Сондықтан  да.-халыктыц  қиялынан  іуғг,н  Ер  Төстік  сияқгы  ба-

ш ендестіру  әдістерін  к о л д ан у  — бүл  ертегінін.  өзіне  тэн   көркем - 
дік  срекш елігі  болып  таб ы ла д ы .  Х абарсы з  кеткен  а ғ а л а р ы н  
деп  ш ы ққан  Ер  Т естік  «Темір  етіктен  текгедеи,  тем ір   та п к т а н  
тебендсй  к а л ға н д а ,  алы стан  сағы м   көтерген  белге»  кезд еседі. 
Осы  бір  одемі,  әсірелеу  түрін де  айты лған  аз  сө зд е  к ан ш а  көп 
мағына  ж аты р!  Б ұ д а н  Е р Т өстіктің  сан  киыншылык.ты  б асы нан  
кеш іргеидігі, 
ары п-аш ы п 
м ақсаты н а 
ж етк ен д |гі  к ө з  ал д ы ң а 
елсстейді.  «С ам үры кты н  ү лкен дігі  сондан,  ж ай ы п   ж ібергенд е 
бір  қанатынын.  өзі  айш ы лы к  ж е р д і  алы п  кетеді»  деп,  күрделі 
метафора  аркы лы   ү л кен   портрет  ж асай д ы .  Ж е л а я қ   ж үгірген д е 
«құстай  ұшып,  күйы ндай  үйтки»  ж өнеледі,  ж ү р ісін е  ш а ц ^ л е с - 
пен  к ал ад ы .  М ұндай  м ы салдар  «Ер  Т өстікте»  өте  кәп-  Онын. 
бәрі  ертекш інщ   халы қтьщ   тіл  байлы ғы н 
молы нан  п а й д а л а н а  
білгендігін  дәлелдейді-
Қазактың,  қи ял -ғаж ай ы п   сртегілерінде  Е р  Т өстік  секілді  ер 
жігіттер,  баты р  мергендер  ж ай ы  —  б іркелкі 
м олы наи  әңгім е 
болі-ан  тақы ры п .  Солардын,  борінде  х а л ы к   ар асы н а н   ш ы ққан  
қарапайы м   а д а м д ар д ы д   ерлік  істері,  ж а у ы зд ы қ   пен  ж ам а н д ы к- 
к а  қарсы  батырльік,  күресі  ар д а қ т а л а д ы .  Б үл  так ы р ы п   «Қ үла- 
мергеи»,  «Ж ерден  ш ы ққан   Ж е л ім   Баты р»,  «А лам ан  мен Ж о л а - 
ман»  т.  б.  секілді  ертегілерден  басты   орын  ал ад ы .
Бұл  ертегілерде  суреттелетін 
Қ үлам ерген, 
Ж е л ім   баты р, 
А даман  мен  Ж о л а м а н   қ ү р ал ай д ы   көзге  а тқ ан   мерг-ендер,  ел- 
жүртын  анш ы лы қ  кэсібім ен 
асы рап  с а қ т а ға н   ер  ж үрек,  өж ет 
жігіттер  болып  келеді.  Б ір а қ   о л а р ға   қ ар сы   күресетін,  анды оқан 
қ а с   ж ау л а р ы   ж ал ғы з  к езд і  ж ал м ау ы з,  сы рты   момын,  іш і  ар ам - 
за  мыстан  кемпір  б ар .  Б ү л а р   алдам ш ы   ая р   нем есе  а д а м   етіне 
ж ерік  ж ал м ау ы з  піш іпде  келіп  касты қ   ж асай д ы .  «А лам ан  мен 
Ж олам ан »  ертегісінде  ецбек 
адам ы н а  ж ау ы зд ы қ   істейтін  х ан  
болады,  ол  өзініц  каскүн ем д ік  әрекеттерін  ж ү зеге  асы ру  үш ііі 
мыстан  кем пірді  ж үм сайды ,  оны  п ай д алан ад ы .  М ы стан  А лам ан- 
ға  ж ас  б ала  болып  ж абы сад ы ,  мергеннін.  кар у -ж ар ағы н ,  киім- 
кешегін  сыпырып  ал ад ы ,  мүш кіл  ж а ғд а й ға   түсіреді.  Б ір а қ   бүл 
халден  А лам анны қ  күты лы п  ш ығуьш а  мергеннің,  түлпары ,  ға- 
ж айып  алты н  ж ү зігі  ж әрдем   етеді. 
«Ж ерден  ш ы қ қ ан   Ж е лім  
оатыр»  ертегісі  де  осындай  о к и ға ға   қ үры лады .  М ұнд а  Ж е л ім  
оаты рға  к асты қ   ж асау ш ы   ж а л ғы з  көзді  ж а л м а у ы з  болады .
Адам  бал ас ы н а  қасты қ   ж асауш ы лар  қ ан ш ам а  күш ті  ай лалы  
оолса  д а ,  ал д ы н а  қойған  м ақсаттар ы н а  ж ете  алм айды ,  ж еңіле- 
Ді.  О ларды  к ар ап ай ы м   ад а м д ар ,  еңбек  ерлері,  аңш ы -мергендер 
тал қан   етеді.  Х алы қ  ерегілеріндегі  бүл  секілді  әд гім елер  ж а - 
Уыздықты  әр қаш ан   д а   ж ақ с ы л ы қ   ж еңеді  деген  идеядан  туған. 
ұл  идея  неше  түрлі  тарты с,  ш иеленіскен  оки ға ла р   арқы лы   бей- 
іеленеді.  Сонымен  қ атар ,  бұл  ертегілер  ж ау ы зд ы к   істі  халы к- 
ыц  дұщ пандары   рана  ж асай д ы ,  олар  әр  түрлі  ай ла-әд іс  қолда- 
Деген  ойды  д а   білдіреді,  содан  сақтан ды руды   ж ән е  оған 
ғар  Ы  К,алаі*  КУР€СУ»  Н€ІІДей  а м а л   қ олдан у  керектігі  ж айы н  ац-
111

Халықтыц  киял-ғаж айы п 
tipxeji.nеріггсн 
аңшы 
мергендер, 
кайрлты  мол  гр  ж ігіттермен  к атар   енбек  адамдарынын.  да  ер- 
ліхгері  мол 
0
])ын  алады . 
Е цбек  адам дары ны ц  неше  түрлі  га- 
жайыгі  ж ағд айда  ж асаған   ер л ік  ісгері  суретгеледі.  Бүған  мысал 
етіп  «К ерқұла  атты  Кеіідебай»  дейтін  'ертегіні  алайы к.  Бұя  ерте- 
гіпіц  әқгімесі  екі  бөлімнен  кұралады .  Бірінш і  бөлімінде  Кендеіі- 
бгйды қ  тууы,  халкы   үш ін  ж асаған  
қызметі  айтылады.  Екінші 
белімінде  оньщ  ер л ік  істсрі  баяидалады .  Б ұл  ертс:гінін  оқиғасы 
басты  кейіпкер — Кендебай  арқы лы   дамып  отырады.
Ертегінін.  басты  кейіпкері —•  Кендебаіі  Қ а зан қ ап   деген  кедей- 
діқ   ж алғы з  баласы .  Кепдсбайдың  әкесі  құс  атып,  балық  аулап 
күн  көреді,  шешесі  ау  тоқып,  ж ам а у   ж амлйды .  Күидерде  бір 
күн  К азанқаигы ң  әнелі  ж үкті  болыпты,  тоғыз  ай,  тоғыз  күн 
толғанда  әмелі  толғатып,  басаныпты,  торсы қ  шеке,  аппақ  үл 
туыпты.  А та-анасы  куанып,  төбелері  көке  жетігіті,  баласына 
Кеидебай  деп  ат  койы ш ы .
Кәрі  ата-анаиы ң  қуакы ш ы  
бола  т у іа н   Кендебай  ай  сг.йын 
емес,  күн  сайъш  өсіпті,  алты  кунде  күліпті,  алпис.  күнде  жүріи* 
ті,  алты  ж ы лда  алиам садай  ж ігіг  болыпты.  Ер  ж егіп,  алып  күш- 
ко  ис  болғаи  Кендебап  ш аруаш нлы іш ен  аіш алысады,  оке-шсшіі- 
сіне  кемектеседі.  Қ ару-ж арак.  асынып,  а қ   аулайды,  ауыл-үйіке 
арқар  мен  киікті,  құлан  мен  м аралды   үйіп  тастайды.  «Кара  су* 
дың  бойьінда,  қара  үйлі  кедейлерді  қ а р қ   қылады»  деуз^ен  ертегІ 
Кендебайдың  халы қ  үшіи  туған  батыр  екендігін  аш а  түееді.
Кендебай  —  мықты  батыр.  О ныд  блты рлы қ  істері  ертегіде 
бірнеше  ғаж айы п  әдгімелер  арқы лы   дәлелдснеді.  Ол  жеті  бас* 
ты  <ілып  дәуді,,  ж алм ауы зды ,  ары станды   жеЕіеді.  Бүл  аталғаН' 
дар  хальщ тың  млзасын  алған  жауле.р  йолатьш-  Халықтың  мал- 
мүлкін  тоиап,  адам   етіне  ж ер ік   болып,  елге  шабуыл  жасаушы 
да  солар.  Міие,  ол ар ға  карсы   аттанған  Кеидебай  барлығьш  жа- 
ңіп  шығады.
Х алы қ  ертегісі  К.ендебайды  хак  балалары м ен  де  салыстырз- 
Ды.  Б ір а қ   хағі  балаларьш ан  Кендебайдыц  ақы лы ,  адамғершілі- 
п ,  батырлығы  арты қ  болып  шыгады,  Хан  б ал ал ар ы   жылкы  кү* 
зегіпе  барганда  үйықтап  калып,  қад\рлі  биесінің  алтын  құйрык- 
ты  күлынын  ж ы л  сайын  сам үры к  қ ұ с қ а   а л д и р а   береді.  Олар 
әкесіне  «бие  қүлы ндағлн  жоқ:>  д<щ  отірік  айтумеп  жүреді-  Бү* 
дарды қ  айтқандары ньщ   өтірік,  ш аруаш ы лы ққа  орайы  жоқ  то- 
ғыш ар  екендігін  ж үрт  алды нда  Қ еидебак  әш кере  етедІ.
Сөитіп,  ертегі  Ксндебайды д  жтағымды  образы н  жасайды  да» 
княл-ғаж айьщ   ертегісінде  сүйкімді  кейіпкердіц  бірі  етіп  бейне- 
лейці.
...  К еі1Дебай д иң   ерл ік -баты рлы қ  ісіарі  көп  ж ағд айда  онЫН  сү* 
нікті  тұллары   Қ ерқ^лаға  байланыст:ьі  болады .
К ерқүла  «көзді  аш ы п-ж ұм ғанш а  айш ы лы қ  жерді  алты-а^ 
аттайтын»  түлпар  ғана  «мес.  Ол,  ен  алдымен,  адам  
б а л а с ы н ы й  
досы,  ж олдасы   есебінде  альінады.  С о и д иқтан   д а  оған  халык, ер-
112

тегісі  тіл  бітірін,  адам ш а  сөйлетеді.  Қендебай  жауларьімен  жал- 
ғыз  алы сқан д а,  оған  ж әрдем   беріп,  ж ауларды   қалай   жецудін, 
ретіи  айтуіиы  К ерқүла  болады .. Кендебай  жеті  басты  дәуді  Кер- 
құ л акы қ  ғана  көмегімен  жеиеді.
Әрине,  мұндай  әцгімелер 
тек  қ а за қ   ертегілеріне  ғана  тэн 
нәрсе  смсс.  Оны  орыс  халқы ны ң  қиял-ғажайып  ертеғілерінен  де 
кездестіреміз.  Орыс  халқынын 
қиял-ғаж айы п  ертегілеріндегі 
көкж ал  бөрі,  тарлан   көктер  де  Қ ерқұла  секілді  өздерініц  иеле- 
ріне  қы зм ет  еткен,  неше  түрлі  қиын-кыстау  ж ағдайлардан  күт- 
қарысып  алған  ж ан у ар л ар   болатын.  Сондықтан  да  әрбір  халық 
мұндай  ж ан уарларды   өздерініц  ертегілсріне  жағымды  бейнеде 
косып  отырған.
«К срқұла  атты  Кендебай»  қ а за к   ертегілерінін  ішінде  өзініц 
тілі  ж агы и ан   да,  көркемдік  ерекшелігі  жагынан  да  «елеулі  ерте- 
гініқ  бірі  болып  саналады .  Ертсгіш ң  тілі — тартымды  да  көр- 
кем.  М ^нда  халы қ  тілініқ  зор  байлығы  толыгынан  пайдаланыл- 
ғандығы  көрінеді.  Ертегініц  тіл  ерекшелігі — аз  сөзге  көп  мағы- 
на  сыидыра  айтып,  сөз  айшығын  жаеауында,  бай  тілмен  көркем 
о браз  ж асауы и да  деуге  болады.
К ендсбайдьщ   ер  жетіп,  халы ққа  кызмет  еткен  кезін  ертегі: 
«Ол  мейліншс  қайры мды   болыпты,  жылағанды  жұбатыпты,  кы- 
сы лғанға  ж ордем  беріпті,  өзімдікі  дегенді  білмепті,  жатсынуды 
сүймепті,  табы сы на  бүкіл  ел  ортақ  болыпты»  деп  суреттейді. 
М ұндай  сөйлемдер  ертегіде  жиІ  үшырайды.  Бүл  ертегінің  көя 
зам ан   бонына  қальіптасып  шынайылангандығыи,  әдебиеттіктіл- 
діц   дәрсж есіне  көтерілгендігін  дэлслдейді.
Қияд-ғаж айы п  ертегілерінің  тағы  бір  тақырыбы  малшы-бақ- 
таш ы лар  ж айы нда  болып  кследі.  Онда  мал  есіріп  кәсіп  еткен 
ецбек  адам дары ны ц  ісін  жағымды  түрде  бейнелеп,  өздерініқ 
адал  ецбегі,  ақыл-өнері  аркасы нда  максаттарына  жеткен  шарүа 
адам дары ны ц  образын  ж асайды .  Эрине,  олар  мақсаттарына  бір- 
Ден  жете  қоймайды,  көп  қиыишылықтарды,  түрлі  ғажаныи  жағ- 
Дайларды  бастары пан  кешіреді.  Содан  кейін  ғапа  олар  арман- 
Дарына  ж ететін  болады.
М әселен,  «Күн  астындағы  Күнікей  қыз»  сртегісіыде  карапа- 
йым  бақтпш ы   ш аруаны ц  гажайы п  срліктері  суреттеледі.  Етегі- 
ніц  бас  кейілкері  — койшы  бала.  Оның  істері  бір  ж ақты   алын- 
бай,  хап  мен  уәзірлерге  қарам а-карсы   кою  ретінде  жан-жакты 
Корсетіледі.  Х алы к  әз  арасынан  шықкан  қойшьшы,  оныц  ақы- 
лыц,  баты лды қ  қимылдарын,  өж ет  енерін  ж оғары  бағалайды; 
хан  меи  уззірден  арты к  екендігін  айкындайды.  Ертегіде  айтыла- 
тын  әцгімелердіц  бәрі  де  қойшы  баланы қ  төңірегіне  топтасты- 
рылып,  оның  ецбегін,  ерлік  істерін  тізбектеп  баяндауға  қүрылған.
^  Қойшы  б ала  ертегінің  алғаш қы   бөлімінде  мал  бағумен  кэ- 
с ш  еткеи  ш аруа  өкілі  болып  көрінеді.  Үй  ішін,  ағайын-туыскан- 
ДЦрып  адал  ецбегімен  асырайды.  Сөйтіп  жүріп  ол  алтын  мүйіз- 
Ді  ш үбар  киікті  х анға  тарту  етеді.  Мұнысы  ханнан  сыйлық  алу, 
х анға  ж ағы м п азд ан у  емес,  ханды  сынау ниетінеп  туады.
8—
4Г>І
т

Б аланы ц  тартуға 
экелггн  алтьш   м үйізді  хяігін  алған  хан 
к.ойшы  б ал аға  разы лы к  б ілдірудін  орны на.оны  неше турлі  к$шн- 
қы стауға  ж үмоайды.  Хан:  «КиіктІң  асты на  қоятын  алтын  так­
ты   әкел,  әйтпесе  басы вды   алам »,— деп  әм ір  етеді.  Б а л а   мал- 
мулкін  сатыи,  ханны қ  әмірін  орындайды.  Б ір а қ   хан  бүғаи  да 
разы   болмай,  б&ланы  тағы   д а  киын  істерге  аттандырады.
Ертегінін  ссы дан  Сылайғы  әңгіы елері  койш ы  балаиын.  тап- 
кы рлы к,  «рлік  Істерін  б аян д ау ға  қуры лады .  Ол  ханга  алтын 
ағаш ты  д а   жеткдзеді.  А кырында,  :сан  бал ал ы   кун  асгындағы 
Күнікей  қы зды   океліп  беруге  ж ұмсайды .  Бул  өте  киын  сапар  бо­
лады .  Б ір а қ   айласы  мен  акы лы на,  баты рлы қ-ерлік  күшіне  сен- 
ген  қойшы  б ала  Күнікенді  іэдеуге  аттанады .  Ол  бұл  жолда  езі- 
не  серік  етіп  Таусоғар  дәуді,  К өлж утарды ,  Ж елаикты ,  Сакку- 
л а қ   тықшыны  ертіп  алады .  С оларды н  ж әрдем імеп  ол  барлық 
ғаж айы п  бөгеттерді  жеціп,  күн.  асты ндағы   Күнікей  кызды  алып 
қайтады .
Х алық  ертегісі  ад а л   еңбегімен  *.әош  еткен,  «килы-килы  ғансв- 
йьш  ж ағд ай д а срлік көрсегкен  қсйш ы   б ал ан ы к о б р азы н  өтесүй- 
кімді  етіп  ж асайды   д а ,  ерлік  істерін  аса  ж огары   бағалайды. 
Ертегініқ  соңы вда  алтын  мүйізді  киікті,  алтын  т а к   пен  алтын 
ағаш ты  хал ы қ   адал  енбектщ   несі  болған  койиіы  балавы н  өзіне 
береді,  күн  астннд ағы   Күнікей  кы зды   д а   қосады .  Сэйтіп,  халык 
ертегісі  қойшы  баланы   м аксат,  муддесііне  ж еткізеді.
«Күң  астындағы  Күнікей  кы з»  ертегісінде  койшы  балаиык 
образы   жағымдьг  болып  ж а сал са,  оған  қар ам а-к ар сы   хан  мен 
уәзірдің  ж ексуры нды қ  іс-әрекегтері  суреттеледі.  Хан  да,  уәзір  де 
халы қты ң  ж ау л ар ы   екен діп   бейнел^неді.
ЕртегІдегі  хан  мен  уәзір  образы   бір  бүтінніц  екі  ж ағы   болып 
келеді.  Б ір а қ   өз  ар а  айы рм аш ы лы ^тары   д а   бар.  Хан  байлыкка 
көзі  тоймайтын;  озбырлыктын,  бейнесінде  алынады.  Ал  уәзір — 
асқан   куншіл,  пейілі  тар ,  кы тьш ы р  адам .  Х анды  азғырып,  кой­
шы  баланы  op  түрлі  қиы ниш лы қтарға  ж ұмсайты н  д а   осы  уәзір* 
Онын.  образы  аркы лы   енбекші  калы кты ,  ш зр у а   адамдарьін  жек 
керетін  канауш ы   тап  екілінін.  ж ауы зды қ,  ж ексүрьш ды қ  орекет; 
тері  суреттелген.  Ертегінін  сокында 
хан  мен  уозірді  екбекші 
адам ға  ж ауы зды қ  ^  ж асай   берг«ні  ушін  ж а з а ғ а   буйырады  да, 
ханды   каскы р,  уәзірді  түлкі  етіп  ж ібереді.  Х алы к  екеуіп  де 
адамш ы лы қ  бейнеден  арылдырып,  ан. етеді.
Қазақтың^ киял-ғаж айы п  ертсгілерінде  ертедегі  адамдардын 
енбек  процесінде  ақсағаи   зрм ак-м уддесі,  ж аксы лы қты   болашак* 
тан   күтуі,  ж алпы   кәеіп,  тұрмыс  ж айы ндағы   көзқарасы   да  көрі- 
ніп  отырады.  Ьртедегі  ауыр  еаб екгі  ж епілдету,  ж ац адан   кэсіл 
қүралдары и  ойлап  ш ы ғару  жолдарыи.  қарасты рады ,  бұл  жөній' 
д«ғі  оиын,  қиялык  ертегі  аркы лы   болюса  д а   ж үзеге  асыруға  ты- 
рысады.  Осы  иегізде  М.  Гары ш й  ай гк аи д ай ,  «Үшқыш  кілем»> 
«Ж үрдек  етік»,  «Қеремет  д астар қан »   т.  б.  гуралы   ертегілер  гуа* 
ды,  Ь ұл  ертеплердев  халы қты қ  «білмегенді  білсем,  ауырды  же- 
114

кілдетсем,  көзді-аш ып  ж ұмғанш а  әлем  дүниесін  араласам^күс* 
тай  ұшып  сам ғасам ,  дүниенің  асты-үстін  араласам,  үлан-байтак 
даланы   гүл-бакш аға  айналдырсам,  ж ақсы   ш ат  өмірге  жетсем 
екен...»  дегендей  ш ары қтаған  киялы,  ой-арманы,  тілегі  көрінеді.
Халықтың,  ж аэу-сы зу  өнері  болмаған  кезінде  ауызша  шығар- 
ған  кітабы  —  ертегілеріндегі  осы  -сиякты  ой-арманынын,  өз  ке- 
зінде  айры қш а  мәні  болғанын  айта  келіп,  Ф.  Энгельс  «Немістіц 
халы қ  кітаптары »,  аталаты н  ецбегінде  бы лай  дейді:  «Халық  кі- 
таптарьш ы ц  міндеті  күні  бойы  ауыр  жұмыс  істеп,  арып-талып 
қайгкан  шаруанын.  көңІлІн  көтеру,  ойын  ояту,  ауыр  азабын 
үмыттыру,  оған  езінің  т аст ақ   даласы н  ж үпар  аққы ған  гүл  бак- 
ш асы  етіп  керсету  болады .  Х алы қ  кітаптарының  мІндеті  кол- 
өнерші  ұстаны қ  іс  дүкенін,  ж ап а  шегіп  жүрген  үсга  шәкіртініц 
лаш ы қ  үйін  ж ү м а қ   етіп,  оларды ң  жүпьшы  әйелдерін  так-тама- 
ша  сүлу  етіп,  патш а  қызындай  көрсету  болады.  Сондай-ак  хальіқ 
кітаптары ны ц  міндеті...  оларды ц  сана-сезімін,  ықылас-жігерін, 
правосын,  бостаидығын  ақғарту  болады»1.
Д емек,  ки ял-ғаж айы п  ертегілерінің  көпшілігі  халықтык  жо- 
ғары да  айты лған  қияльш ан,  ацсаған  арман-мүддесінен  туған. 
М үнп  к а за қ т ы ң   «Үшқыш  кілем»,  «Ағаш  ат»,  «Үш  өнерпаз»» 
«Ж еті  өнерпаз»  т-  б.  секілді  ертегілерінен  кэреміз.  Р ас,  казак- 
ты к  бүл  тақы ры птағы   ертегілерінің  біразы  халқымыздыц  өэін- 
Дік  тумасы  болса,  кейбіреулері  көрші  елдерден,  әсірссе  орыс 
халқы нан,  ауы-сқандығы  байқалады .  Соңғылары  к а за қ   халкы- 
ны қ  көрші  елдермен  әр  түрлі  саяси-шаруашылық,  мәдеии  қарым- 
каты иастар  ж а с а у   негізінде  енген  деген  академик  М.  Әуезов. 
Әнткенмен,,  біз  бүл  ертегілердін  кайсысын  болса  да  казақты н 
ауы з  одебиетіне  €ртеа.е  косылған,  сінІсІп  кеткен,  өз  тумасы  бо­
лып  кеткен  ш ы ғарм алары   деп  караймыз.
А талғак  тақы ры птағы   к аза қ   ертегілерінде  халыктық  ерте 
кезде  арм ан  еткен  қиялы,  көксегені  мен  көздегені  суреттеледі, 
осы  ж олда  неше  түрлі  іқиыншылықтарды  басынан  кешіріп,  мақ- 
саты на  ж еткен  өнерпаз  ерлері  үлгі  етіледі.  Олардыц  ертегісіне 
коса  отырып,  халы қ  «солардай  өнерлі-өршіл  бол,  іздеген  таба- 
Дьі,  қуған  ж етеді»  дейді.  Ж әне  осы  топтағы  ертегілердің  жағым- 
Ды  кейіпкерлері  бір-бірінен  өнер  асырып,  алға  үмтылады.  Олар 
х^ ыктыц  к и ял  еткен  арманын  орындаушы  д а  болады.  Мәселен, 
«Ж еті  өнерпаз»  деген  ертегіде  ел-жүрттан  өнері  асқан  өнерпаз- 
Д ардьіц ж ай ы   айтылады.  Әркайсысыныд  жүртты  тацдандырған 
^аж айы п  өнері  болады.  БіріншІ  өнерпаз  кішкене  ғана  тақиясына 
ВДініп  алып  дүние  ж үзін  аралап   шығады;  екіншісі,  қай  жерде  не 
оолы п^ж лтқаньш ан  х аб а р   алып  отырады;  үшіншісі,  көлде  ба- 
лы қтай   ж ү зед і;  төртіншісі,  көзді  ашып-жүмғанша  бір  келдіц 
суын  екінші  көлге  қүяды ;  бесіншісІ,  тау-тасты  іқопарып  тастап, 
оныц  орнына  алтыннап  сарай  орнатады;  алтыіпиысы,  қүлазыған 
Даланы  к ал ы ц   орман,  гүл-бакш ага  айналдырып  жібереді;  же-
*  К.   М а р к с   и  Ф.  Э к г е л  ь с.  О б  искусстве,  том  2,  стр.  559,  1957.
115-

тіншісі,  күн  ж ай латады ,  қы с 
пен 
ж а з   мезгілдерін  қолдан  жа­
сайды.
Бүл  ёртегш ін  эңгімелері  -халык  киялы нан  туған  болса  да, 
онын'  негізінде  шаруа  адамыньщ   ансаған  арманы  жаткандығы 
айкын.  «Ж еті  өнерпаздай  болу,  соған  талііыну  керек  деп  анғар- 
татыны  д а  аян.  Ал  осы  тектес  кейбір  ертегілерде  енерпаздардың 
өнер  ж ары сы   ж ұ м б ак   түрінде  аяқталаты н ы   д а  бар.  «Үш  енер- 
паз»  деген  сртсгіде  өнерлі  үш  ж ігітгіц  ғаж айы п  істері  әцгіме* 
леиеді.  Онын.  біріншісі  — көрегеи,  е к ін ш ісі—   мерген,  үшіншісі — 
үшкыш  болады,  Б ұлар  өздерініқ  өнерін  сы натпак  болып  бір  ел- 
ге  келсе,  калын,  ж ұртты ң  абы рж ы п  очырған  үстінен  шығады, 
Мунын.  мәнін  сұрастырса,  бір  адамны ң  аяульг  қызын  алып  кара- 
кус  асгіанға  көтеріп  әх-еткен  екен.  Осыған  бар л ы к  ел-жүрт  каіі- 
гыруда  екен.  Осыны  ести  сал а  ж аң агы   үш  өкерпаз  іске  кіріседі. 
Көреіген  алып  қаракұсты ң  қай  ж срде  үілып  б ар а  жатканын  аіі- 
"гып,  Мергенге  жөн  сілгейді.  К ерсгеяиіқ  сілтеуімен  Мерген  са- 
длғын  атып  ж ібереді;  қы аға  тигізбек  алы п  каракұсты   қ а қ   айы- 
рады;  іш з 
а с п т ш а н   т ә м е н
 
қ ар ай   күлды ры п  тусіп  хелс  жатады. 
Осы  сәтте  үшінші  өнерпаз  асианға  үш а  көтеріліп,  кызды  жергс 
түсірмей  қағып  алады .  Б ү л ар   қызды  аман-есен  аульш£  алып  ке* 
леді.  Ж тш алған  ж үрт  зор  кош емет  көрсетеді;  б ір ақ   бас  бэйгіні 
үш   өнерпаэдын  қайсы сы на  бсруді  білмей  ак -тац   боладіл.  «Бас 
бі>йгі  маған  лайы к,— дейді  Көрегеи,—  алып  қ ар ақұ сты   мен  кеа- 
мёсем,  онын,  кал ай   қ а р а й   кегіи  б ар а  ж аткан ы н   айтпасам,  кызды 
ешкім  дс  айырыгі  ал а  ал м аған   болар  еді».  Сонда  Мерген  тұрып 
бы лай  дейді:  «Керегешгің  сөзі  дэлелді  емес.  Егер  алып  каракұс- 
ты  мен  атып  түсірмесем,  Қорегеыніқ  кәргенінен  не  пайда?  Меи 
болм асам ,  Қереген  алып  қ ар ақү сты   кергенм ея,  оған  ж еғе  алмай, 
қы зды   алып  к а р а к ү с  әкстс  берер  еді.  Сонды қтан  бас  бәйге  маған 
тиісті».  Ендігі  сөзді үш іяш і  өнерпаз айтады :  «Кореген  мен  Мер- 
геняеи  де  меніқ  өнерім  арты қ.  Аспаниан  қү л ап   келе  ж аткан  кыз­
д ы   үшып  бары п  қағы п  алдым.  Е гер  кьззды  мен  кағы п  алмасам, 
онда  кыз  тау-таска  қ үлап ,  күлпарш асы   ш ы ғар  одһ  Қызділ  кара- 
кус  әкетті  не,  «қүлап  елді  не,  бәрі б ір - - одан  ел  тірідей  айрыл- 
ған  болар  еді.  Қыздьщ  ам ан-есен  қалуьш а  мен  себепкер  болдым. 
Ендеш е  бас  бәйгі  монікі».  Б а с   бәйгіні  біір-бірінен  онерін  асырған 
үш  жігсттщ  кайсысына  беруді  білмей  ж ұ р т  аңтары лы п 
к а л а д ы . 
Ертегі:  «Бас  бәйгі  менікі  деп  үш  өн&рпаз  осы  күнге  дейін  тала- 
суда,  оны  сіздер  қайсы сы на  ұ й ғар а р   едіціздер?*,— деп,  сөз  сал* 
мағын  тындаушы  копкс  тастайды .  Б үл  ж ігіттерд ін   енерІи^  сүй* 
сінген  халы қ  ертегісі  б асқалард ы   д а  со л ар д а й   енерлі  болуга  үн* 
.дегендей  болады.
«Ағаш  ат»  дойтін  сртегіде  д е   бұрьшғы  адам дард ы ң   асланда 
уш у  мүмкіндігін  қиял  еткендігі  оңгіме  болады-  О пда  он  саусағы- 
наи  өнер  там ған  бір  іиебер  ағаш тан   а г   ж асап ,  з р   түрлІ  кұр^,л_ 
дарм ен  ж абды ктайды .  А ғгш   аттыц  аң   күлағы н   бурап  қалса, 
.аспак  әлеміие  котеі»іле  жөнеледі;  сол  кұлағы н  бүраса,  жерге 'гү- 
седі;  көзді  аш ы и-жұмганш а  айш ы лы қ  ж ерд і  б ір -ак   аттайды.
П 6

С ондай-ак,  «Ер  Төстік»  пен  «Күн  астындағы  Күнікей  кыз» 
ертегілерінде  айты латы н  Таусоғар,  Ж е ла як ,  Көлж утар,  Саққұ- 
л а қ   т.  б.  х ал ы қ   қнялы ньщ   ж емісі  болатын.  Бүларды   ертегі  еткен 
халы қ  осы лардай  өиерлі,  тау-тасты  талқандайты н  күшті  адам- 
д ар   болса  екен,  қ а с   как к ан ш а  алыстан  хабар  алдыратын  немесе 
алые  ж ерге  б ір -ак  ж еткізетін  күрал  болса  екен  деп  қиялдайды. 
Әрине,  мұпдай  к үралдард ы н   кал ай   жасалатындығын  халы қ  ер- 
тегісі  ашып  айта  алмайды ,  тек  арман  етеді,  аңсайды,  «болса 
скеи»  дел  болж ау  айтады  және  сондай  күралды к  болатындығы- 
на  сснім  білдіреді.  Е ртегілердіқ  осы  бір  онтимистік  сияатын  бай- 
каган  М.  Горький  «Такырыптар  туралы»  ж азған   сгсбегінде  және 
Ж азу ш ы л ар д ы ң   біріиші  съезіне  ж асаған  баяндама-сында  халы к 
қиялы ны ц  техникалы к  прогрсске  жетуге  түрткі  салғанын  ерек- 
ше  атак  өтеді.
Бул  топтағы  ертегілердің  де  алғаш қы   үлгі- 
майын^ағьГ 
л е Р*  өте  еРте  зам ан д а  туған.  Ертедегі  адам дар 
-ертеЛле™ 
өздерініц  күн  көрісі  үшін  төрт  аяқты   хайуандар- 
ды  пайдалану,  оларды  үйрету,  асырау  жайын  ка- 
расты рган  ж әне  дс  әрбір  хайуанат  туралы,  оиыц  қасиеті  ту р а­
лы  ту.рлі  мнфтік  үғым-түсініктер  ойлап  ш ығарғап.  Табиғат  сы- 
рын,  ж ар аты л ы с  қүбылыстарын 
түсіне 
алм аған  ертедегі 
адам дар  орбір  хайуанатты қ  жаратушыеы,  иесі  бар  деп  ойлаған, 
койбір  хайуанаттарды   керемет  тұтып,  оған  табынатыи  болғаи. 
Ьұл  рстте  К.  М аркс  былай  дейді:  «Әрбір  мифология  табиғат 
күш тсрін  қнял  бойынша  жеиіп,  бағындырып,  дегеніне  жүргізе- 
Ді,  сол  аркы лы   баурайды,  ал  сол  табиғат  күштерін  анык  шы- 
нымен  ж еніп  алған  зам ан д а  ол  мифология  ж оғалады »1.
Ертсдегі  адам дард ы ң   хайуанаттар  жайындағы  ор  түрлі  миф- 
ке  байланы сты   туған  ескі  ұғым-түсініктері,  бертін  келе,  эконо- 
м икалы к  дамуды н,  коғамды к  сана-сезім  өсуікік  нәтижесінде 
ж о ғал а  бастайды .  А дам дар  хайуанаттарды  әзі  багыидырып  ал- 
ғап  кезде,  ерте  зам ан д а  мифтік  ұғымдарға,  қиялға  негізделіп 
туған  жонс  ертсгі-әнгімелеріне  қосылғаи  үғым-түсініктері,  кез- 
карастары   өзгере  бастайды.  Олар  өздерініц  ертегілерінде  хайуа­
наттарды   реалистік  түрде  алып,  адам  баласына  келтірген  пай- 
да-зияны н,  атқараты н  қызметін  көрсетуге талпынады.
Б у л   айты лғандарды   хайуаяатгар  жайында  шығарылған  к а ­
з а к   ертегілерінен  де  көруге  болады.  Аталған  такырыптағы  ер- 
тегілсрдің  ерте  кездегі  мифтік  ұғымдарға  байланысты  туған  үл- 
гілерінде,  кейбір  хайуанаттарды   жаратушьі,  жарылқауш ы,  ке- 
рсмет  күш  бейиесінде  алғандығы,  ертедегі  адамдарды ц  оларды 
не  т ұ т ь т   табынғапдыгы  байкалады .  Муны  «Ак  каскыр»,  <Жі- 
гіт  пен  қаскы р»,  «Сикырши»,  «Сырттандар»  т.  б.  сртегілерден 
кореміз.
«А қ  қасқы р»  ертсгісінен  ертсдегі  адам дардии  каскырды 
ж ар и л қ ау ш ы   нс  деп  түсінгендігі  көрінеді.  Бұл  түсінігін  дәлел-
1  К .  At 
j
  р  к с  н  Ф.  Э н г е л ь с .   О б  искусстве,  том  I,  стр.,  135,  1957.
117

деу  үшін  ертегінің  сю жеті  түрлі-түрлі  гаж айы п  окиғаны  бейне- 
леуге  кұры лады .  Е ртегіш ц  оқкғасы   мал  өсіріп  кәсіл  еткен  елдік 
түрмысын,  қыс  кезінде  қос  ш ы ғары п  ж ы лкы ны   д алад а  бағатын 
ж айы н  суреттеуден  басталады .  Осыдан  былайғы  оқиға  фанта­
зия  ар ал ас дам н  береді.
Қ ар  кетіп,  көктем  ш ығады,  ж ылкынъщ   қысқы  тебіннен  қай- 
таты н  мезгілі  ж етеді.  Б ір а қ   ж ы л қ ы д а н д а ,  жылқыш ылардак  да 
х аб а р   болмайды.  Б ү ғаи   абы рж ы ған   ж ү р т  ж ы лкы ны   іздеуге  бір* 
неше:  ж ігіггердІ  аттанды рады .  О лар  ж ы лқы ш ы ларды ң  косына, 
қы-сқы  тебінге  кез  болады .  А йиала  ж ы м-ж ы рт,  ж ы лқы   да,  жыл* 
қыш ылар  д а   ж оқ.  Енді  бір  сәтте  о л ар   өліп  қ ал ға н   жылқышылар 
мен  ж ы лқы лардьщ   өлімтігіне  кегдеседІ.  О ларды   мұндай  кыр- 
ғы нға  ұш ы раткал  қасқы р  екендігін  ац ғарады .  Б ір  уақытта  ана- 
дай  ж ерде  жайылып  ж үрген  бір  үйір  ж ы лқы ны   көреді,  өэдерінің 
жьілқысы  екеиін  таннды .  О ған  келсв,  бір  ту  биені  көхжал  қас- 
қы рды д  алқъш дап  ж а т қ а н   үсгінен  ш ығады.  Қ аскы р  қаша  жө- 
неледі,  ж ігіттер  қуып  бсреді.  К е к ж а л ға   б ас к а  жігіттер  жете  ал- 
май  кейін  қалы п  қояды,  тек  астьш да  түлпары   бар  жылқы  иесі 
ж ігіт  жетеді.  Ол  к ек ж ал д ы   сойылме*  соғуға  ыңғайлана  берген 
ксзде,  қасқьтр  адам ш а  сөйлеп,  тіл  катяды :  «Мекі  өлтірме,  кы* 
зымды  берейін:»,— дейді.  Ж ігіт  ац -тан   болып  тұрып  калады. 
Артынан  келген  ж олдастары н а  қасқ ы р д ы қ   сезік  айтады.  Бүған 
олар  оенбейді  де:  « К о р қ а к   екенсің,  асты ндағы   тұлпарды  бізге 
бер,  қаскы рды   соғып  алам ы з»,— деп  қайрайды .  Жолдастарннын 
шаншу  сөзілен  ү ялған   ж ігіт,  қасқы рды   тағы   қуады,  тағы  шегі- 
неді.  Акырында  қасқы рдьщ   соңынан  еріп  кете  бередІ,  бі»р  тау* 
дың  үңгіріне  жеткен:  кезде  ко кж ал   қаскы р  аунап  түсіп  адам 
кейпіне  енеді.  Б ү л ар д ы қ  алды нан  шығып,  ж ігітке  қарай  үмтыл* 
ған  қасқырларғгі  бастапқы   көкж ел:  «А рсылдамандар,  қыстай* 
ғы  жегендеріц — 
о с іі
 
ж ігіттіц  жылқысы.  Енді 
ол
 
біапе  күйеу 
болды.  Атынан  түсіріп,  қы зм ет  етіңдер»,— дейді.
Ертегінің  бүдан  бы лайғы   әңғімесі  қасқы рд ы д   адам   баласына 
істеген  ж аксы лы қтары н,  ж ары лқауы н   суреттенді.  Басында  жыл* 
қысын  іздеп  ш ы ққаи  ж ігіт,  көкж ал  қасқы рд ы к  кызына  үйлене- 
Д'і,  қырық  күндей  үңгір  іш інде  өмір  суреді.  Содан  юейік  ол  келін* 
ш егш   (ақ   қ акш ы қ  қасқы рд ы ) 
ертіп  еліне  кайтады.  ЖҮР{:Р 
алды нда  ене  қасқы р  акы л  беріп:  -кК.ырық  күнге  дейів'  келіншв- 
гщ нід  кебінін  шешпе.  Сөйткен  күнде  ол  саған   әр  уакы т  жаксіл* 
л ы к   көрсететін,  ақы л-ж әрдем   беріітік  ж ар-ж олдасы к  болады»,-  
деидк  һнесіш ң  осы  айтқанып  ж ігіт  отыз  тоғы з  күкге  дейін  орый- 
д ап   келеді.  Б ір а қ   агайын-туыс,  жора*жолдастарынын,  ащы  эзіл, 
ашу-өкпе  сөзіие  шыдамай,  ж ігіт  енесіне  берген  уәдесія  орыкда- 
маиды»  кы ры қ  күн  толуға  б ір -ақ  күн  қ ал ға н д а  келіяшегіиін 
к е т ш н   отка  ж ағы п  жібереді.  А қ  қаскыр  ай  десс  аузы,  күя  десе 
к азн б ар  там аш а  сұлу келінш ек ке.ібегіпс түседі.
->сы  кезде  қасы на  нвкерлерін  ертіп  ац   ау л ау ға  шыққан  хаи- 
нын  қарш ығасы  ұшып  кетеді  де,  ж ігіттіқ   есігіне  келіл  қонадьь 
Үи  пш қде  отырған  келікш ек  каршығаньЕ  х ан ға  алып  береді.  Ке*
118

лінш ектіқ  сұлулығын  көріп,  хан  талып  қалады .  Есін  ж и ы ігорда- 
сына  қай тқан   хан,  келіншекке  ғаш ы қ  болып  қалғанын  айтады. 
Сонда  бас  уәзір  акы л  беріп,  келіншекке  қалай   үйлену  жайын 
түсіндіреді.  «Келінш ектіқ  куйеуіне  қолдан  келмес  тапсырма ^бе- 
ріш з  де,  алы с  сапарға  ж ұмсаңы з,  одан  қайтып  ж ігіт  келмейді, 
өледі,  сонан  кейін  келіншеккс  -сіз  үйленесіз»,— дейді  уәзі-р.  Бүл 
акы л  ханға  қопа  кетеді  де,  жігітті  шақырып  алып:  «Баяғы да 
б аб ам лы ң  ат  басындай  алтыны  ж оғалған,  соны  тауыи  өкелесің, 
зйтпесе  басыңды  аламыю»,— дейді.  Ханнық  бүл  бүйрығын  есті- 
ген  жігіт,  капаланы п  үйіяе  кайтады ,  болған  әңгімені  әйеліне  мә- 
лімдейді.  «Бүл  халден  қүтқары п  аяарлы к  күш  менде  ж оқ,— 
дейді  әйелі,— өйткені  сен  енеие  берген  уәдеңдІ  орындамадың, 
хебіііімді  мезгілінен  бүрын  шештія.  Қырық  күнге  шыдағаныңда 
м ұндал  істерге  өзім -ақ  көмек  беретін  едім.  Ендігі  амалын  енек* 
йен  сұри,  сол  бірдеме  етпесе,  б асқа  лажы  жоқ».  Ж ігіт  енесіне 
келеді,  болған  оқиғаны  айтады.  Енесі  жігітті  кырық  күнге  шыда- 
сац,  бар л ы қ  көмекті  зйелід  берген  болар  еді  деп  сөгеді  де,  хан- 
ның  бүйрығын  қал ай   орындау  жайын  түспідіреді.
Енесінің  ақылы  бойынша,  ж ігіт  ат  басындай  алтынды  тауып 
алады   д а ,  х ан ға  апарып  береді.  Бүдан  кейін  хан  жігітке  тағы  
д а   қиын  тапсы рм алар  жүктейді.  Бірінде:  «Ата-бабамиың  қүлан- 
ға  косылып  кеткен  жы лқы лары н  тауып  әкел»,— деп,  екіншісіиде: 
«Бабаммын,  асына  сойылған  көк  айғырды  әкеп  бер»,— деп  бүйы- 
рады .  Ж ігіт   өзініц,  қаскы р  енесінің  көмегімен  ханньщ  барлы қ 
бүнры қтары н  орындап  шығады  да,  ақырында  өлімнен  күтылып, 
м ұраты на  жетеді.
Қы зы к,  ғаж айы п  халге  қүрылған  «Ақ  қаскыр»  ертегісі  ерте- 
дегі  адам дард ы ц   қасқы рды   жары лқауш ы   ие  деп  түсінгендігін 
көрсетеді.  М үндан  әңгімелер  ескі  зам анда  мифтік  ұғымға  бай* 
ланысты  туған  орыс  ертегілерінде  және  ертеде  аншылықпек  кә- 
сіп  еткен  елдерде  д е  кеэдеседі.  О лардық  ертегілері  адамды 
ж арьш қауш ы   бейнесінде  аюды  суреттейді1.
« Ж ігіт  пен  қасқы р»,  «Сиқыршы»,  «Көкжал»  секілді  ертегі- 
лер  де  ертедегі  адамдардьщ  хайуанаттар  жайындағы  ескі  наным- 
сезімдерін  елестетеді.  Б үлард а  д а  «Ақ  каскы р»  ертегісіне  үқсас 
кел®тіи  ұғы м дар,  бүлдыр  түгініктер  беріледі.  Ал  «Сырттандар» 
дейтіи  ертсгіде  сол  ескі  үғым,  түсініктердің  жойыла  бастағаны 
көрінеді.
«Сы рттандар>  ертегісінде  каскырдың,  иттіқ,  адамныц  сырт- 
таны,  аттыц  тұлпары   тартысады.  Адамдардын  тым  ертедегі  үғы- 
мында  кы сқы р  ж ары лқауш ы   бейнесінде  алынса,  бұл  ертегіде 
оныц  қаскүнемдігі,  адам ға  дос  емес,  ж ау  екендігі  айтылады. 
А дам ға  ж ерік  болған  ж алм ауы з  қасқыр  біреудін,  жалғы з  бала- 
сын  андиды .  Баланы ц  әке-шешесі,  бүкіл 
ауыл-аймағы  болып
1  Э.  В. 
ГТ 
о м 
с 
р  а 
н ц 
е в.  С казки,  см.  Русское  народное  поэтическое  твор- 
сство, 
под  рсд. 
проф. 
П.  Г. 
Б о г а т ы р е в а ,  
стр.  243,  1954.
119

кагты   сасады ;  қасқы рд ы д  баланы   тірі  коймасын  біледі.  Сол  кез­
де  б ала  өзімен  бір  күнде  туған  түлпары на  вгініп,  қаскырдак 
қаиіа  жөиеледі.  «Қ үтқарам»  деп  түлпар  тартады :  «Қайда  бар- 
сан  д а  құтқармаймы н,  қайтсе  де  жеймін»,— ден  ж алмауы з  қас- 
қыр  қуады.  Осы  түста  адамньтд  досы  түлгіар  меп  қаскырдьщ 
сырттаны  ж ары сқа  туссді.  Ақырында  б ала  адамны ц  сырттаныиа 
келіп  жетеді.  Оныц  сырттаи  иті  бар  екен.  Сол  ж ерде  яд&мнын. 
иттін  сы рттаидары   ж алм ауы з  қасқы рға  қарсы   үмгылады.  Қат- 
ты  айқасу-алысуд.ан  кейіи  олар  ж ал м ау ы з  касқырды  елтіреді.
Бүл  ертегіде  ж алм ауы з  қасқы р  адам   баласы на  қастык  ой- 
л ау и ш   мол  ж ауы зды қты ц,  к а р а   күш тщ   беіінееінде  алынадн. 
Қаскыр  ж айы нда  айтылып  келген  е :к і  мнфтітс  үғымдардын  енді 
өзгере  бастағанын  көрсетсді.  Е ртегінід  өзінше  түйіндеген  фило- 
софиялық  кәзкарасы   ж ігіт  сыртт&нынын  мына  бір  сөзімен 
берілген.болады:  «Қасқы р  атаулы   гд ам   баласы на  кас  еді.  Егер 
о л .о см   алы ста  адам   б а л а с ы н ж е ң е   қалса,  онда  каскы р  адамға 
қ о ж ал ы қ  ететін  еді.  Б ір а қ   біз  опы  жендік.  Бүдап  былай  қас- 
қы рға  қож алы кты   адам   баласы   ж асайты н  болады »,— дейді  жі- 
гіт.  Оньщ  бүл  сөзінен  адам дарды и 
қасқы р  жайыітдагы  жана 
хөзқарасы   көрінеді.  Енді  адам   қасқы рд ы   бұрыкгыдай  жарыл- 
қауш ы  дегі  түсінбеи,  оны  қасты қ,  жауътздық  иссі  дсп  угывғанын 
ацгартады .
Мүнымен  к атар ,  бул  ертегіде  ит  пек  ж ы лқы кы   дәріптсйтін- 
дік  байқалады .  Ж ы лқы   мен  ит  адам   баласы на  ж аксылык  жя* 
сайды,  к.ауіп-катердек  күткары сады ,  адам ға  пайда  келтіреді 
деи  көрсетеді.  О ларды  қлсқыр  ж ай ьш д а  ертеде  туған  мифтік 
үғымдарды  жоқіса  ш ы ғару  үшіп:  алі-ан  болады.
Сойтіп,  хайуанаттар  ж айы нда  ш ы ғары лған  ертегілердщ  аЛ' 
ғаіпқы  үлгілерінен  ертедегі  адам дарды ң,  «ж анды-жансыз  таби- 
ғат  турасындаі-ы  бүлдыр  түсініктерін  баііқанм ы з.  Ондай  •ертсгі- 
лер  хаиуанаттармен  байланысты 
туған  мифтік,  діндік  тү-сінік- 
т.ерді,  әр  хайуанды.  ғаж айы п  снқы рлы   сыры  бар  деп  танығаи 
тотемдік  тусінікті  аңгаргады »  *.  Ал  бертін  келе  экономикалых, 
қоғам ды қ  ж ағд ай ларды ң   ж әне  сана-сезімзііц  дамуына  байла­
нысты  бүрынғы  бүлдыр  түсініктердіц  ыдырап,  жойыла  бастаға- 
нын  кереміз.
Бергі  зам ан д а  ш ы ғары лғап  халы қ  ертегілерінде 
хайуанаттар 
бүрыпғы  керемет  бейғіесінде  а л ы н б а й /ж а ц а   кейіпте,  р*еалистік 
болмысқа  байланысты  алы нады .  Осы  рбтте  хайуаиаттар  жайы 
екі  түрде  алы іш и,  қ а з а қ   ертегілеріпе  қосы лады .  Оида  хайуанат* 
іардын,  бір  тобы  (төрт  тулік  мал,  үй  хайуандары )  інаруашылык- 
қ а  келтіретіи  пайдасы ,  атқараты н   қызм етім ен  суреттелсді-  Хай- 
уанаттарды ң  екінші  тобы  (ж ы рткы ш   ац д ар )  адам   баласына 
ж асаған  жауы зды ғы ,  қаскүнсмдігімен  бейнел-анеді.  Бүл  сонғьі' 
сы,  кеиде,  халы қты қ  сати раға  айігалады  ж эне  сол  аркылы  к о
’  М.  Ә у  с з   о  s ,  ясоғары да -аталғаи  снбегі,  97-бет.
120

ғамды қ  ж а й л а р ,  үстемдік  еткен кауымның жағы м сы з  қы лы қта- 
ры  әцгімеленеді;  бұлар  халы кты қ  ащы  мысқылы,  келеке-күлкісі 
түріидс  келеді;  тап ты қ тартыс,  күрес  жайы  сөз  болады;
Төрт  түлік  м ал  ж әне  үй  хайуандары   к а з а к   ергегілерінін 
көлеміне  енгенде,  сн  алдымен,  олардын,  адам  баласы на  келтірер 
пайдасы,  а т қ а р а р   кызметІ  қандай  екендігі  суреттеледі.  Өйтке- 
І
1
І  бұларды ц  ш аруаш ы лы к  үшін  мәні,  адам  емірінде  алатын  ор- 
ны  аса  зор  еді.  Торт  түлік  мал  ш аруа  адамына,  бір  ж ағы нан, 
көлік  күші  болса,  екіншіден,  ішетін  там ак,  киетін  кнім  еді.  Сон- 
ды қтан  д а  х ал ы қ   төрт  түлік  малды,  үй  хайуандарын  өзініқ  ер- 
тегі-сіне  қосқан да,  оларды ц  қызметін  даралап   көрсетуге  мән 
береді.  Ертсгі  оқиғасын  тартысы  мол  нактылы  сюжетке  кұрады; 
фантазия  мен  реалистік  болмыс  шындыгын  шебср  араласты ра 
отырып,  ж ү р т  қызығып  тыңдайтын  кесек  ш ы ғарм алар  тудыра- 
Ды.  Т ерт  түлік  мал  ж айы ндағы   к а з а қ   ертегілерінде  халықтын 
ерекше  керетіні  ж ы лқы   мен  түйе.  Оның  моні  осы  екі  түліктін  ха- 
лы қ  тұрмысында  ерекше  кызмет  атқарғандығында.  Мүны  біз 
«Алтын  сака»,  «Тепец  көк»,  «Боз  Іңгеи»,  «Ж аксы лы қ  пеп  ж а- 
мандык»  т.  б.  ертсгілердеи  көреміз.
«Алтыи  с а қ а »   ертегісініц  оқиғасы  мал  всіріп,  кәсіп  еткен  ха- 
лықтыд  өмірінем  алынған.  Ертегінід  нсгізгі  ж елісі — ш аруа  ад а ­
мына  қасты қ  ж асауш ы   ж алмауы зды   жену  ж олында  пайдасын 
тигізген  ж ан уарлардьщ   кызметіл  суреттеуге  күрылған.
Ертёгінін,  бірінші  бөліміиде  адам  етіне  ж ерік  болған  жалма- 
уыздыц  каскунем дік  ж айы   айтылады.  Ш аруа  адамына  ол  осал 
>кау  емес,  әрі  күшті,  әрі  айлалы   ж ау .  Ж алм ауы з  өкпе  бейнесіне 
түсіп,  суда  қалқы п   жүреді.  С уатқа  келген  ж ылкыларды  үркітеді. 
Ақырында  ол  м ал  иесінің  ж ағасы на  жабысып,  ендігі  ж ерде  онық 
влімнен  кұты ла  алмайтындығын  айтады.  Ж алм ауы здан  зәресі 
Ұшқан  бай  оган  барлы қ  малын  үсынады.  Біірақ  ж алмауы з  оған 
конбеііді;  « Ж алғы з  балацды   бересін,  соныц  етін  женмін,  сонда 
ғана  өлімнен  қүты ла  аласы н » ,— дейді.  Ж алм ауы зға  карсы  кү- 
ресуден  қо р ы қ к ан   бай  ж алғы з  баласын  өлімге  кияды  да,  оньш 
сақасы и  ескі  ж ү р тқ а  тастап,  ертеңіне ж ац а  ж ұртқа  көшіп  кетеді.
Е р т е г іт ц   осыдан  былайғы  ж ерінде  ж алмауы зға  қарсы  күрес 
суреттеледі.  Алтын  сақасы н  іздеп,  ескі  ж үртка  келген  бала  ж ал- 
мауызбен  кездеседі,  ж алм ауы здан  жердегі  сақасын  алыл  беруді 
сҰрайды.  Б ір а қ   ж алмауы з:  «Отырсам  тұра  алмаймын,  түрсам 
отыра  алмаимын», — деп,  сакаиы   алып  бермейді.  Сонда  түлпар 
бетегеден  биік,  ж усаннан  аласа  бола калады , бала алтын сақасын 
ілс  жөнеледі.  Б аланы ң  соңынан  ж алмауы з  да  тұра  үмтылады. 
Ь а л а ға   ж ете  алмасын  білген  ж алм ауы з  бір  тісін  суырып  алып, 
тулгіардыд  оц  ж а к   арткы   аяғьш   атып түсіреді.  Түлгтар  үиг  аяктап 
шаба  береді.  Ж алм ау ы з  тағы   бір  тісімеи  түлпардык  екінші  ая- 
ғын  үш ырады.  Сол  кезде  үлкен  бір  бәйтеректін. түбіне  жете,  тул- 
нар  қүлайды .  Б а л а   бәйтеректін  басына  шығып  кетеді,  артынша- 
а қ   Жалмауыз д а   келіл  жетеді.  Ол  тістерін  күрек қылыл  бәйтерек* 
т іц
 
түбіи  опыра  бастайды.  Б ала  катты  сасады.  Осы  кезде
121

балан ы ц   к&сына  қарлы ғаш   келеді.  О ған  бала  мұнын  айтып, • 
үйімдегі  төбеітерім е  х аб а р   бер,  мені  ж алм ауы здан  куткарсып 
дейді.  К арлы ғаш   төбеттерге  бг.ланың  сәлемін  аіітады.  Твбеттер 
келіл  жалмауьісідың  быт-ш ытын  ш ығарып  өлтіреді  де,  баланы 
өлімнен  құткарады .
«Алтык  сақа:»— кы зы к   о қ и ға ға  күры лған  халық  ертегісі. 
М ұнда  адам   етіне  ж ер ік   болғаи,  ш аруа  иесіне  қасты қ  жасаушы 
ж алм ауы зды н   ж ексұры н  образы   ж а с а л ға н .  Ж^л:мауызға  қарсы 
күресіп,  оны  ж ену  ж олы н да  а д а м ға  пайдасы   тигеп  жануарлар* 
ды ң  қызметі  суреттелген.  Ж ял м ау ы зд аи   баланы  қүгқарып әкет- 
кен түлпардьщ  ж үйріктігі,  қ гр л ы ғгш ты қ ж ә н е   тобеттердіғ, балаға 
деген  достығы  тарты мды   түрде  бейкеленген.  Ертегі  бұл  жапуар- 
ларды ң   ад а м ға  пайдасы   көп  скекдігін  айта  келе,  оларды  өсіру, 
күту  керектігіи еске  салад ы . Сөйтіп,  қалы қ •ертегісі ш аруа  адакы- 
на  пайдалы  ж ан у ар л ар д ы н   ісін  сүйкімді  етіп  бейнелейді.
Ж а н у ар л ар   ж айы нда  ш ы ғары лғгн  яалы қты қ  ертегілердін,  кө- 
біндс  жылқы  малыньш  ш аруаш ы лы ққа  тигізгек  пайдасы,  аткар- 
ған  кызметі  мол  оңгіме  етіледі.  М ұны 
с Т е г і е ң  
кок»  дейтін  ертегі- 
ден  көруге  болады .  Б ү л   ертегіде  ашаршылықк.а  ұширап, 
кайырш ылық  халге  ж етхен  ағай ы вды   үш  ж ігітгі  өлім  тирнағы- 
нан  күтқары п  ал ға н   тулп ар  ж ай ы   айты лзды .
Ж а н у ар л ар   ж айы ндағы   ертегілерде  ж ы лқы мен  катар, түйенін 
де  мақы зы  
зор. 
Коптеген 
ергегілсрдің 
сюжеті 
туйешн 
еибек^ адамы  үшііі  қы зм еті  молдығын,  ш аруаш ы лы қка  қолайлы 
екеидігін  кәрсетуге  күры лған.  Түйені  ш нсе — келік,  шелдесе — 
с.усын,  кисе — киім  деп.  түсінген  х а л к қ  оны  нелөр  әдемі  ертегі-аК* 
гім Е леріне 
қоск^ан.  М үны «Боэ.  іңген»  ж айы ндағы   ертегіден  айқын 
көруге  болады.
Еңбекші  халықтың,  ш аруан ш лы ғы н да,  түрмыс-тіршіліпнде 
төрт түлік 
м й л д ы қ
 
б асқа  түрлсрілщ  
д е  
айрыкшп  иаңызы  болғзн. 
Сиыр,  қой,  ешкі  ж айы нда  д а  көптеген  ертегілер  туған.  Бұған  мы* 
сал  етіп  «Екі  ж етім* дснтін  ертегіні  ал у ға  болады.  Онда  мынадай 
әңгіме  баяндалады .  Б а яғы д а  бір  баііды д  эйелі  өледі  де,  артыиДа 
€кі  баласы   қалады .  О л ар ға  байды ң сонд ы  ал ға н   ойелі  күи керсет* 
ггейді,  киім  бермейді,  т а м а қ қ а   жарытш айды  ж ене  оларды  мал 
сонына  салып  қояды .  Бір  күиі  б а л а л а р   қ ар н ы   ашып  жылап  отыр* 
са,  қасы на^бір  көк  қ о ш қ ар   келеді  дс:  «Н еге  ж ы лап  отырсын* 
д а р .»  
дейді.  Б а л а л а р   мүңын  айтады..  Сонда  кош кар:  «Жнла* 
мацдар.  Менін,  төбемнеи  бір  т а л   ж үиді  ж үлы п  алыіщ ар,  тілеген 
іам ақ тар ы ц  дайы н  болады », --д е н д і.  Қ:ш ікардын  айтқаны  раска 
шығады, б ал ал ар   күн   сан ап тон ы н а бастайдьі.  Мүны  байдыцәйе- 
лі  ібіліп  қояды  да,  отірік  ауырады.  «Қөк  қош карды ц  етін жесей. 
жазыламын», — дейді.  Б ай   б ал ал ар д ы   ж үмсап:  <:Қөк  қошкарды 
соямьііі,  алып  кслівдер», — дел  ж ібереді.  Б а л а л а р   қошкарға  ке* 
ліп,  болған әцгімені  айтады.  Сонда  кош қар:  «реижімеңдер,  меніН 
бтімнен  сеид^рге олар  ош  пәрсе  таты рмайды .  Сондыктан  сүйегім* 
7U  ж инап  алып,  белгілі  бір  ж ер ге  көм іцдер.  Күн  сайын  сол  жерді 
сіш,ып  там ақталы цдар»,  — дейді.  Қ ош қар  сойылады,  онын, сүйегін 
122

балалар  ж инап  алып  көмеді.  Байды н әйелі  «ауруынан»  ж азы ла- 
ды да,  б а л а л а р ға   тағы   д а   күн  көрсетпейді, үратын, ұрсатын  бола­
ды  жәгсе:  «Қеш ке  дейін  иіріп  әкелесіңдер,  ә й т е с е   менен  жақсы- 
лы қ  күтпендер»,— деп,  бір  қап   ж үн  береді.  «ЕндІ  не  істейміз?» 
деп,  ж ы лап  оты рған  балалард ы ц   қасыгга  бір  ал а  сныр  келеді,  Ол 
балалардыіц  хал-ж айы н  біледі  де:  «Ж үндерінді  маған  беріндер, 
мен  оны  ж үтам ы н  да,  иіріп  кұсамын», — дейді.  А йткандай-ақ  бір 
қап  жүнді  а л а   сныр  зам атта  иіріп  шығарады.  Сөйтіп,  балалар 
ж азад ан   кұты лады .
Бүл ертегіде туған әке  мен  өгей  шешенін, өз  балалары на  жаса- 
ған  қиянаты ,  көрсеткен  ж эбірі  сынға  алынады.  Сонымен  катар 
адам  б ал асы на  ж ақ сы л ы қ   ж асап   көмектескені  үшін  сныр  мен 
койды  ардақтай ды .
Т эрт  түлік  м алды   ад ам   баласы на  бағалы  етіп  көрсету үшін 
халы қ  ертегілері  оларды   арты кш а  бейнвде  суреттейді,  адамша 
сөйлетіп  қонды:  кейде  оларды   адамның кайғысына ортактасатын, 
куаныш ына  ш аттанаты н  етіп  те  әнгімелейді.  Неше  түрлі  тұлпар- 
лар,  атан,  ж ел м ая л ар   адам ға  дос,  жәрдемші  ретінде  ертегіге  ко- 
сылады.  Бүгларды ң   қызметін  сүйсіне  әңгіме  еткен  халык,  оған 
ертегілік  сипат  бсреді.  Мұнын, өзі  ертегі оқиғасынык кызыхты  бо­
лып  қүры луы на  негіз  салады .  Осы  жөш нде  кай  ертегіні  алсақ та, 
хадыктьщ   төрт  түлікті  өсіру,  бағу  жайындағы  кезкарасы   айкын 
көрініп  отырады.
Төрт тү л ік   м алдан  б асқа  үй  хайуандарыньщ  ішінен  халық  ер- 
тегісіне  ит  пен  мысық енеді.  Б ұлар д а   адам  баласы  үшін  ж асаған 
°Р  алуан  ж ақсы л ы қ,  досты қ  кызметіміеи  алынады.  «Ж ігіт  пен  си- 
қыршы  эйел»  дейтін  ертегіде  суреттелетін  С ары ш олақ  ит  өзішн, 
иесіне  там аш а  қы змет  аггқарады.  Ол  ұры-карыға  корадаи  мал 
алдырмайтын  болады   ж әне  қойшы  орнына  кой  бағады.  Сонысы 
үшін^С арыш олақты  бүкіл  ел  болып  қадірлейді.
Үн  хайуандары   ж айы ндағы   ертегілердік  кейбіреуліері  женіл, 
күлкілі  әнхіме  түрінде  б ал ал ар ға  арналған.  Мүндай  ертегілердін 
окиға  ж елісі  б ал ал ар д ы қ   өздері  күн  сайын  көріп  жүрген  нәрсе- 
л еРДі  сурсттейді.  О ларды ц  оқиға-әцгімесІ  айтушыға  да,  тыкдау- 
шыға да ж ед іл ,  ы ңғайлы,  Ыіқіпам келеді.  Бұған  мысал  етіп  «Ко- 
тыр  торғай»,  «М ақта  кы з  бен  мысық»,  «Құйыршық»,  «КүшІк  пен 
М«СЫҚ*  т.  б.  ертегілерді  алуға  болады.
«Қотыр  торғай»  ертегісіиде  қотыр  торғай  «котырымды  ауырт- 
тыц>>  деп  ш едгелге  аш уланады   д а ,  онын  үстінен  ешкіге  ашғым 
етеді:  «Ш еқгелді  ж еп  қойшы,— дейді.  Бірак  -ешкі  оныц  тілінал-. 
майды.  Сонан  кейін  қотыр  торғай  ешкіні  'каскырға  антады, кас* 
Кырды ж ы лқы щ ы ға, жылқыш ыны  байра,  байды шешесіне,  шешені 
^ е л г е   ш ағады .  Акырында  ертегінің  кейіпкерлері  бір-бірін  куыса 
оастайды ,  ешкі  келіп  шеңгелді  жейді.  Когыр  торғайдыи  кегі  қай- 
тады.
Осы  секілді  күлдіргі ж ан  «М ақта 
қ ы з   б е н  
мысық* ертегісінде 
Де  бар.  О нда  қы з  ж ерден  мейіз  тауып  алады  да,  мысығын  ш^кы- 
рады.  Мысық  келмейді,  сонан соң қыз мейізін  өзі  жеп кояды. Мы-
123

с ы қ   келіп:  «Н еге  ш а к ы р д ы ц ? »   — д ей д і,  қ ы з  аііт п а і ды .  (,онд а  мы- 
сы к:  «Қ атьіғы ң ды   т ө г е м » ,—  д ей д і.  О ға н   қ ы з:  «К ұ йр ы ғы ад ы   кесш 
а л а м » ,— деп: ж.ауап  қ а м ы р а д ы .  М ы с ы к   к ү й р ы ғы п   е.ұрап  ж алы ш * 
ды>  кы з:  К д т и ғ ь ш д ь і  т е л е , —  д е й д і.  М ыс.ық  с и ы р ға   ба-рып  сүт су- 
р а н д ы .  С иы р:  « Ж а п ы р а қ   ә к ел сец ,  с ү г  б е р е м » ,—  д^йді.  Ж апыргк, 
су  с ү р ай д ы ,  сугаы  қ ь ізд а р   с^ғы.ч,  д у к е п ш і  тұ к ы м   (жұм.ырткд), 
т л у ы к   т а р ы   сұ р ай д ы .  'А к ы р ы н д а   м ы сы қ   т ы ш к а іш а н   тар ы   әқиі 
т а у ы қ қ а   б ер ед і.  О сы д ан   е р т е п н іп   кеігіп к ер л ер і  каГіталал,  тізбек* 
т е л е д і  де,  м ы сы қ   құіір& ғы н,  қ ы з  қа-гы ғьш   ал ад ь і.
Уй  хайуандары   ж айы ндағы   ертегілердіц  балаларғл  арналг^н 
әнгімелері  окнгакы   көбінесе  тізбектбк  аіітуға  курылады.  Kip  окіі- 
ғаныц кілтш  екіншісінеп  іздеу,  осы  регпсн  бярлы к  ж гімені  кысқа 
түрдс  тізбектеп  айту  әдісін  колданады ;  Оны  бал ал ар ға  арналғап 
ертегілердің  озіпдік  қурылысы,  ереішіеліті  дсуге  болады  дешіі 
іМ.  Әусзов.  Буған  ж оғары д а  келтірі-іген  *М ақта  к.ыз  бсн  мысьікл 
«Қотыр  торғай»  ертегц ері  оқига  әцгімесін  банндауда  оск  әдісгі 
колданганды гы   дәлел.  М уныд  мәңісі  окиғаны   ауырлатпай,  бала- 
л ар ға  ж еп іл .ер і  к ү л х і.у р і  тусіш кгі  етіп  эдгімелеуді оГглагандык- 
таіг  туған  секілді.  Сондяй-ак,  б ал ал ар ға  арн алған   ертегілердм 
к а іе м і  шағъш  кследі,  кейде  өлец,  диалог,  туріндч  дн  айтыдьш 
отырады.
Х айуанаттар  ж айы нда  ш ы ғары лғаи  қ а з а қ   ертсгілерінін  екіи- 
ші  тобы  хайуандарды   өз  -бейпесінде,  нағы з  хайуан  кескінікде 
ала&ы.  Әрқайськыиын.  озіне  тәіі  мінеаі,  кылығы,  ісі  сурсттеледі. 
Бүл  р е т т е к а зе к   ертегілеріне ж ы рткы щ   акд арцаи  иолыракекгеиі 
арыстан,  каскы р,  түлкі,  аю  болады.  Халык.  ертегісі  бұлардын 
орқайсысына  лайықты  мінездеме  береді,  А рыстан—аскан  күштіи, 
зорлыіідың,  касқ ы р —'қомағайлыпі  гіен  қорқаультктың  ііесі болып 
ксйіптеледі.  Ал  түлкі— айла  мек  аярлы қты н,  бірді  бірге  соғъш, 
иайцасын  тауып  ж үргец  қу,  өзінев  баскзнын.  бәріае  дүшпандык 
жасауш ьі,  сырттай  дос,  іштей  к а с  болып  кедеді.  Айналаеындяғьі 
ан  атаульгны  алдауш ы  да,  өсек  тараты п  күндеуші  де,  ж ок  жерде 
поле  бастауш ы  д а —тулкі.  Бүларм ен  катар ,  қ а з а к   ертегілеріндс 
ожарлык,,  ан каулы қ  кескінімен  аю  ж үреді.  Ж үртты ц  бәріне  ма- 
зак,  күлкі  регідде  маймыл  қаты сады .
Б үл  топтағы  ертегілердіц оки ға  күры лы сы на доиекер  және ер 
тегіге  окыстан  катысатын  андяірдын  басын  қосып,  окнғанын  да* 
муына  себепкер  болатын  д а — түлкі.  Мүны  «Арыстан,  қасқыр, 
түлкі  және  түйс»,  «Маймыл  мен  тулкі»,  «Түлкі,  тасб ака,  кс«іе>, 
«1 үлкі,  аю ,қоііш ы »,  «Тулкі  меи  бөдене»  сеійлді  ертегілерден к«* 
реміз.  Бүларды д  қайсысын  а л сақ   та,  ондағы   оқиғала.рдын  тууьс- 
на,  дам уы на  себепкер  түлкі  екепдігін  ац ғаралш з.
«Арыстан,  қасқы р,  түлкі  ж әне  туйе»  дейтін  ертегіде  агалғаи 
аіщ&рдмң өздеріне  тән  мінезі,  ісі  суретгеледі.  Бүл  ертегіден  т;>- 
капг.ар,  а с қ а к   күшті  арілстанды,  қом ағайлы ғы   ?кер  к.аптырған 
қпскырды,  ж ауырыны  ж ерге  тимес  .ійлакср,  ж аиы идағы   жол- 
дастары иы ц  барлығын  ж ар д ан   к ^л атқаи   түлкіні,  момыидығынан 
кпза  тагікаіі  туйені  көреміз.  «М аіімыл  меп  түлкі»  дейтін  ергеғІ  дс
121

осындай  халді  суреттейді.  Онда  басқа  ац дарж ай ы н   баяндай оты- 
рьш,  түлкінід ебін тауып, есебін кайырған  кулык,  айлакерлік істе- 
рі  айты лады .  А йлалы  түлкі  маймылдан:  «Патш а  болдыд»  д ел  
сүйінші  сурайды,  алдап  какп ан ға  түсіреді де, жемге салынған 6а- 
лықты  өзі  ж ейді  ж ән е де  ол  маймылға  «Екі  б ак   болады,  бірі б а с ­
ка,  бірі  а я қ қ а   қонады.  Сеніц  аяғыца  тепкілесед кетпейтін темір 
б а қ   қон ды »,— деп  мазақтайды ,  әж уа  етеді.  Түлкінід  осындай  мі- 
незін  білгсн  б асқа  аңдар  одан  кауіптеніп  те  жүреді,  сондықтан 
д а   олар  «түлкім-түлкім»  деп  ж ағымпазданатын  болады.
Түлкі  қан ш ам а  айлакер,  ку  болса  да,  үтылып  қалатын,  алда- 
нып  соғылатын ж ерлері бар.  Бүл  ретте оны орға жығатын  қоркақ- 
ты ғи   болады .  Мұны  «Түлкі,  тасб ақа,  кене»,  «Түлкі  мен  бөдене» 
деген  ортегілердел  көреміз.  Алғашкы  ертегіде түлкі, тасб ака, кене 
үшеуі  қосылып  тары  егеді.  Тарысы  шығып,  түсімін  ж инаған  к ез­
де,  түлкі:  «Ж ары салы қ,  үлесті  қай   озғанымыз  алайық»,— дейді. 
Ж ары ста  кене  озып  келеді,  түлкі  зорлық  ж асай  бастағанда,  т а с ­
б а к а   аңш ы ларды н  келе  ж атканы н  айтады,  түлкінід  зәресі  ұшып 
каш а  ж өлеледі  де,  м азақ   болып  калады.  Соңғы  ертегіде  түлкі  бө- 
Денені  үстап  алады   да,  тістеп  тұрып: «Балапандарыңды шақыр, 
ж ей м ін »,— дейді.  Бөдеие  оған  көнеді  де,  балаландары ны д  қасы- 
на  экеледі.  «Менің  даусыма  салып  ш акы р»— дейді  түлкіге.  «Не 
деп  ш акырайын», — деген түлкіге:  «Мацғыт», — десең балапанда- 
рьщ   келсді  деп  ж ауаи   береді.  Түлкі:  «Маңғыт», — деп  аузын 
ашыц  к ал ға н д а,  «Аузыда  саңғыт» — деп  бөдене  үш а  жөнеледі  де, 
түлкіні  мазак.  стіп  кетеді.
А талғаң  тақырыптағы  қ а з а қ   ертегілерінің  барлығы  бірден, 
аңдар  мен  хайуандарды   тура  өз  мағынасьшда  әцгімслеп  койғап 
ж оқ.  Қейде  қ а з а қ  ертегілерінін, ідіінде  ан,  хайуан  кейіпкерлер  ар- 
қылы  ж ән е  оларды д  мінезі,  ісі  арқылы  қоғамдык,  таптық  жап- 
лард ы   суреттейтіні  болады.  Мұныд  өзі  ертегілерде  белгілі  бір 
әдіске  айналғанды ғы н  байкатады.  Бүл  жөнінде М.  Горький  және 
і^а3^ К‘  еРтегІлерІн  зерттеген,  пікір  айтқан  М.  Әуезов,  С.  Мұканов, 
К-  Ж үм али ев, Е.  Исмайылов т. б.  ддебиетші-ғалымдар  былай дей- 
Д і: 
әткен  кезде,  канауш ы лар  үстемдік  еткен  зам анда,  ауыз  әде- 
биетін  ш ығаруш ы ларды д  көпшілігі  ауыр  халде,  езілуде,  право- 
сыз,  қорғансы з  болды;  олар  қанаушылардың,  халы кка  ж асагач 
ж ауы зды қтары н  өздерініц  ш ығармаларында  ашықтан-ашық  су- 
реттсп  көрсете  алмады,  олай  етсе,  жазаланаты н  еді,  Сондыктан 
ауы з  әдебиетін  ш ығаруш ылар  әр  түрлі  түсііалдау,  иш арат  жасау 
әдістсрін  колданады ,  осылар  арқылы  қанауш ылардың  ж ан  түр- 
ш ігерлік  ж ағы м сы з  іс-әрекеттерін  сипаттайды.
Осы  ю т ізд е   туған  к аза к   ертегілерінід  кейіпкерлері  арыстан, 
касқы р,  түлкі  т.  б.  болып  келгенімен,  олардыд  шын  мәніндегі 
хануандар  смес,  канауш ы  тап   адамдары  екендігін  акғарамы з. 
ь ү л  тектес ертегілерде суреттелетін тү л к і— ел  арасын  бүлдіруші, 
ж үртты  алдауш ы,  өсекшіл,  күншіл,  кара  басыныд  дәрежесі  үшін 
н е т е  түрлі  анла-ам ал  ж асауш ы   ала  а я к  куларды ц  бейнесін  елес- 
тетеді  ж әне  оны  солардың  ж ш іақталы п  берілген  образы деуге
125

болады.  Арыстан  бейнесінеп  устем  таптын,  азулы,  талайды  как 
к ақ сат қ ан ,  ж үрчты  ж абірлеуш і  адамдлры н,  хандарды   көреміз. 
Соидай-ак, ©ртетілерде  сурегтелегін  жыртқыш   авд а р   арасындағы 
&ла  ауыздык,  бір-біріне қасты х  жасауш ы лы к, әріікетерінен каиау- 
ш ы лар  арасы ндағы   қарым-қ&тьіка-сты,  бір-біріяе  ж асағаи  ашш- 
су,  қаскүнемдіктерді  б айқайы ы з  ж эн е  де,  М .  Әуезов айтқандай, 
мүндай  ертегілер  х алы қты қ  сатира;,  канауш ы   тап  адамдарын 
күлкіге  айналдырып  сынау,  ж ексүры н  қы лы қтарьш   шенеп-мінеу 
•гүрінде  келеді.  Б үл  айтылғандардын;  м ы салы   етіп,  «Қасқырдыц 
қойдан  қо р ы қкаію » ,  «Үш  ж іііт » ,  «Тулкі  мен  арыстан*,«Түйе не­
ге  артыиа  қарайды »  секілді  ертегілерді  ал у ға  болады.
.' 
Қ а з а қ   ертегілерікщ   іш інде  такы ры бы   мен  окиға*
'Г ?ри ы с-салт 
ацгілделсрікіқ  аса  мол  тү р і  тұрм ы с  пен  салтка
ертег лер . 
байланысты  туғаи  ертегілер.
Б ұл  топка  кіретін  ертегілерде  еі:кі  зам ан н ан   бастап,  сонғы 
кезғе  дейінгі  хал ы к   емірінін,  ор  ал у аи   жгеқтары  қамш лады . 
О л ар д а  халы қты ц  қоғ&мдық  емірі,  тұриыс-тіршілігі*  дүние  тану- 
д ағы   кезкарасы ,  тап ты к  сана-сезімі,  арм ан-м үддесі  суреттеледі 
д е  ертегініц  оқиғасы   реалистік  болы:ыстан  алы нады .  Егер  княд* 
ғажайы п  немесе  хай уан аттар  ж а й ы н д а ш  ертетілерде фантастика 
басым  келіп  оты рса,  түрм ы с-салт  ертегілерінде  ол  өте  аз  «езде* 
с е д г   М үнда  адам н ы к  киялы нан  туған  ацгім елерден  ғөрі  өмірде 
бэлган,  не  болуғаг  тиісті  о қ к ға ла р   басты   орын  алады.  <Сон- 
дай-ақ,  т ұ р м ы о с а л і  ертегілерінің  кейіпкерлері ж ал ғы з көзді дгу, 
мыстак,  жліті  басты  ж алм ауы з,  ж елты рнақ  т.  б.  бейнесіидс  емес, 
нақты   адам   белпесіпде  болады ;  сел  кар'апайым  адамдар  жайы 
аіітылады
Тұрмыс-салт  ертсгідерш щ   оқиғасы   сртегш ін  басты  кейілкері 
қарапайы м  адамны н  өміріи,  ісін,  тұрмыс-тірш ілігін,  таптық,  қо* 
ғам ды қ  ж айлары н,  әлеуметтік  кд зкарасы н  суреттсуге  қүрылады. 
Б ұлард ы қ  бэрі  халык.  ортасы иан  іиы ққан,  ертегіге  ба/ггы  кейіл- 
кер  болып  алы нған  ецбек  адам ы   аркы лы   бая.идал&ды.  Неше  түр- 
л і  киыншылык,  кедергілерді,  зуы р  х ал д ер д і  анды ған,  алысқен 
ж ау   амалдарьіи  ж енетін  де,  сойтіл,  и а қ с а т ы к а   жстетін  де  карз- 
пайым  адам  белады ,  Б үд ан ,  М.  Горький  айтқандай,  халыкткц 
қоғам   өмірінде,  енбекте  өз  күшіне  ж ;ш е  сол  күш тік  женіи  шыға- 
ты н д ы ғьта  сенгепдігі  көрінеді.  Эрине, х ал ы қ   ертегілерінде кара- 
найым  адам   айналасьш дағы   өмірден  б эл ек   алынбайды,  ол  ссл 
өмірдің  ішінде ж үреді, <юғаң  белсеве  араласы п  отырады;  ол,  өмір 
ш ыкдығында кездесетіндей,  бірде жеціп,  бірде  жсңіліп  те  жүреді- 
о ір а қ   ж еқілісіне  иалымайды,  үрейленіп  сары   уайы м ға  салыкбзй- 
ды,  қай та  қайратгана  туседі,  «бүгін  зкеділсем,  ертсн  женем»  деп 
өршелене,  талаптана  түседі.  « Б а іа р   күнніц  а та р  тады   бар> д-еген- 
деи, ж ақсы лы қты   болаш ақтан  ісүтеді,  сол  үш ін  куреседі.  Сондык* 
таи   да  халык,  ертегілері  осыкдаң  қ ар ап ай ы м   ;эдамдард:зі  жағык» 
ды   сіеинеде  алып,  оларды   ардак.тап  эңгіьге  етеді.
А алы қты қ  іү.рмыс-тіршілігіре,  салты на  байланысты  туған 
ергегілері  бір  ғасы рды қ  ғапа  жемзсі  емэс.  Ол  тал ай   ғасырдыи
126

ж^місі.  Ііұл  ертегілердіц  ішінде  кене  зам анда,  феодалдык,  қа- 
р ы м -каты снастар  кезінде  зкәне  сонғы  дауірде  туғандары  д а  бар. 
О ларды ц  бәрі  ауызш а  айтылып,  ауызша  тарағанды қтан  көпте- 
ген  тарихи  кезевдер,  талай  таптык,  коғамдык  орта  тудыірған  әр 
түрлі  коикарастарды ,  сан  алуан  ұгым-тусініктерді  бойына  жинас- 
ты ра  келгсндері  де  белгілі.  Б ір а қ   солай  бола  тұрса  да,  халык- 
ты қ   ортад а  туғап  ертегілер  езінік  хальіқтык  сипатьш  жойған 
ж ок.  К айта,  оны  эрбір  ж ан а  дәуір,  ж аңа  кезеқ  ж ағдайлары на 
к а р а й   өзгертігг,  шыидап,  ж егілдіріп  отырганын,  етиірлеп мәнер- 
лсгенін де  байқаймыз.
Әрнне,  ауыэ  әдебиетініц  баска  түрлері  секілді  тұрмыс-салт 
сртегілеірі  де  идеялы қ  ж ағынан  біркелкі  емес.  Т аза  халықтык, 
ецбек  елінін  идеясын  білдіретін  ертегілермен  катар,  халы кка  ж ат 
ксртартпалы қ  сипаты  бар  ертегілер  де  кездессді.  Мүндайертегі- 
лер  үстемдік  етксн  ортада  туған,  сонык  идеясын  уағыздайды. 
С ондыктан  д а   біз  ондай  ертегілерді  емес,  халықтык  ертегілерді 
соз  етеміз.
Х алы қты ң  тұрмыс-салтьша  байланысты  туған  ертегілерінде 
басты  такы ры п  ецбек  адамдары иы ц  өмірі,  ісі  болып  келеді.  Бұл 
ретте  қарапайы м   адам дарды   халы қ  ертегілері  канаушы  танка 
карсы  бейнеде  алады ,  оларды ң  ісі,  акылы,  өнері,  адамгершілігі 
хан дар  мен  б айлард ан  әлдекайда  артык  деп  суреттейді.  Мұны 
біз  көптеген  ертегілердсн,  соныц  ішінде  эрі  коркем,  әрі  терен 
идеялысы  «Аяз  биден»  көреміз.
*Аяз  би» — к а з а қ   халқы на  ертеден  таныс,  мазмүнды,  көр- 
кем  ертегіиіц  бірі.  Ертегінін  негізгі  идеясы — ш аруа  адамыныц 
ісі  мсн  акылын  ардақтау.  Бүл  ертегіден  халықтыц  нені  арман, 
еткенін,  нені  көксегепдігін  көреміз.
Ертегішн.  оқиғасы   қ а з а к   өмірініц  шыидығынан  алынады  да, 
оны  қогамдык.  мәні  зор  тартыстардыц төиірегіне  күрады.  К анау­
шы  мен  езілген  еңбек  адамдары ны ц  арасындағы  тапты қ  карым- 
каты настар,  алыс-тартыс  күрестер  суреттеледі.  Бұл  күрестерге 
х алы қ  аты нан  белсене  араласаты н,  халыкгьвд  сарқы лм ас  акыл- 
ой  дап ал н ғы н   кәрсететін  Аяз  би  болады.  Қанаушы  тапгы к  және 
оныц  устемдігін  ж үргізуш і  хандар  мен  уэзірлердіц  жауыздығын, 
елдіц  едсесіц  түсіріп  езгендігін  халы қ  ертегісі  өзінік  сүйікті 
кеш пкері  А яз  би  аркы лы   эшкере  етеді.  Халыктын  ойынша,  ел 
оилсген  әділетсіз,  залы м   хаидардыц,  бнлер  мен  уэзірлердік  ор- 
иыиа  еибекш і  бұқараны н  өкілдері  болса,  елді  осылар  билесе,— 
зам ан   түзелм ек,  элеуметтік  тенсіздік  жойылмак,  халыктан  шы- 
гып  «хаи  болғандар»  ецбек  адамдары ны ц  мерейін  үстем  етпек; 
оділ,  тураш ы л  болмақ.  Бүл  ретте  халы к  ертегісі  еңбекші  бұка- 
р а ғ а   жиірксніп  карайтын,  тіпті  оны  адам  санына  коспайтын 
ан дар  мел  уэзірлердің  топастығыи  эшкере  ете  отырып,  оларға 
қ арам а-к ар сы   ез  адамын  қояды,  бір-біріне салыстырулар  жасай- 
гяй 
Рлы к  сыннак  мудірмей  өгкен,  яқьілы  мен  адамгерш ілііі 
нпаи  д а ,  оныц  күншіл  уәзірлеріпен  де  асып  түскен  Аяз  биді 
ардақтай ды .
127

Ертегінш.  ок.пғасьг  ад ал  едбсгімед  косіп  еткен  ш аруа  адамын 
ар д а к тау   идеясыкан  туады.  Ерт^гіие  айтылатын  барлых  әнгіме 
осы  идеяға  багындырыла  дамиды ;  ж ағы мды ,  жағьш сыз  кекіл- 
керлер  арасы ндағы   тартыстгірды  сурегтеу  арқылы  ұлғая  туседі 
ж эне  ол  ертегіііід  шарык.тау  шегіне  ж еткенгс  дейін  үзілмейді. 
Б ұл  йдеяны  халы к  ертегісі  тапты қ  тұргы даи  ашады,  екі  таптьщ 
адамын  салыетыра  отырып, 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: