы - халықтың тілі, мәдениеті мен көркемөнері. Ана тілі - халықтың тарихы, шежіресі, халықтың ең зор аңылшы- сы, ұстазы деп бағалаған* Осы орайда, дана Абай: «Өнер алды - қызыл тіл», - деп толғаса, F. Мүсірепов: «Тілден биік асқар жоқ, тілден асқан байлық жоқ, тілден терең теңіз жоқ», - деп тілдің ңұдіретін ерекше бағалаған. Ал кемел жазушы М. Әуезов: «Кімде-кім қазіргі уаңытта ана тілін, өзінің өдебиетін сыйламаса, бағаламаса, оны сауатты, мөдениетті адам деп санауға болмайды», - де­ген. Ендеше, ерте сөбилік кезеңнен бастап баланы ана

♦

тілінде сөйлеуге үйрету, ауыз өдебиеті үлгілерімен су- сындату өң маңызды мәселе. Бала өдеби шығармалар- ды: өлең, ертегі, өн, жұмбақ, жақылтпаш, мақал-мөтел, батырлар жырын тындау арқылы ана тілінің байлығы мен өсемдігін меңгерумен қатар, оны сүюді үйренеді. Балаларды хальщтың ңолөнерімен, қазіргі композитор- лардық сан түрлі азаматтық тақырыптарга арналған әндерімен таныстыру балалардың қуанышын, көңілді сезімін дамытып, еліне, туған жеріне, ұшңыштарға, ғарышкерлерге, теңізшілерге, Отанға, т.б. деген сүйіс- пеншілік сезімін төрбиелейді.

Тәрбиеші суреттерді, көркем өдеби шығармаларды, әр ұлттың балалар әдебиетін пайдалана отырып, Қазаң- станды мекендейтін сан ұлттың өмірі, түрмысы, еңбегі, өнері жөнінде әңгімелейді, соның негізінде ұлттарға, халықтарға, жалпы адамзатқа деген сүйіспеншілік сезімін дамытуға мүмкіндіктер туады. Балалар арасын- Да дүрыс қарым-қатынасты тәрбиелеу, тату балалар үжы- мын ңұру - балабақша педагогінің негізгі міндеттерінің бірі. Балалар ұжымын төрбиелеуде тәрбиеші адам- гершідік принциптеріне сүйенеді.

Адамгергаілік тәрбиесінің мазмүнына баланың адам- гершілік ңасиеттерін төрбиелеу жатады, өсіресе олардьщ үлкендерді сыйлау сезімін тәрбиелеу сөбилік шаңтан басталады. Үлкенді сыйлау - асқаралы да асыл сезім. Үлкендердің беделін мойындау, тыңдау, жөңіл бөлу, құрметтеу, ңамңорлық жасау сияңты балалардың, іс- әрөкеттерін ұйымдастыру, бұл сезімнің көрініс табуы - жаңсы төрбиенің белгісі.

Тәрбиеші өмірдегі барлың материалдьщ жөне рухани байлық үлкен адамдардың еңбегімен жасалғанын, оны өздері күнделікті өмірде пайдаланып жүргендерін наңты мысалдар келтіріп түсіндіреді. Үлкендердің білімі, еңбегі біздін, шаттық өмірімізді ңамтамасыз етіп отырға- нын, өсіресе өзін ңоршаған адамдардың: тәрбиешінің, дөрігердің, күтушінің, аспазшының, даяшылардың еңбегін айтып, оларды бағалауды жөне үлкендерді қалай қүрметтеу, сыйлау керектігін үйрбтеді. Кейде балалар • үлкендерді сыйлау керек екенін біле тұрса да, оны орын- дамайды, себебі бала білімін, төртібін, іс-өрекетін бай- лаыыстыра алмайды, өзін жақсы алып жүргісі келеді, бірақ оны қалай орындауды білмейді, ал кейде баланың ңызкғушыльііы сана тұрақтылығын басып кетеді, кей­де бала сөзі мен ісін бірлікте алып жүре алмайды. Әрине, баланьщ білімі бірден оның мінез-күлқы мен тәртібіне айналмайды, оған ұзақ уақыт дағдылану, үйрену керек, тәрбиеші осыларды шыдамдылықпен қалыптастырғаны абзал.

Баланы шыншыл да адал етіп тэрбиелеу - адам- гершілік тәрбиесінің мөнді белгісі. Балалар кейде білместігінен мәліметтерді дұрыс бере алмай шатасты- рады. Мысалы, бір қыз бала әжесінің үйіне ңыстыгүні барьш қайтқан соң, «мен әжещіің үйінде алма' тердім» деген. Бұл өтірік емес, ол бірақ алманы өжесінің үйіне күзде барғанда терген болатын.

Кейде ересектер тобындағы балалар өзі жөне жақын- дары туралы жалған айтады. Олардың батырльщ іс істе- гені, батылдьхқ көрсеткені жайлы мақтанады. Бұл өтірік айту ниетінен емее, батырлық пен батылдъгққа талпы- нушылыңтан, соған құштарлықтан туады.

Кейде баланың ойы шындьщтан ңиялға ағып өтіп, жалған айтып та қояды, біраң онын, алдайын деген ойы болмаған. Мүндай жағдайда үлкендер баланың қиялын бұзбай, көқіліне ңаяу салмай, жолдастарының алдында абыройын түсірмеу керек. Әдетте, балалар өтірікті ңорьщқандықтан немесе жазаланудан ңашңандыңтан айтады. Совдықтан тәрбиеші баланың өтірік айтқанына көзі жеткен соң, оның не себептен айтңанын аныңтап, олай істеуге болмайтынын түсіндіруі керек. Баланың бұл әдеттерін дер кезінде ңойдырмаса, ол кейін өтірік айту- ды әдетке айналдырып кегеді.

Ертегі, әңгімелерден, белгілі адамдардың өмірінен үзінділер оқып, шыншыл адамды халыңтың құрмет- тейтінін, жақсы көре.тінін, одан үлгі алатынын, өтірікшілерді жек көретінін, сыйламайтынын айту ар- ңылы шыншылдыңтың жадсы қасиет екеніне көздерін жеткізгені жөн.

Адамгершілік тәрбиесіне ңарапайымдылықңа тэрбие­леу де жатады. Балаларды жөнсіз көп мақтау, артық ба- ғалау зиянды ықпал етеді. Бұл кейде балалардың мад- таншақ, өркөкірек, жалңау болуына өкеп тірейді, әсіре- се қабілетті балалардың іс-әрекетін өділ мадаңтай о.ты- рып, оларғаталап пен тансырманы күшейте түскен жөн. Қарапайымдылыққа тәрбиелеудің негізі - баланың адамгершілік қасиетін дұрыс, әділ бағалау.

Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына баланЫң мінез- ңүлқын тэрбиелеу жатады. Мінез-ңүлық дегеніміз -

Табандылық - мақсатқа жету үшін қиыншыльщтан • тайсалмай, кедергілерді жеңе білу қабілеті. Оны күнделікті іс-өрекет процесінде қандай қиын болса да бастаған ісін тастамай, аяғына дейін жеткізуге дұрыс бағыт бере отырып тәрбиелеу. Бірақ өте қиын тапсырма беріп, балалардың өзіне сенімділігін азайтып, еркін те- жеуден немесе өте оңай тапсырма беріп, оларды ойлау- дан ңалдырып, қаннен-қаперсіз, ңамсыз етіп тәрбиелеу- ден саң болу керек.

Белсенділік - күнделікті іс-өрекетте (ойын, сабак, еңбек) кездесетін міндеттерді шығармашылықпен шеше білу қабілеті. Тек белсенді адамдар ғана мақсатңа жету барысында жалтармай, шешім/цлік-, батылдың көрсетіп, қиыншылықты жеңіп шыға алады. Күнделікті іс-әре- - кетінің ішінде баланың белсенділігін арттыруға ерекше -* мүмкіндік тудыратын - шығармашылық ойындар.

Батылдыңты тәрбиелеудің тамаша құралы - ойын. Ойын барысында үялшақ балалар да батыл болып кетеді.

Батылдыңңа төрбиелеуде ересек адамдардың үлгісі ерекше Ъщпал етеді. Олардың ерлік, батырлың істері туралы әңгімелеу, оңып беру балалардың батыл адамдарға ңұрмет сезімін тудырып, еліктеу ниетін ұштайды, тәр- биешінің үлгісі де өсерлі ықпал етеді.

Баланы батылдыңңа баулуда теріс төрбиеден пайда болған қорңыныш тудыратын негізсіз себептерді жою^ тәжірибесін кеңейту үлкен рөл атңарады.

Қорңыныпі - баланың биологиялық табиғатына тән қасиет емес, сәтсіз төрбиенің нәтижесі. Кейде отбасын- да баланы кішкене күнінен оған белгісіз заттарды, си- қыршыларды, жезтырнақтарды, ңұбыжықтарды, жал- мауыз кемпірлерді айтып қорқытады. Бұл қорқыныш баланың кейінгі өміріяе де жалғаса береді. Тәрбиеші алдымен балалардысол «құбылыстардан» арылту керек. Батылдыққа үйретумен, қорқыныін сезімді жеңуге жат- тықтырумен қатар, оларды сақтыққа да баулыған жөн, оттан, судан, таныс емес иттен/көшеден өтуден, алысңа жалғыз кетіп қалудан сақтандыру.

Балалардың үстамдылығын, өзін-өзі ұстай білу қабі- летін тәрбиелеу де маңызды.

Баланың қыңырлығы, ауруы, шаршауы, жүйкесінің қатты козуы, теріс төрбиенің себебінен де болады. Ауру бала бей-жай күйге түседі де, тәрбиешілерге жоғары та- лап қояды. Ол орындалмаған жағдайда жылайды, маза- сызданады.

Баланың қатты шаршауы, жүйке жүйелерінің қатты қозуы әдеттегі тәртіпке бағынбауға, өзінің талап-тілегін тежей алмауға әкеп соғады. Баланың жүйке жүйесін қоздырып, шаршататын айқай-шулы ойындармен кеш- ке жатар алдында ойнамағаны дүрыс.

5. 
   Адамгериіілік тпәрбиесінің эдістері.
   

Мектеп жасына дейінгі балалардың даму ерекшелігін ескере отырып, мектепке дейінгі педагогика төмендегі әдістерді белгіледі:

1. 
   төрбиеші мен ата-ананың үлгісі, күнделікті өмір- ден үлгі-мысалдар келтіру;
   
2. 
   балаларға жаңсы мінез-ңұлың пен адамгершілік ережелерін үйрету, соған сай балалардың іс-әрекеттерін үйымдастыру;
   
3. 
   сендіру, түсіндіру;
   
4. 
   мадаңтау, кінәлау, айыптау, жазалау;
   
5. 
   бағалау.
   

Үлгінің тәрбиелік күші баланың еліктегіштігіне не- гізделеді. Әсіресе мектеп жасына дейінгі балаларға үлгі ерекше сенімді ықпал етеді, өйткені олар өзін қоршаған құбылыстарға, адамдардың іс-әрекетіне сын көзбен қарау- ды білмейді. Адамгершілікке тәрбиелеудің тиімді әдісі ретінде үлгі етуді қолдана білу бала ойынының нақты- лыгы мен көрнекілігіне сүйенеді. Үлгіге еліктеу бала- лардың белсенді іс-әрек‘етін тудырады, ал іс-әрекет - адамгершілік, тәртіп нормаларын меңгерудің негізі.

Балалар көбінесе ата-анасы мен тәрбиепіілеріне, жақ- сы көретін, кұрметтейтін адамдарга, бір-біріне елік- тейді. Төрбиеші оларды саналы еліктеуге багыттауы тиіс. Мысалы, дәрі еккенде жылаған Арманды Үсен жұбатып, көзінің жасын сүртті. Оны көрген тәрбиеші: «Үсен ңандай мейірімді бала!» - деді. Оны естіген бала- лардың бәрі де сөбилерді жүбатуға кірісті. Тәрбиеші олар-

ды мадақтап: «Біздің балалар осындай, сәбилерге қам-¹ қорлык жасайды», - деді. Осыдан соң балалар «Мен Ба- кыттын,бөтеңкесін баилап бөрдім>>, <<Мөн ЛСөңісті оинат- _тым» деген сияқты тағы басқа да істегендерін тәрбиеші-, ге келіп айтып отырды.

Ересек адамдардың үлгілі өмірін мысалға келтірудіц де тәрбиелік ыңпалы зор. Балалар үшін адамдардық қарым-қатынасы, Отанғасүйіспеншілігі, еңбегі, тұрмы-¹ сы және басқалардың бәрі сенімді тәрбие әдіеі болып та- былады. Эрине, балалар мөйірімділік пөн қамңорльщты, маңтау алу үшін емес, жүрегінің өмірімен істейтіндей» етіп тәрбиелеген абзал. I

Балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде сөзбен тү-І сіндіру, сендіру, үйрету ңажет. Тәрбиеші балаларға жа-„ ғымды, жағымсыз ңасиеттерді түсіндіріп, жаман іс-өре- ^ кеттерге қарсы түра білу ңабілетін тәрбиелейді.

Түсіндіру - балалардың тәртібіне қойылатын талап- тарды, олардың қажеттігіыің себебін, оны орындаудың жолдарын ұғындырады.

Балаларға түсіндіру, үйрету тікелей ыүсқау беру түрінде өтеді. Мысалы: «Ойыншыңты сындыруға бол- \ майды, себебі ойнайтын ойыншық болмай қалады», «Се- руенге шыққанда кішкентайлар адасып ңалмау үшін, жыламауы үшін қамқорлық жасау керек», «Үлкендерді сыйлау - адамгершілік қасиет», т.б. Кейде түсіндіру , әңгіме түрінде де өтеді. Әңгімені балаларға таныс өмір фактілерінен бастап, дерексіз түсініктерге, қорытындьі' ларға, жалпылауларға жетелеу керек. Балаларға бірден көптеген моральдық өрекет жайлы сөз қозғау, мораль таңырыбында мол өсиет айтып, өңгімелеу зиянды.

Сендіру - баланың санасына, сезіміне, еркіне мақсат | көздей отырып эсер ету арқылы жағымды өрекеттерге, моральдық ңасиеттерге баулиды. Сендіру түсіндіру» үйрету, кеңес беру, әңгімелесу, үлгіні пайдалану сияД' ты әдістермен бірлікте жүргізілгенде ғака пайдалы бо- лады. Сөзбен түсіндіруді жаттығу өдісімен жалғастырУ қажет. Жаттығу әдісі балалардың меңгерген адаМ' гершілік жөніндегі білімі мен көрген-білген үлгісіній

күнделікті тәртіп нормасына айналуына мүмкіндік жа- сайды. Ол үшін жағымды әрекетті бірнеше рет қайта- лап, жаттықтырған жөн. Тәрбиеші өр түрлі себептер та- уып, жақсы әдеттерге жаттығуды өзі үйымдастырады. Кімге қамқорлық жасау, көмектесу керек екенін айтып, қолайлы жағдай тудырады.

Үлкендерге жол беру, есіктен алдымен кішкентайлар- ды шығару және сол сияңтыларды жүйелі қайталау, жаттығу процесінде бірте-бірте әдетке айналады.

Моральдың тәрбиені жинақтау жүйелі үш кезеңнен тұрады:

1. 
   ненің жақсы, ненің жаман әдет екені жайлы түсінікті меңгеру;
   
2. 
   оларды күнделікті мінез-құлқында, төртібінде бе- кіту;
   
3. 
   жақсылықңа талпыну қабілетін дамыту.
   

маңұлдау немесе кінәлау әдістері де қолданылады. Бас- қалардың жақсы іс-әрекетін мақүлдау баланың мінез- ңұлық тәртібіне қойылатын талаптарды терең меңгеру- ге үйретеді, мұнда педагогиканың «адамға барынша та- лап ңою жөне оны барынша кұрметтеу» сияқты жалпы принципіне сүйенеді.

Мінеу меы сынау балалардың нашар іс-әрекетіне бе- рілген баға болып табылады да, баланы нашар іс-әрекет- тен тартынура, өзін-өзі тежеуге үйретеді.

Маңұлдау - баланың жақсы іс істесем деген тілегін тудырады, бірақ бұл тілек күйінде ғана ңалып қоймай, баланың іс-өрекетіне, мінез-қүлық тәртібіне ауысуын Қамтамасыз ету керек. Мақұлдау адісінің қарапайым түрі - іс-әрекет дұрыстығын қолдау. Мақұлдауда төрбиеші балаға сенім білдіру арңылы оның мүмкіндігін аныңтай- Ды. Маңұлдау мақтау арқылы көрініс тауып, жолдасы- ^ның дүрыс іс-әрекетіне басқаларды да тартуға мүмкін- ДІД тудырады. Мақүлдау жеке сипатта да, үжымдық си- патта да ңолданылады.

Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде тәрбие- Щінің мақұлдауы әсерлі әдіс болып табылады. Мақұлдау-

дың тәрбиелік күші тек бір балаға ғана емес, белгілі бір топтағы барлық балаларға эсер етіп, іс-әрекетке жұмыл- дырады, ол дер кезінде жасалса, баланы нашар өдеттен сақтандырады. *

Мақүлдауды қолданғанда баланың жеке ерекшелігін ескерген жөн. Мысалы, өз күшіне сенбейтін балаларга маңүлдау дер кезінде кешікпей айтылуы керек. Егер төрбиеші кешігіп қалса, балалардың сенімсіздігі олар- дың күшін тежейді немесе балалар кейде берген тапсыр- маны орындағысы келмейді, оның себебі, тыңдамаушы- лық емес, өз күшіне сенбеушілік, орындай алмай, ес- керту алудан жасқанушылық сезімі дайда болады. Ма- қүлдау әділ болып, талап қоюмен, баланың жеке басы- ның мүмкіндігін ескерумен, құрметтеумен ңатар істел- ген істің қорытындысынан асып кетпеуі керек.

Кінөлау - ықпалды өдіс. Кінөлау әділ болмаса, бала­ны ренжітіп, жасытады. Бұл да мақұлдау сияқты дер кезінде қолданылмаса, нашар мінез-құлыңтың әдетке айналуына себеп болады. Кінөлаудың түрлері - ескер- ту, сақтандыру, сөгу.

Төрбиеші баланың жөнсіз іс-өрекет^інің себебін біліп барып, бұл өдістерді ңолдануы керек. Қателік кейде бала тарапынан түсінбестіктен жасалады. Ондай жағдайда жазалау өдістерін қолданбай, түсіндіру жөн.

Ескерту - баланың жасаған кемшілігін оңай жөндеу- ге болатын кезде ңолданылады. Вірақ ол жиі ңолданыл- са, тәрбиелік ықпал күшін жояды, себебі бала оған үй- реніп кетеді.

Сөгу - кінәлаудың күшті түрі, естияр, ересек, мек- тепке даярлық топтарында қолданылады. Сөгу өтірік айту, сұғанаңтық, дөрекілік көрсету, тәртіп ерёжелерін орындаудан бас тарту кезінде ңолданылады. Мүндайда тәрбиеші баланың өзіндік ерекшелігін ескеріп, не жеке, не топ алдында сөгеді. Кейде сөгу өңгімемен жалғаса- ды, онда төрбиелік өсері күшті болады.

Егер бала дөрекілігін қайталай берсе, басқа балалар- ды ренжітсе, ересек адамдардың талабына бағынбай тәртіп бұзса,‘еріксіз көндіру, күштеу өдістері қолданы-

лады. Бұл тәрбие өдісі жазалаудың бір түрі болыр табы- лады. Бала ойын үстінде басқаларға кедергі жасаса, тәрбиеші көпшіліктің мүддесін қорғап, оны ойыннан уаңытша щеттетеді немесе бала серуенге шықңанда ты- ныш жүрмесе, оны тәрбиеші балалармен бірге емес, өз дасында үстайды, бала үшін бүл үлкен жаза болып есеп- теледі..

Жазалау ретінде баланы еш уаңытта жұмыстан, са- бақтан, тамақтан шеттетуге болмайды, еқбек әрекетінің ұйымдастырушыльщ, төрбиелік ыңпалының күшті екенін ұмытпау керек. Бала не үшін жазаланғанын анық білуге тиіс. Қоғамдық төрбие орындарында күш жүмеау арқылы жазалауға жол берілмейді, балаларды тамақсыз қалдыру, қорқыту, қол тигізу, нашар орынға тұрғызып қою, т.б. осы сияқты күштеу өдісін ңолданған адам заң алдында жауап береді.

Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі әдістері - адамның адамгершілік қаеиеттері, мінез-құлқы, төртібі туралы, балалардың мінез-ңұлңына, мөдениетіне, төртібіне ңойылатын та- лаптар туралы түсінік беру, үлгі ету, түсіндіру, сендіру, мадаңтау және кінәлау, жаттығу жөне көндіру. Бұл әдістердің бөрі де бір-бірімен үйлестіріле, байланысты- рыла, баланың өрескел ңылығының түріне, себебіне, жеке ерекшелігіне сай ңолданылады. '

Қорытынды. Қорыта келе, мектепке дейінгі кезеңде адамгершілікке тәрбиелеуде жағымды сезім мен еана- ның алғашқы элементтерін қалыптастырып, біртіндеп қарңындап дамытуға ыңпал' жасау көзделеді. Адам- герМлік тәрбиесі баланың барлық іс-өрекетіне, өдеті- не, мінез-қүлқына, тәртібіне, үлкендерге, Отанын сүйе. білуге, елжйндылыққа, еңбекке, ңоғамдың мүлікке де­ген қарым-ңатынасының дүрыс болуына бағыт беріп, жөн сілтеп отыратын төрбие деп тұжырымдаймыз.

Әдістемелікнұсқау. Дәрісте ұсынылган материалдар- ды оқушы-студенттер толық меңгеру үшін төмендегідей

к

мөселелерге басым көңіл бөлу керек:

- адамгершілік тәрбиесіне сәйкес негізгі тірек түсі- ніктердің мөнін ашын, мағынасын түсінуі;

• 
  адамгершілік тәрбиесінің маңсаты мен міндеттері
  

• 
  адамгершілік тәрбиесінің әдіс-төсілдерін таратцг материалдар арңылы талдау жасау, педагогикальщ жа даяттарды (есептерді) шешу арңылы меңгеру, тәжірі белік жаттығулар жүргізу.
  

1. 
   Адамгершілік төрбиесіне сәйкес глоссарий дайый
   

2. 
   Адамгершілік төрбиесіне сөйкес педагогииалыңЙ
   

!ь

Е

С