МӘлік ғабдуллин

байтын  еді;  үрлесем,  жалыны  мен  шоғы  бірге  сөніп,  күлі  бұркы- 
рап  үйді  алып  кететін  еді.  О тка  ж анбаған  соң,  аиарып  малға 
салсам,  сиыр  *екеш,  сиыр  да  мүрнын  шүйіріп  жемейтін.  Сосын 
карақо?а  тіпті  пайдаға  келмейтін  шөп  деп  ойлаушы  едім.  Кара- 
коғаны ц  ж амандығын  содан  білдім»,— деп  дәлелдейді.  Сөйтіп, 
бүл  әічгімеде  кұс  пен  шөітгің  ж аманы  жайында  шаруа  адамы- 
нық  түсінігі  енбекіісн  кәсіп  етпеген  хан  мен  уәзірлердіи  түсінігі* 
[[ен  арі  арты к,  әрі  шындық  екеидігі  айтылады.
М адан  хан  Ж аманды   сы намақ  болып,  тағы  бірнсше  сүрау* 
лар  қояды.  Ол  өзініқ  түлпарын,  гауһар  тасын  сынатады.  Ж аман 
бүл  сьш дардан  да  мудірмей  өтеді,  жиналған  жұрт  алдында  ақы- 
лы  асқан   данышпан  адам  екендігііі  танытады.  Ж амаиныц  жа- 
уаптары на  көнілі  толған  хан  енді:  «Өзімді  сынашы,  мен  неше 
атам нал  бері  хан  екенмін»,— дейді,  ал  бұл  сын  Ж ам ан ға  окай 
соқпайды,  ж амандығын  көрсетеді  деп  ойланды.  Б ір а қ   Ж аман 
оған  д а  мүдірмейді  ж әнс  хан  алдында  тұрмын  деп  именбейді, 
«касы кгай  қанымды  кешсеніз,  айтайын»  деп  ж алтақтап  жалын- 
байды,  тайы нбас  кайсар,  өжет  өткірлігіи  білдіреді;  Маданньщ 
кандай  хан  ек-ендігін  Іркілмей  айтып  салады.  «Мен  ж амаи-ж ак- 
сы  болсам  да,  үйіцізге  келгеп  қонак  едім.  Хандардыц  ішер  асы 
аузы цы зға  ж ал   мен  ж а я   түспсй,  нан  мен  көже  түсіп,  мені  келі- 
сімен  асбазш ы ға  ж ібердіқіз...  С іздіқ  аталы  хан  емес  екендігіңіз- 
Ді  осы дак  б ай қ ад ы м » — дейді.
Осыдан  былай  бұрынғы  Ж а м ан   халы қ  алдында  хан  мен 
оньіц  уәзірлеріиен  ақылы  аскан,  адамгершілігі  мол,  ер  жігіт, 
еж ет  азам ат,  білгір  данышпан  атанады.  Мұны  ол  Менді  кыздың 
ж ұмбагы п,  койшы  ш алдың  ханға  айткан  тұспал  сөздерін  шешуі- 
меп  де  анықтай  туседі.
Бір  кезде  хал  мен  уәзірлер  ж ам ан   деп  таныған,  ксйіннен  Аяз 
би^ атаиған  Ж ам аниы қ  абырой-атағы  ел  арасьш а  ж айы ла  бас- 
тайды ,  оны  халы қ  қүрметтел  қадірлейтін  болады.  Аяз  бидін 
мундай  дәрежеге  жеткенін  көре  алм аған  уәзірлер  оған  қастық 
ойлайды,  х анға  шағыстырын,  өсек  таратады .  У әзірлерініқ  сөзі- 
ие  еліктегеи  хан,  енді  А яз  бидің  көзін  күртып,  Меңдіні  әйелдік- 
ке  алу  ж айын  қарасты рады .  Бұл  үшін  ол  өтірік  сылтау-себептер 
айтып,  Аяз  биді  «барса — келмсске»  жұмсайды.  Ханнық  залым- 
дьіқпен  ж асаған   бұл  ойын  Меңді  біліп  қалады   да,  карсы  амал 
колданады .  А кырында,  М адан  хан  ұтылады  да,  айыбын  мойны- 
на  алып,  А яз  бидің  алдына  бас  иеді.  Бірақ  уәзірлердің  Аяз  биге 
деген  қасты ғы   тоқгалмайды ,  қайтсе  де  көзден  тайдыру  ниетінен 
кантиайды .  Әйткеішен,  оларды қ  бүл  ойьшан  еш  нәрсе  шықпай- 
ды,  ж ұрт  алды нда  өздері  м асқара  болып,  женіліс  табады.  Акыл- 
оиы  сергск  Аяз  би  ханнық  уәзсрлерігг  тірідей  жерлейді.  Ол  уәзір- 
лерге  карап:  «Киімдеріңді  алып  отка  ж акканы м  — білдірмей 
ж үлғаны м ,  аттарыңды  сойғаны м — күйдірмей  піеіргеііім,  сендер- 
Ді  алды ма  салып  ж алацаш , ж аяу-ж алпы   айдап  окелгенім— кан 
ш ығармай  сойғаным»,— дейді.  Сөйтіп,  ол  ж ауы з  уәзірлерден 
кек  қайы рады   ж әне  оларды   ел  алдында  м асқара-м азак  етеді.
9—4453
129

А яз  бн  білгір  ғана  смес.  Ол,  сонымсн  қ атар ,  адаыгершілігі 
куиіті,  уәд-еге  берік,  серттен  тяймайтын  ж ан.  Ө зініц  уәдесі.  сер- 
ті  үшін  өлуге  бар.  бірак  айтканы наэ  бас  тарту,  қатерден  корқып 
урейлену  онда  ж оқ.  Ол  д ар ға  асылып,  д-емі  бітіп  бара  Жатқал 
кезде  де  сыр  гаашпайдьі,  ж ан   сауға  сурам айды ,  Меңдіге  бергея 
сертінен  айнамайдьі.  Тек  М еидінің  озі  келіп  рұқсат  еткенде 
ғана,  ханға  сырын  айтады.
Сөйтіп,  хал ы қ   ертегісі  Аяз  биді  орі  ахы лдм ,  әрі  адамгершілі- 
гі  ж оғары,  тураш ыл,  ер*азамат  етіи  көрсетеді.  Х алы ққа  тон  да- 
налык,  баты лды к,  әділдік  сияқты  ж ақсы   қасиеттердіи  бәрі  де 
Аяз  бп  арқы лы   беріледі.  Ақырыида  халы қ  сртегісі  Аяз  биді  хан- 
ды қ  дәреж еге  көтер>еді. 
М ұны сы  
х алы қты к  өмірді 
түсШетін 
кг- 
рапайым  ад а м д ар   хан  болса  -екен,  елді  көпш іліктіқ  ортасынаа 
ш ы ққан  ад а м д ар   о асқ ар с а  екен  дегеи  арман-мүддесін  көрсстеді. 
А яз  биді  ханды қ  дәреж сге  ж сткізе  отырып,  халы қ  ертегкі  оған 
қалы ң  көпш ілік  аты яан  акы л-кеңееш   береді: 
«Әділ,  турашыл 
бол,  баймыи  деп  аспа,  хаимъш  деп  таска»,— дгйді.
Турмыс-салт  ертегілерініқ  ішіидс  ддеясы  халықтык,  мазмуіш 
мол  оқііғаға  қүры лғаны   «Аяз  би*  дссек,  соган  орай  онын  көр- 
кемдік  дәрежосі  сай  ексидігін  байқаьм ы з.  Б а с қ а   ертегілерге 
К а ­
раганда,  «Аяз  бидіқ»  өзіне  тән  ерекш елігі  оқиғаны  жұмбак  ту- 
рінде^қүруында  деуге  болады .  Б ул  зд іс  иегізгі  әнгімелерді  бір- 
ден  антып  салмаы,  тандауш ы нм   қ ы зь к ты р а  түсу;  «енді  не  бплар 
екен»  дегізіп  ынтықтыру  үш іи  қолданы лған.  Ж амаины ц  қырға- 
уыл  мен  ш еқгелді  неліктен  алды рм ағаны   немесе  ханныц  взін» 
тұлпарын,  гауһар  тасы н  білгірлікпеи  сьш ағаи  ж аманиы ң  өзікім 
екендігі  о қи ғалард ы ц   ш ары қтау  ш т н е   жеткен  кезінде  ғана 
ашылады.  С ондай-ақ,  М еңдініц  ж ұ к б агы н д а,  қойшы  шалдыи 
ту спал  сөздерінде  кандай  сыр  ж атқанды ғы н  ертегіні  тыкдаушы 
алғаш ы пда  ацғарм ан  д а  қ алады ,  оларды қ  мәні  кейіннеи  баян* 
далады .
Қ а зақ ты ң   турмыс-салт  ертегілері  қарапайы м   ш аруа  адамын 
ардақтай   отырьш,  еқбйк-кәсіп  егу  ж айы на 
аса  көшл  бөледі. 
«Ж атып  іш ер  ж а л қ а у   болма,  ерінбей  еңбек  ст,  ежеттен  дс,  эрге 
ұмтыл»  деген  сияқты  халы к  ойы  ертегіге  қоеылады .  Бул  ретте 
халы к  ертегісі  ақыл-есмет  түрінде  келеді  жэне  оларды  өмір 
ж олы на  енді  түсе  бастагаи   ж астар га  арнайды ;  оларды  найдалы 
ен.бек  арқы лы   тәрби^леп,  қоғам ға  керекті  ср-азам ат  етіп  шыға* 
ру  жайын  қарасты рад ы .  М ұндай  ертегілерде  хзлықтың  ғасыр- 
л а р   бойыиа  жиьш -терген  өмір  таж ірибесі,  турмыг-лан  алған,  шы- 
ғарған   қорып-іцдысы  д а   айты лады .  С
онһщ
  (>әрін  сртегіге  айнал- 
дырьш,  ж а с т а р г а   үлгі  боларлы қтай   түйіндер  жасайды.
Ь ұл  такы ры п тағы   ертегілер,  М.  Әуезов  антқандай,  адаиға 
паида  келтіретіи  ақыл-е>снет  түрінде  :\еледі.  Оны  ж астарға  анту- 
шы  кепті  көрген,  өмір  ю ж ірн бесі  мол  кәрия  немесе  карт  әке  бо­
лады   ж әне  бүл  ақыл-өснет  кейде  ж ^ м б а қ   түрінде  айтыладн- 
и л ы   ол  бірдеіі  тусіне  қоймайды ,  түсінсе,  тсріс  ұгыпады.  Содан 
ол  көптегец  қиыкішылық  халге  ұш ырайды,  азабы   мол  ауыртпа-
13Э

лы қтарды   басынан  кеш іреді.  Ақырында,  оның  қателерін  көрсе- 
тіп,  түзу  ж о л ға  салаты н  да  ж ақ ағы   кәриялар,  әкел-ер  болады.
«Қ артты н  үлы на  айтқан  өсиеті»  дейтін  ертегіде  дүние  салға- 
лы   ж аткан   к а р т   әке  баласы н  шақырып  алып  бакүлдасады   да, 
өлер  алды ндағы   өсиет-аманатын  айтады.  Ол  үльша:  «Қала 
сайын  үй  салды р,  ішиен-жегенің  ж ал  мен  ж ая,  казы   мен  карта, 
шекер  мен  бал  болсын,  ж ұма  сайын  әйел  ал»,— дейді.  Қарттыи 
мағын&сы  т е р е а  ж әне  тұспалгжүмбақ түрінде  айткан  бүл  өсиетін 
баласы  теріс  түсінеді.  Ол  әкесіне  берген  уәдесін  орындамак  бо- 
лын  іске  кіріседі  де,  к а л а   сайын  үй  салдырады,  ертенді-кеш  же- 
гсні  казы -карта,  ж ал*ж ая  болады,  ж ұма  сайын  әйел  алады. 
А қы ры нда  б ар л ы қ  мал-мүлкінен  айрылып,  кайыршылык  ха.іге 
үш ырайды.
Тұрмыстан  алған  тәжірибесі  ж ок,  өмір  сокпағына  ж ац а  түсе 
бастаған  ж ас  жігітті  осындай  ауыр  халден  екінші  бір  кәрпя 
құтқарад ы ,  Ол  карт  әкенің  ж үм б ақ  түрінде  айтқан  өснет-амана- 
тын 
і ш і ш і п
 
береді  жоие  ж ігітке  былай  дейді:  «Әкен  акылды 
адам   екен,  б ір а к   сен  оның  өсиетін  теріс  түсініпеің.  Ә кеш ш   к а ­
л а   сайын  үй  салды р  дегені — эр  ж ерде  ж аксы   көретін  жолдасьщ  
болсьш  дегені;  ішкен-жегенің  ж ал -ж ая  болсын  дегені — енбек  ет, 
еқбекпен  тагіқан  азығын.  ж ал-ж аядай ,  шекер  мен  балдан  көрі- 
иеді  дегені;  ж ү м а  сайын  әйел  ал  дегені — б аскаға  көз  салма, 
сүйген  келінш егіңмен  ж аң а  косылғандай  тату-тәтті  бол  дегені». 
Ж ұ м б ақ   түрінде  айты лған  жәнс  тереқ  мағы наға  күрылған  бүл 
ертегініц  өз  ксзінде  ж астарды   тзрбиелеуде  зор  мәні  болғаны 
сөзсіз.
Ж о ғар ы д а  мьісалға  алған  ертегіде  ж астарға  ақыл-өсиет  ай- 
татын  туған  оке  болса,  еиді  бір  ертсгілерде  оны  бөгде  адам  айт- 
кан   болады .  М ұны  «Үш  ауыз  сөз»  дёнтін  ертегіден  көреміз.  Бұл 
ертегіде  бы лай  делінеді:  баяғы да  бір  байдьщ   ж алғы з  баласы 
болады ,  ол  жылқыш ы  екен.  Бір  күні  ол  жігітке  ак   сакалды   шал 
к^ е д і   дс:  «Үш  ауыз  сөз  үйретейін,  бірақ  акысыпа  бір  айғырдын 
үйірін  бсресің» — дейді.  Ж ігіт  келіседі.  Ш алдың  үш  ауыз  сөзі 
былай  екен:  «Ж үрген  ж еріцде  касты к  кылма,  тақертеңгі  асты 
тастам а,  оң  қолы ң  үрыс  бастаса,  сол  қолыц  араш аш ы  болсын». 
Ертеқіне  ж ігіт  үйіне  келген  соң  болған  оқиғаны  әкесіне  айтады. 
Баласы ны ң  бүл  ісіне  кар т  әке  катты  ашуланады,  «Малды  шаш- 
тыц»  деп  үрсады ,  үйінен  куып  жібереді.  Ж ігіт  канғып  к еще  бара- 
ды.  Ол  көп  ж ы л  бойына  шетте  жүріп,  тал ай   киыншылықтарды 
басыиян  кеш іреді.  Кейбір  ауыр  халдерден  оны  баяғы  шалдьщ 
үиреткен  үш  ауыз  сөзі  алып  шығып  отырады.  Ақырында,  ж ігіт 
үиіне  кайтып  келіп,  м ұраты на  жетеді.
О қиғасы   түрмыс-тіршіліктен  алынған,  кейбір  әцгімесі  ескі 
нанымға  негізделген  бүл  ертегіде  ерте  кездіц  көзқарасын  білді- 
р еп н   біриеше  мәселе  көтеріледі.  Ж ігІтке  үш  ауыз  сөз  үйреткен 
кәрияныц  әрбір  сөзі  мол  әцгіменщ   жеке  такырыптары  ретінде 
алы нады   ж әне  оларды  түрмыста  кездесетін  оқиғалармен  дәлел- 
Дсиді.  Ж а қ сы   түрмыс,  ынтымағы  ж арасқан   семья  қүру  үшін  ен-
13 L

бек,  адалды қ,  дэсты қ  керек  деп  қорытынды  жасайды.  Бүларцы 
ертегіиіқ  кейідкері  ж а с   жігіттін.  басы нан  кешірген  халдерін  -:у- 
реттеу  арқылы  өмір  ж олы на  ж а қ г   тусе  бастаған  ж астарға  ақыл 
ретінде  адғартқан   болады .
Акыл-өсиет  түрінде  айты латы к  ертегілердід  кейбіреулері  қо* 
гамды қ,  тапты к  ж ай ларды   қар асты эад ы .  «Алііысқа  келгенкен 
ақыл  сұра»  дейтін  ертегіде  хал ы қ   қаиы н  судай  ағызған  жауыз 
ханныц  ж ан   түрш ісерлік  істері  зш кере  болады .  Өзін  жер  үсті- 
иід  құдайымыц  деп  есептейтін  бүл  хак,  ж асы   алпысқа  келген- 
дерді  қыру  туралы   бұйрық  береді.  Оны  орындамағандарды  дар- 
ға  асып  өлтіретінш   есғсертеді.  Хан  ж арлы ғы н  естіген  жүрттык 
есі  кетеді,  ел  басына  қ а р а   түнек  орііанды.  Кейбіреулер  алпыста- 
гы  ата-анасын  глыл,  б асқа  ж а к қ а   көшш  кетеді.  Өзгелері  амал- 
сыздан  хан  бүйрығып  орьш дауға  кіріседі.  Б ір а қ   бір  жас  жігіт 
алпысгағы  окесін  өлтіруге  қимай,  жасырыгі  қояды.  Осы  кезде 
бүл  ханға  қарсы   екінші  бір  хаи  ж оры к  ашып,  шабуілл  жасайды. 
О ган  қарсы   аттанғандарды қ  ішіігде  ж ад ағы   ж ігіт  те  болады,  ол 
а л а   өгізге  мінгізіп,  к ап к а  салы п  әкесін  дс  алг  шығады.  Қатты 
соғы ста  хан  жеціліп,  сау  қ а л га н   әскерлерімен  іпегіне  кашады. 
Б ү л а р   шөлге  кездөседі,  судыд  ж окты ғы нан  адам   да,  аг  та  қыры- 
л а   бастайды.  Бүл  халді  білген  жігіттін.  әкесі  баласы ка  өз  тэжі- 
рнбесін  айтып,  су  тауып  береді.  КеАінпен  ол  алтын  жүмыртка- 
ныц  көлде  емес,  бәдтеректід  басы нда  екенін  айтады.  Акырында, 
суды,  алтын  ж үмы рткаиы   тауып  бергеи  алныстағы  шал  екеиін 
хан  біледі  де,  бұрынғы  бұйрығыиық  терістігін  мойындал,  оны 
бүзады   және  ж ігіттід  әкесінен  кеш ірім  сұрап,  аяғына  жы- 
ғылады.
^  Бұл  ертегіде,  бір  ж ағы наи,  ханның  ж ауы зды қ  істері  әшкере 
егілсе;  екіншіден,  оған  карам а-қ ар сы   ш аруа  адамынын,  білгірлі- 
гі  ардақталады ,  еңбек  адамынын,  елге  тұ тк а  екендігі  көрсетіледі- 
Ж ауы з  хашіглң  ж ағьш сы з  образы н  бере  отырып,  халы к  ертегісі 
қанауш ы ларды ң  калы ң  б ұ қ а р а ға   ж а с а ға н   қаскүнемдігін  беГіне* 
лейді,  хан  атаулы дан  хал ы қ қ а  ж ақсы л ы қ  ж оқтығын  анғартады. 
-Мұньщ  өзі  енбекші  халы қты қ  тапты қ  сана-сезім і  ояна  бастага- 
нын  білдіреді.
Тақырып  ж ағьш ан  алғанд а,  қ аза қ тьщ   түрмыс-салт  ертегіл«рі 
.ақылды  ж ігіт  пен  ақы лды   кы а  ж аиы н  әңгіме  еткеи,— денді 
М.  Әувзов.— Бүлай   деуд ің  ретІ  бар.  Өйткені, кай   халыкты алсак 
та,  ол  ж астард ан   көп  үм іт  етеді;  қоғам   өміріндб  болсын,  жеке 
тұрмыста  болсын  жастаірдыц  атқараты н   кьгзметі,  орындайт^н 
•ыіндеті  орасаи  зор  еисидігін  біледі.  Ел  іс,ррғайтын  батыр  да, 
ж ойқы н  едбск  етіп  ш аруаш ы лы қты   ретке  келтіруш і  до,  ел-жұРт’ 
ты  асыраи-сақтаушы  д а ,  ен ердіқ  е*ріие  өрлеуші  де — жастпр. 
Халықтың  «Асыл  тастан,  ақы л  ж астан   ш ығады»  дейтіш  осыднн. 
и о л ай   болғандықтан  халы қ  жаст&рды  ард ақтам ай , одар жайь:н- 
д а   әдемі  ертегі^ңгім е  ш ы ғарм ай  отыра  алмайды.
Әрине,  халықтын,  түрмыс-са.птына  байланы сгы   шығарған  ср' 
тегі-әнгш ссінде ж ас  атаулы ны   шетігіен  іардаісгай  бермейді.  Ж ас"
.132

тард ы қ  ішінеи  зерек,  ақылы  барлары,  халы қ  үшін  игілікті  істер 
ж асаған дары   ертегіге  косылады;  кейінгі  ұ.рпақка  <соларды  үлгі 
етеді.  Ал,  әділін,  турасы н  айтатын  халык,  өзінің  ертегісіне  тек 
ж ігіттерді  ғана  емес,  олармен  катар  кы здарды   д а   енгізедІ.  Бү- 
ларды ң  қайсысы  болса  да,  өздерінің  акылдарымен,  білгірлігімен 
көрінеді,  халықты  сүйсіндіріп  отырады.  Сондай-ак,  кейбір  ерте- 
гілерде  қы зд ар  меи  жігіттер  ж айы ,  олардын  арасындағы  дос- 
тық,  м ахаббат  сыры  суреттеледі.  Бүл  ретте  ақылды  ж ігіт,  ж ақ- 
сы  қыз  бір-біріие  ғаш ы қ  болып  қосылады, 
мүратына  жетеді. 
Өткен  зам ан да,  ж ігіт  сүйген  ж ары н а  немесе  қыз  үнатқан  жігіті- 
не  көбілесе  'қосыла  алмайтын  кезде,  халы қ  ертегісі  сол  ескі 
әдет*гүрыптан  туған  ж ол-ж обаға  қарсы лы қ  білдіреді,  ж астар 
теиіне  қосылуы  керек  деген  идеяны  таратады .
Осы  аталған   тақырыптағы  ертегілердіц  үлгісі  регінде  «Ж ак- 
сы  әйел»,  «Қ арт  пен  тапқыр  жігіт»,  «Ханныц  кесір  қызы  мен  таз- 
ша»,  «Ж алай дархан   мен  С ағат»  т.  б.  ертегілерді  атауға  болады. 
«Ж ақсы   ойел»  деген  ертегіде  қыздыц  ақылы,  адамгерш іліп  ға- 
на  сурегтеліп  қоймайды,  соиымен  катар  әйел  қауымынын,  ая- 
нышты  халі,  халы қ  түгіл  өз  баласына  киянат  ж асаған   озбыр 
хаң  суреттеледі.  Ертегіде  айтылатын  хан  бір  күні  ш акы ракка 
к ар ап   отырып,  үшып  б ара  ж атқан   каздарды   көреді  де,  уәзірле- 
рін  шакырьіп  алып:  «Алдыңғы  к аз  соқғы  қ азға  не  айтты,  соны 
біліп  беріңдер»,—деп  бүйырады.  Уәзірлер  сасады.  Хан  қызьша 
өздерініқ  'қысылып  тұрғанын  айтады,  төнген  қауіптен  күткар- 
уьш  өтінеді.  Хан  қызы;  «Алдыцғы  іқаз  соқғысына:  «Ж аксы  әйел 
ж ам а н   еркекті  түзейді»  деген  еді,  б ірақ  «мұны  тапқан  кім?»  деп 
окем  сұрар,  сонда  «өзіміз  таптык»  деп  айтыцдар»,— дейді.  Уәзір- 
лер  хаига  барып,  алдынғы  қазд ы ц  соиғы  казбен  не  деп  сейлес-' 
кенін  айтыгт  береді.  «Мұны  өздерін  таптыңдар  ма,  әлде  баска 
біреу  үйретті  ме»,— деп  хан  уәзірлерді  тағы  д а  қысады.  Уәзірлер 
коры ққаны пан:  «Мүны  бізге  үйреткен  сіздін  кызыңыз»,— деп 
айтып  кояды.  Хан  әміріне  қарсы   келген  өз  қызына  д а  сол  арада 
м ейірімсіздік  ж асап,  адамнын  ж аманы на  күйеуге  беріп  жібе- 
реді.
Ертегіиін.  осыдан  былайғы  әнгімесінде  кайырымсыз  әкенін 
каһары п а  душ ар  болып,  «шірік  жұмыртқа»  атанған  кы зды к  ж а ­
ман  адамды . кал ан   тәрбиелегені  айтылады.  Бір  кезде  хан  жәие 
очьщ  уәзірлері  ж ам ан   деп  таныған,  адам  деген  атынан  айрылып 
*>каман»  сан алған   жігітті  акылды,  өжет  қы з  к атар ға  қосады, 
тең-қүрбысынан  өнерін  артқызып,  абы рой-атакка  ие  етеді.
Б ұл  ортегіде  де  «Аяз  биде»  айтылатын  халы қты қ  сарын  бар. 
О л — қаиалуш ы   тапты қ,  хан  меи  уәзірлердің  ецбекші  халы кқа 
ж иренішпен  ж ам а н   деп  қарағанды ғы н,  халы ққа  мейірімсіздігін 
әш кере  етуінен  көрінеді  және  оларды ң  ж ам ан   дегені  асқан  акы л­
ды,  білгір  адам дар  болып  шығады.  Сонық  бірі  ж ам ан  деп  әке 
безг{!н  кыз  болады .  Б үл  ретте  ол  хан  кызы  деген  аты  болмаса, 
хан  қызы  емес,  халы қ  кызы,  «жамандардың*  ақылды  кызы  бо­
лып  кетоді.  Екіншіден,  ертегінін  халы қты қ  сипаты — феодалдар
133

үстсмдік  еткен  зам ан да  әйелдерді;*  ачнышты  халде  болғандыгілн 
көрсетуінец  балкалад ы ,  Ф еодалды қ  қауы м   айслдерді  адам  ка- 
тары на  коспаса,  адам   деп  сапам аса  ж ане  әпелдерден  де  ақыл- 
ды,  білгір  адам дар  шы-атынын  мойь:кдамаса,  бүған  халық  кар­
сы  екендігін  білдіреді.  Ақылды,  білгір  адам дар  әйелдерден  де 
шыгатынын  оси  ертегісінде  де  дәледенді.  Сондай  әйелдерді  ар- 
• дрі;тал,  мактан  етеді.
Осындай  ертегініц  енді  біреулерінде  ақылды,  білгір  жіпттер 
жаііы  эңгіме  етіледі.  Олар  квбінесе  қалыд  ортадан  ліыккан  қа- 
рапайым  адамдар  болады.  Б үлард ьщ   ақылын,  білгірлігін  кор­
сету  арқылы  ертегілерде  халы қ  даналы ғы ,  х алы кты к  ғасырлар 
бзйы  жиып-терген,  омірде  сы налған  тайғагы   ж о қ  тәжірибесі 
ж инақталы п  беріледі.  Мүны  « Қ а р т  пек  тап қы р  жігіт»  ертегісі- 
Н
2
іі  көреміз.  Он да  ж ігіттід  ақылдылығы  бірден  акғарылмайды, 
ж ұ м б ак   түрікде  келеді.  А лғаш   ксзінде  ол  ақы лы   шолақ,  есі 
ауы сқан  адам   секілді  болып  көрінсдһ.  С л  өзімен  бірге  салт  кеде 
ж атқ ан   қ а р тқ а   <;А рқаласайы қ»,— деп  тіл  қатады .  Ж ігіттіқ  бул 
сезіне  түсінбеген  қарт:  « А р к ал аса й ь қ   дегені  иесі,  атты  кісі  ка- 
лай  арқаласады *,—-деп  аш уланады .  О лар  жолш ыбан  өлгеп  кі- 
сікі  көміп  ж атқ ан   ад ам д арға  кездеседі.  О дан  аттана  беріп: 
« Ж а қағы   кісі  өлмеген  екен»,— дейді  зв.ігіт.  Бүғаи  
қарт  тағы 
аш уланады :  «Өлген  кісіні  өз  қолымыздян  кемістік,  оны  бүл  ка­
лан  өлмеді  дсп  айтады,  тегі  мына  ж ігіт  ж ы нданған  адам  болу 
керек»,— деп  олланды.  Е нд і  бзр  ыозгілде  бүлар  егін  жинап  жаг- 
қан  орақш ы ларға  ж олы ғады ,  асты қ  өнімі  м ол-ақ  екен!  Олардпн 
ете  беріп:  «Егівш ілердік  ец бел  з а я   кеткен  екен,  астығьт  желініп 
калыпты»,— дейді.  Ж іп т т ід   бүл  сөзіне  қ а р т   тағы  да  ренжиді, 
мүндай  адаммен  ж олдас  болғаныыа  екікеді.
Ж ігіттін  қандай  ад ам   екендігі  қартты қ  yfitae  іселгенде  мәлім 
болады.  К арт  эзінің  қы зы на:  «Мына  ж ігітке  ас-суыңды  тезірек 
беріл  жөнелт,  өзі  есі  ауьісқан  ақы ліақ  екеғіху— дейді.  Әкесшін 
6v.i  сөзіне  қайран  қ ал ға н   кыз  ж іп т п е я  тіл  каты сады ,  жігіт  оған 
д а  ж олда  көргендерін  ж ұ м б ак   етіп  аіітьш  шығады.  Қыз  да  акыл­
ды,  дама  екен.  Ол  ж ігіттің  зкүмбактаи  ай тқан   сөздерінде  терен 
мағьш а  бар  екенін,  оныд  «акы м ак,  жыпды»  еместігін  окесіне  ай- 
тгііп  түсіидіреді  ж әне  өзі  ж ігітке  тең  ж ар   болып  қосылады.  Сөй- 
т:.п,  халы қ  ертегісі  ақы лды   ж ігіт  пен  білгір  қызды  мақтаныш 
ere^j,  «Ақыл  ж астан  шырады:>  деп  қорытынды  ж асайды .
л ал ь іқ   арасы нан  ш ыққан  айлак^р,  ақы лды ,  өнерлі  жастарды, 
қарапайы м   енбек  адам дары н  ж эне  оларды ң  ісін  ел  ертегьсі  сүй- 
сіне  әнгіме  еткедде,  оларды  өрш іл  тал ап   иесі  егіп  суреттейді. 
Олар  талай  қатал   сы ндардаіі  м үдірмей  втіп,  бас  бәйгіііІ  алып 
зкүреді.  «Ханның  кесір  қы зы   мсн  Тагіша»  дейтін  ертегіде  оси  әк* 
гіме  айтылады.  >Касы  оты здардан  асқаи  хан  кызы  күйеу  тацдай- 
ды.  О ған үйяенеміз деп  дәмеленгеи  ы ғай  мен  сығаіі  мырзалар ке- 
леді.  Б ір а қ   олардын  бәріне  кы зды ң  қояты н  бір  ғана  шарты  бар: 
сЮ мде-кім  әдгіме айтып,  мснід  басымды: төсектек үш 
р^зт  көтерсе, 
соған  тиемін»,— дейді.  Қы здыд  бүл  ш артып  ешкім  орындай  ал-
234

майды.  Сол  кезде  хан  ордасы на  тазш а  ж ігіт  келіп,  қы збен  тілде- 
седі.  Кесір  қы з  оның.  «сөзіне  ж ау ап   бермей  ж а т а   береді.  Тазш а 
әнгімесш   бастай  жөнеледІ.  Бірінш і  әқгімесінде  «ағаш тан  түйін 
түйетін шебер, зергер ж әне  молда  үшеуІ  ж олдас  болады ,  шебер 
ағаш таи   кы зды ң бейнесін  ж асады , зергер оиы  әдемілеп киіндірді, 
молда  ж а н   бітірді.  С онак  соң  осы  сұлу  кызды  «м-ен  алам ,  мен 
алам »  деп  үшеуі  тал асқ а  түсті,  әрқайсысы  өз  өнерін  дәлелдеді. 
«Енді  осы  қызды  ж ақ ағы   үшеуінің  қайсысы  алуға  тністі?» — деп 
еүрайды  тазш а.  Б ұл  сүрауға  кесір  қыз  ж ауап   бермен,  ж а т а   б е­
реди  Сонда  тазш а  түрып:  «Бұл  сүраудыц  ж ауабы н  беру  сізге 
киын  болғанмен  бізге  оңай.  Қызды  ағаш   шеберІ  алуы  керек»,— 
дейді.  «Ой,  ақы м ак,  соны  да  білмегсніц  бе,  кы зды   ж а н   бітірген 
молда  алуы   керек»,— деп,  кесір  кы з  төсектен  басын  көтеріп 
алады .  «Ханша,  үмытпацыз  басьщызды  төсектен  бір  рет  көтер- 
дініз»,— дейді  тазш а.
Т азш а  екінші  әқгімесінде  үш  еиерпаздын,  (квреген,  мерген, ка- 
г ь т   алғыш )  ж айы н  айтады.  «Алып  карақүстаи  күтқары лған  қыз 
осы  үш  өнерпаздың  қайсысына  тиісті», — дейді тазш а.  Kjecip  кыз- 
дан  ж ауап   болм аған  соң:  «Ол  қызды  мерген  алуы  керек», — деп 
ез  ұйғары мын  естіртеді.  Сонда  кесір  қыз:  «Қағып  алғы ш кя  л а- 
йықты»,— деп  екінші  рет  басын  көтсреді.  Тазш а  үшіиші  әнгіме- 
с ін д е е к іү р ы   ж айын  әқгімелейді  де:«О сы екеуІнін!қайсы сы өнер- 
л і? » — дейді.  Кесір  кыз,  бүған  д а   ж ауап  қайырмайды.  «Бұл  сұ- 
рауды ц  ж ауабы н  беру  сізге  қиын  болғанымен  бізге  оқай.  Біздің- 
ше  күндізгі  үры  енерлі», — дей  бергенде,  кесір  кыз:  «Түнгі  үры- 
нын  өнері  арты к,  ол  нағы з  ерлік  ж асады», — деп  төсектен  бзсы н 
үш інші  рет  көтереді.
Қ а з а қ   ертегілерінде  сүйкімді  бейнеде  әнгімеленетіи  акылды, 
айлакер  тазш а,  ханның  кесір  қызын  осылай  женедІ  де,  оған үйле- 
иеді.  Ол  бүл  қы зға  ғаш ы қ  болган,  оған  үйленеміз  деп дәмеленген 
м ы рзалардан  енерін  асырып  кетеді.
Түрмы с-салт ертегілерінен  халықтыц діни  үғымы,  нанымы  мен 
түсінігі  д е  орын  алады.  А талған  тақырыптағы  ертегілерде  қарац- 
гы  адам дард ы н   дінге  сенімі,  әр  түрлі  мнфке  байланысты  көзқа- 
растары   д а   айталады .  Сонымен  қатар,  бүл  тақы ры птағы   ерте- 
гілердің  көпшілігі  ащы  мысқыл,  өткір  эжуа,  м азақ-күлкі  түрінде 
келеді.  О ндай  ертегілерде дін  иелері тарататы н діни  үғымдар  мен 
дпіи  үгіттерге  сын  айтылады,  олардың  шындығына  шүбәланады 
жәіье  бекергс  шыгарып  та  отырады.  Мүны  біз  «Адам  өмірі»,  «Қы- 
ды р,  бақ,  ақыл»,  «Б ақа»  дейтін  ертегілерден  көреміз.  Бүларда, 
бір  ж ағы нан,  діц  иелері  антатын  әцгімелерді  келеке,  әжуа*мазақ 
ету,  бекерге  ш ы ғару  болса;  екіншіден,  акылды,  сцбекті  ардақтау- 
іиылық,  ж ақ сы  өмір,  ш ат түрмьгс  күру  еңбекке,  адамның  ақыл- 
ойына  байланысты деп  түсінуш ілік  бар.
Д ін   иелері,  дүниені,  ж анды ,  жансыэ  табиғатты, хайуандарды, 
адам ды   т. б.  ж аратуш ы   күдай  деп  үгіт  антатын  жэне  олар 
кудайды ц  барлы ғы ла  шек  келтірмей,  әр  түрлі  әдіслен  жүртты 
пландырыл,  навды руға  тырысатын,  Бірсудін  бакытты,  біреудіц
135

бақытсыз  болуы,  біреуді!ц  аз,  бьреудін  коп  ж асауы   құдай  тағала- 
нық  әміріпс  байланысты  дентін.  Қыеқасы,  емірде  болатыпса:і 
алуан  құбылыстардыц  бәрін  олар  5ір  қүдайдьщ   бүйрығьшап  дегі 
дәлелдейтін.  Д ін   иелерінін  бұл  секілді  үгітіне  казак,  халкы  өткен 
уақы тта,  қ ар аш ъі  наданд ы қ  ж ағдаЯ да  ж үрген  коздіц  эзінде де, 
шын  ш ш ла сы м е н   түгелдей  csuin  к*:те  қойғаіі  ж ок.  Олардын.  кг- 
рацғы   елді  ал д ау   үшін  ш ы ғарғак  кейбір  үгіт-.әпгімелеріне сын  ай­
тып,  күлкі-м азақка  ай налды рғанн,  бекерге ш ы ғарғакы   бар. Мүны 
ол  өзікіқ  ауыз  әдгбиетіцде,  синын.  іш індс  ертегілерінде,  суреттеп 
керсеткенін  білеміз.
Халы қты к  сатира  түрінде  айтылатын  «Адам  е м ір Ь   дейтін  ер- 
тегіде  қүдайдьщ   өзін  күлкі  етеді.  Онда  былай  делінеді:  құдай 
т а г а л а   өзі  ж ар атқ ан   хайуандарды   ж әне  адам ды   шақырып  алып, 
әрқамсы сы нш ;  қгінша  ж ы л  вмір  ж асайты нды ғы н  белгілейді.Ен 
алдымен  ад ам   барады .  О ғаи  қүдай   отыз  ж ы л  өмір  беретіндігін 
айтады.  Құдаймен  тал асу ға  болмайтыядығын  білген  адам,  баска- 
л а р ға   қанш а  ж ы лдан  берер  сиен  деп  түра  береді.  Еківші  болып 
есек  барады,  оған  кұдай  қырык, ж ы л  омір  береді  жоне де:  «Адам- 
ға  кызмет  етесің,  адам   не  бұйырса.  соны  орындайсыц,  үрса  шы- 
дайсың»  өзің  үш ін  көретін  қы зы гы қ 
г.з 
б о л а д ы » — дейдІ.  Кудаіі- 
дың  бүл  үкіміш:  ссек  көнбей,  үрыс  ш ы ғарады :  «Адам  азабында 
жүрсем,  м ағаи  берген  өмірің  көп,  ж арты сьш   қлйтыл  а л » ,— дейді. 
Есектін  тілегін  күдай  кдбы лдайды   д а,  ж иы рма  жыдын  шегереди 
Соида  ссектіа  ікасмна  адам  келін:  кҚ удайға  қайырып  берген 
ж иы рма  жыльищ ы  м аған  алып  б&р»,—деп  өтінеді. Есск  қүдайға 
кайта  барып,  қ алған   ж иы рма  ж ы л ш і  ад а м ға  әпереді.  Бүдаи 
кейін  -күдай  алды па  ит  барып,  отыз 
ж ы л 
өмір 
алады. 
Оған  да:  «Өа  рақатын.  аз, 
адамға 
қы зм ст  стесіц», — дейді 
күдай.  Ит  күдайды қ  бүл  үкіміне  дну  айтып,  өзінс  беріл- 
ген  отыз  ж ылдыц  ол 
бесіи  шегертеді. 
Итген  қалған  он 
бес  жылды  адам   тағы  сүратып  алады .  Ақырыкда,  күдайға  май- 
мыл  барады .  Қүдай  оған  алцыс  ж ы л  өмір  береді  жоне:  «Квркіи 
сиыксыз  болғаны  сияқты,  өмірін  д е  сиыксыз  болады.  Бала-шағ;ь 
ға 
күлкі  болыл  ж ү р е с іқ » ,— дейді.  .\\ийлы л  д а  
құдаймен 
даула* 
сып,  отыз  ж ы ли н   шегертеді.  Мүны  керігі  түрған  адам  маішылды 
қүдайға  жұмсайды,  маймы лдан  к ал га н   отыз  жылды  адам  өзіие 
қостырып  алады.
Күлкілі әигімеге  қүры лған  бүл  ертггінщ  өзінше  түйіиі,  шешімі 
де  бар. Ертегіш ң  айіуы нш а,  есектсн,  иттен,  маймылдан  алғанда- 
рын  қосқанда  адамны ң ж асы   тоқсан  бесісе  келмек.  Мұпық  ішінде 
адамның  алғаш қы  өз  ж асы   (отыз  ж ы л)  — ж асты қ,  жігіттік  кезін 
кэрсетпек.  Есектен^калеан  ж иы рма  ж ы лда  адам   енбск  етеді,  ка- 
ж ы май  жүмыс  істейді, иттск ал ға н  он бес ж ы л д а  бүрынғы жиғак- 
тергендерін  корыған,  оны  б ас қ ал ар   алып  қойм аса  екен  деп  әр- 
кіммен үрсысып-қағысқги  кезі болады .  Ал  маймылдан  алған  отыз 
ж ы л —  бүл 
адампың 
картай ған . 
« Қ арға 
адым 
ж ер 
мүн 
болған»  кезік  кврсетпек  және  оның  әрбір  қы лы ғы на  бала-ш аіа 
күлііп  қарайтыг:  шагын  а қ ғар тп ақ   дейді-ертегі.  Сәйтіп,  бул  ертегі

қүдай тагаланы ц өзін де, ол  жайьпгда дін иелерінің  айтатын үгітін 
де  келеке-күлкіге  айналдырады.
Осы  тақы ры птағы   ертегінін,  тағы  бі<р  үлгі-сі  ретінде  «Қыдыр, 
бақ,  ақы л»  жайындағьі  ертегіні  алуға  болады.  Д ін  иелеріяің  ай- 
туынша,  адамны қ  бакытты  не  бакытсыз  болуы  д а  күдай  тағала- 
ныц  бүйрығына,  тағды рға  байланысты;  күдай  тағал а  ж ары л- 
қаймын  деген  адамына  кыдыр  дарытады,  бак  'кондырады*мыс. 
Акыл-ойы  сергек  халы қ  бұл  ұғымға  д а  сезіктене, сенімсіздікпен 
қарайды .  Оны осы  аталған  ертегіден  де  ақғаруға  болады.
Б ұ л   ертегіде қыдыр,  бак,  ақыл  үшеуі  қайсысыныц  күшті  екен- 
дігін  сы наспақ  болып  иеле  ж атса,  алдарынан  ж ер  жыртып  ж ат- 
кан  егінші  кездеседі.  Оған  кыдыр  дарып  кетеді  де,  ж ы ртқан  же- 
рін  алтын  етіп  ж ібереді.  Көи  алтынға  ие  болған  егінші  саудагер- 
лер  арқы лы   ханмен  ж акы ндасады ,  ханның  қызына  үшіенбек 
болады .  Осы  кезде  ханпық  еліне  ж ау  тнісіп,  шабуыл  жасайды, 
ж үрт  соғы сқа  аттанады.  Ж а у ға  қарсы  соғыска  ш ыққан  егіншіге 
тағы   б ақ   конады.  ол  алып  дәу  кейпіне  түседі  де,  ж ауды  жеңіп 
кайтады .  Сонан кейін оған хан  қызын  беріп, тойын  өткізеді.  Б ір ақ  
ж ігіт  хан  қызын  күнде  сабай  береді.  Бүған  аш уланган  кыз  әкесі- 
не ары з  айтады, хан жігітті  д ар ға асып өлтіру  туралы бүйрық бе- 
реді.  Д а р ғ а   асылып,  кылғьшып  бара  ж аткан  ш акта  жігітюе  ақыл 
келеді.  А қылдын  аркасы нда  ж ігіт  өлімиен  қүтылып,  мүратына 
жетеді.
Ертегінік  айтайын  деген  ойы,  идеясы — қыдыр  мен  бақты  дә- 
ріптеу  емсе,  акылды  ардақтау.  Бүдан  көрінетіи  халықтық  ныса- 
на:  ақылцы,  есті  адам   ғана  мұратына  жетеді,  қандай  қиыншы- 
лы қ,  қауіп-қатердсн  болсын,  өлімнен  болсын  адамды  акыл  ғана 
қүтқарад ы ;  ақы лды ға  азу  да,  тозу  да  жоқ,  ал  кыдыр  мен  бак! 
дейтіндер  дін  иелерініц  ойлая  шығарғалы,  ондайлар  болған  күн- 
д е  де  адам ды   ақы л  секілді  абыройға  жеткізбейді;  адам  басына 
өлім  қаупі  орыаған  кезде,  д ар ға  асылыи,  демі  бітіп  бара  жатқан 
ш ақта,  кыдыр  мен  б ақ   еш  нәрсе  де  істей  алмады,  тек  акыл  ғана 
араш аш ы   болды,  демек,  сөйтіп,  ертегі  бақ  пен  кыдыр  жайында- 
ғы  діни  үғымды  бекерге  шығарады.
Б үл  тақы ры птағы   ертегілердіц  кейбіреулерінде  ескі  наным- 
сенімге иланудың өзі ойдан ж асалған бояма  нәрсе екендігін ә ж у а -. 
лап  көрсететіні де  бар.  Бұған  «Б ақа*  дейтін  ертегіні  алуға бола­
ды.  Ертегініц  бас  кейіпкері  Б а қ а   атты  шал — «көріп  кел,  біліп 
кел»  қасігеті  ж о к   адам.  Б ір ак,  ол  ойламаган  жерде,  кездейсоқ 
ж а ғд а й л а р ға   байланысты баксы-балгерлік, әулиелік қызмет атқа- 
рад ц .  Б айды ң үйінсконы п отырған Б а қ а  мүшкіл халге үшырайды, 
сауд агерлердіқ  ж оғалған   кездеме-сін  «үрлаған  сен,  қайдан  тап- 
сац,  онан  тап» деп  бай  кысады.  Басы на  түскен  пәледен  күтылмақ 
болған  Б а қ а   үрланған  нәрссні  таппақ  болып  ам алсы здан  көнеді. 
Сентіп  ол  түи  ішінде  д ал аға  ш ықса,  саудагердін  матасын  үрлап, 
тығып  ж а т қ а н   бай  баласыиы ң  үстінен  шығады,  ж о қ  табылады.
сыдан  бы лай  Б ақан ы н   «оулиелігі»  елге  жайылады.  Кездейсок 
ж лғдаііды қ  аркасы нд а  ол  бидіц  ж ақсы   көретін  түйесін  де  тауып
137

береді.  Лқырыігда  ол  осы  «әулиелігі  үшін  өлермен  жағ,аайға кезі- 
геді.  Б ір а к о д а н  Ба'қа  дегсн  аты   «қүгқарып  алады.  Сөйтіп, әр:і уа- 
йым,  әрі  күлкі  халге  қ үры лған   «Б ақа»  ертегіеі  «көріп  кел.Сіліп 
келі  бар  әулне»  дсген  ұғымньщ  қол;і.ан  жасалғандығын  әжуа 
етеді.
Түрмыс  салттан  туған  ертегілердщ   тағы   бір  такырыптары — 
үй-іші,  семья,  ж ақсы лы қ  пен  ж ам ан ды қ, үры  мс-п аярлар жайык- 
да  болыи  келеді.  Б ұларды   сртегіге  айналды рған  халық  өзініи 
к&пдап  көзқарасы   барлығыц  ай қы я  түрдс  аи.ғартып  та  отырады. 
Үй  іші, семья  жайын  ертегі  еткендс  халы қты ң кездейтіиі  татулык 
болады.  Ж а р а с қ а и   ынтымгік.  тотті  татулы к  бар  жерде  жаксы 
семья  қүрьзлады,  ондайдыц  ж огы   табы лы п,  өшкені  жападьс  ден­
ди Ал  үй  ішінде, сем ьяда  мұндай  ж ағд ай  болмаса  урыс бастала* 
ды .ы ры с  ш айқалады , кайғы -касірет  кибейсді,  бүтіігі  бөлінеді  дсл 
түйіндейді.  Халықтьщ  осы  оны  <<Ж:;гіт  иен  сикыршы  әйел». 
«Ақылды  етікші»  секілді  ертегілерден  корінеді.  Бүл  ертегілездін 
оқиғасы на  белгілі  м олш ерде  ки ял-ғаж айы н  әнгімелер  де  арала- 
сады.  Б ір а қ   негізгі  оқиға  турмы с-салтта  кездесетіи  шындықтар- 
ды  суреттеуга  қүры лады .
Ж ақ сы л ы қ  лсш ж ам ан ды к,  қипиат  леи  зүлымдык,  қомағайдык 
пеіг  сар аа д ы к  ж айлары на  да  к а з а к   ертегілері  кеніл  беледі.  Жак- 
сылықтан  баскасыігыд  борін  ж иіркеніш   сезіммен  суреттсйді- 
А дамды м үратқа ж еткізетііі  ж ақсы лы қ  деп бейвелейді  жане  де 
ж аксы лы к дегсн  үғымныц  мағы насы  тереи, маамүны көп скендіп, 
сан  алуан дағак ертегілерде  долелдешгді,  Муны  біз «Жаксылыч 
пеи  жамандық;>,  «Хан: мен  уозір»  «Айлалы  тазша»с<ікілді ертегі- 
лердеи  көре.міз.  Бүл  ертегілерде  суреттелетін  жаманшылық иеле- 
рі,  қиянат  пен  зулымдық,  қомаі-айльтқ  пен  саравды к,  жамандык 
лен  қасты қ  қ акш ам а  күшті  болса  да.  оларды   жаксылык женіп, 
ж а за л а п   отырады.
Осы  ретте  халык,  ертегілерш де  алд ам п аз  аярлар  мен  үры-кэ- 
рақш ы лар  сурьттеледі;  ү ры -каракш ы лар  мен  аярларды  халык 
ергетісі  ж а за ғ а   бүйырады,  ел  алдымда  абыроііын  төгін  мазак 
етеді.  Мүны  «Момыибай  мен  ж еті  қарақш ы »,  «Үры  мен 
үры»  дейтін^ертегілерден  көреміз.
«Момынбой  меи  ж еті  қарақш ы »  дсп  аталаты к  ертегіде  урм- 
карақш ы ларды ц ш аруа  адам ы па  ж а с а ға н   қасгы ғы   жзне сол ^шін 
олардын,  ел  алдында  м асқ ар а  б олғаіш   әцгімеленеді. 
Үры-карак- 
шьілар  қан ш ам а  зымиян  болса  да,  ақілрында  ж аза  кәреді,  енбск 
адамы  олардан   акы л-айласьш   асырып  кетеді.  «Үш  үры>  ертегісі 
д е  осындай  оқи ғаға  қүры лады .  О идағы   б ау   кеспелер  жарлыкык 
ж алғы зы н  ү р л а м а қ   болып 
көн 
әреиетгенеді,  бір  сәтте  сол  макса- 
тына  жеткен  д«;  болады.  Б ір а к   кейіннен  үрлы қтары   әйгіленіп  квп 
аііып,  ауыр  ж а з а   тартады .  Сөйтіп, хальгқертегісі  «Үрлықтүві 
корлық»  екендігін  суреттей  отырып,  адал  ецбск, кәсіп  ету керекті* 
п н   ескертеді.  Адал  едбек  абырой  әпереді  деген  корытынды  жз- 
сайды.
Гүрмыс-салт  ертегілеріаіц  оқнғасы ,  қүрылысы  жағыііан  өзій-
133

д ік   ерекш елігі  бар  түрі — күлдіргі  ертегілер.  Бүл  топтағы  ертегі- 
лср, — дейді 
М. 
Әуезов, —  үлкенге  де, 
кішіге 
дс 
бірдеіі 
ортак,  тапкы р  күлкіге,  қызықты  жеңіл  түйіндерге  күрылған  әцгі- 
мслер.  Алдымен  мүндай  ертегілердің  аты,  басты  кейіпкерлерінщ 
озі  ерекше  күлкі  болып  келеді.  Ертегілердін  «Қ ацбақ  шал»,  «Үр 
то к гтқ » ,  «Ш и бұт, қ аға н а қ   бас,  қыл там ак»,  «Тоғыз  тоңқылдақ, 
<5ір  ш іцкілдек»  т. б.  болып  аталуынық  өзі-ақ  күлкілі  ж айларды  
акгар тад ы .  Бүларм еп  қатар,  бүл  топтағы  ертегілер  тазш аларға 
арналады ,  оларды ң там аш а  күлкілі  істерін  сүйсіне  әнгіме  етеді.
Күлдіргі  ертегілердін,  өзіндік  ерекшелігі — оқиғаны  шындық 
ем ірдец  а л а   отырып,  тапкы рлы ққа  •  құруында  ж әне  оқиғаға 
киыннан  киыстырып,  өмірде  болғандай  етіп  фаігтастикалық  эн.- 
гімелерді  шебер  түрде  қосуында.  Сонда  «Күлкі  оқыстан  туған, 
келте  кайры лған  тар  ж ердіц  тәсілі,  үйқы-тұйкысы  тәрізді  бола­
ды ,— дейді  М.  Әуезов,— окиғалы,  тартысы  күлкі  болғандай,  ой- 
да  ж о қ   күлкі  хал  көп  қимыл  орекеттер  туғыза  келіп,  бірінід 
үстіне  бірі  қат-қабаттап   үйіле,  ж ұм арлана  түссе,  сонда  күлкі 
әкгіме  ж етісе  түсігг,  күлкісі,  кызығы  үдей  бередЫ .
Окыстан  туган,  кызык  оқиғалы,  кырғын  күлкілі  ертегілердін. 
бәріне  караиайы м   адам  араласады ;  олардың  адам  нанғысыз  іс- 
тері  ж әнс  қоғам   өмірінде  кездесстін  эр  алуан  жағымсыз  қылық- 
тары,  ш айиау  міиездері  және  халы қ  сүйміейтін  нәрселер  сурет- 
теледі.  Б үлард ьщ   бәрі  қы сқа  түрде  күлкілі  окиғаға  қүрылады. 
М ұнымеа  қатар ,  қиянат  пен  зорлыкты,  ж аманшылыкты  жеңу, 
жою  туралы   халы қ  арманы  ертегінін  жағымды  кейіпкері  ретін- 
де  алы нгап  қарапайы м   адамдар  аркылы  ақғарылады.
« Қ а ң б ақ   ш ал»  дейтін  ертегіде  какбактай  кураған  балықшы 
ш алға  түлкі  өшігеді  де,  дәулерді  жіберіп  өлтіртпек  болады.  Ж ел 
үрлесе  үшып  кеткелі  тұрған  ш ал,  дәулер  келгенде  корыкканды- 
ғын  білдірмей,  'Кульгқ  ж аоайды;  өзінің  алып  батыр  екендігін ай­
тады.  Ж ән е  де:  «Айқасып  алыскан  батырлы қ  емес,  жердін  іше- 
гіц  ш ы ғарған,  к а р а   тастып  майыы  ағызған  батырлык»,— дейді. 
Осыдан  кекін  олар  өнер  салыстырады.  Алдын  ал а  анла-амал 
ж асаған   Қ а ц б ак   ш ал,  жердің  ішегін  шығарады,  қара  тастын  м а­
йын  ағы зады .  М ұндай  өпер  қолынан  келмеген  дәулер,  шалдыц 
алып  батыр  екендігіне  көздері  жетіп,  онымен  дос  болады.  Б ірак 
інал  бүл^ дәулердеғі  мүлде  қүтылу  жайын  ойлайды  да,  оларды 
сртең үйіме  келіцдср  деп  қ ои аққа  шақырады.
^Ертеніне  дәулер  ш алды қ  лаш ығына  келеді.  Ш алдың  кемпірі, 
күнеуінін  үйретуі  бойынша,  дәулер  келгенде:  «Бүларға  пе  аса- 
мын»,— деп  сүрайды.  Сонда  ш ал:  «Ж оғарғы  дэудіц  басын  ас, 
твменгі  дәудің  төсін  ас,  ортаншы  дәудіқ  өзін  ас»,— дейді.  Кем- 
пір  қолына  пы ш ақ  алып  үмтыла  бергенде,  дәулердіц  зәресі 
ұшьіп,  қаш а  жөнеледі.  О лардыц  алдынан  баяғы  түлкі  шыға  ке- 
леді.  Ш алды ң  кулы қ  ж асағаны н  айтып,  дәулерді  қайгадан  әке- 
ле  ж атад ы .  Осы  кезде  шал  айқайлап:  «Түкім-түкім,  ж ақсы   ет* 
тін,  ж а ц а   бүл  дәулер  кашып  кетіп  еді,  кайтып  әкеле  жатканьщ  
окды   болдьі»,— дейді.  Мүны  естіген  дәулер:  «Бізді  кұрткалы
133

келе  зкатыр  екенсіи, — деп  түлкіні  біи  соғьш  өлтіреді  де,  өздері 
каш а  жөнеледі.
Сөйтіп,  қ ан б ақтан   ш ал  ад ам   баласы па  касты к  ойлаушы 
алып  дзулерді.,  алд ам п аз  аяр  түлкіиі  ж еціп  шығ&ды.  Оларды 
кушімен  емес,  ақы л,  ай ла-ам алы кен ,  таиқырлығымен  жецеді. 
Қ анб ақтай   ш алды ң  ад ам   к ан б ас  ерлік  ж асап,  алыптарды  эксқуі, 
қысылған  ж ерде  ебін  тауьш   ай ла  злеьі  өтірікті  құрал  етуі  ертегі 
окигасынык  күлкілі  қүрылысык  -сөгере  түседі.
Күлдіргі  ертсгілердщ   кейбіреулері  ж ансы з  заттардын  ойда 
ж о қ   ж ерде  ж асаған  кы зы қ  зрекеттерін  о р е т т с у ге   құрылады. 
Бұл  алуаіідас  ертегілер  кобіяесе 
б ал ал ар ға  аркалған.  Мүныц 
мысалын  «Үр  тоқпақ»,  «Піс  қ а за ь »   секілді  ертегілерден  көре* 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: