МӘлік ғабдуллин

ның  өзі  бір  нэрсенің  ж аман  екендігін  мақтау  арқылы  білдіретін 
құрал^ болады .  Ал  сарказм   олай  емес.  Мүпда  ой  ашык,  турасы- 
нан  айтылады.  С ара  Ж иенқұлды  жаны  сүймейтіидігін,  жек  кө- 
ретіидігін  жасырманды,  ашып  айтады:
Кунжиып  мінер  күла  ж орға  барса,
Келе  алмас,  ол  шірігің  корғаласа,
Р ас,  бізді  м асқара  қылар  сонда 
Қорс  етіп,  «бармаймын»  деп  үйде  қалса.
Кісі  емес  ел  памысын  үққандай-ақ,
Нрбнер  есіз  тауға  шыккандай-ақ,
Ж иенкұл  күжірейіп  келер  ме  екеи.
Он  мата  арқасына  тықкандай-ақ,—
деп,  Ж иенқулдьщ   кім  екендігін  сарказм  аркылы  ашып  айтады.
Қоры та  келгепде,  «Бірж ан  мен  С ара  айтысы»  айтыс  олеқде- 
рінің  ішінде  елеулі  орын  алатын  курделі,  көркем  айтыстыц  бірі 
болып  табылады.
Қ азақты ң   айтыс  өлеңдерінде  әйел  теңдігі  және  қалың  мал 
мәоедесін  бірінші  рет  «Бірж ан  мен  Саранын  айтысы»  көтерсе, 
кейінең-  б аска  акындардың  да  көңіл  аударған,  сөз  еткен  тақы- 
рыбына  айналады .  Бүған  бір  мысал  етіп  Омарқүл  мен  Тобияныи 
айтысын  айтуға  болады.
Сәбит  М ұқанов  ақындар  айтысы  туралы  ж азған  макаласын- 
да:  «О маркұл  И такүлы   бұрынғы  Қастек  (казіргі  Ж амбыл  ау- 
даны,  А лматы  облысы)  аудаиында  туған,  руы  Шапырашты  ішін- 
де  Ж олсейіт,  ал ТәбияҚ азы бскқы зы  қазіргі Қаскелеқ  ауданына 
(А лматы  облысы)  қарасты  Ш ам алған  деген  жерде  туыл  өс- 
кен»,—дейді1.  О м арқұл  мен  Тәбия  ел  арасында  ақын  жігіт,  ақын 
кыз  атанады .  Ж а с   шағында  олар  бірін-бірі  сүйеді.  Бірақ,  Омар- 
күлды қ  қалы ц  м алға  төлейтін  малы  жок,  сондыктан  кызға  бер­
ген  уәдесін  орындай  алмайды.  Ақырында  Тәбияны  ағайын-туыс- 
тары   м алы   көп,  ағайынды  тоғыз  таз  жігіттің  біріне  бермек  бола­
ды.  Тәбиядан  күдер  үзген  Омаркұл  бір  пүшық  қызға  үйленіп 
к а л а   бореді.
Бүлардын;  айтысы  Тәбиянын  күйеуге  аттаиар  тойында  бола­
ды.  Тойға  келген  Омарқұл  Тәбияға  құтты  болсын  айта  отырып, 
екеуінің  арасы нда  ж асты қ  ш ақтагы  біраз  жайды  еске  түсіреді; 
бір-біріне  беріскен  уәделеріпе  ж ете  алмай,  арманда  калғаныи 
сөз  етеді.  Б ұл  армандарының  орындалмауы,  сүйіскен  екі  жастык 
косылыса  алмауы — калын  мялға  байланысты,  әрі  талай  ж аска 
обал  жа-сағап  д а  калы д  мал  деп,  соны  кт эланды.  Әзіл-оспак 
эңгімеден  басталған  бұл  айтыста  скі  ж ас  көціл  сырын  шертеді. 
Тәбня  барғалы   отырғаи  күйеуше  көңілі  толмайтындығын,  амал- 
сыздыц  кунінен  бара  ж атқанын  білдіреді.
1  «Әдебнст  майданы »  ж урналы,  №  I,  136-бет,  1939.
31

Ж а м ан   6а  деп  ойлаймы н  сол  ш іркінді,
Эйтеуір  көнілім  осыган  бір  толм ай ды 1,—
деп  мунайған  Тәбияга  О м аркұл  есіркеу  айтады.  «Бір  ж ам а н ғз 
тимсймік 
деп 
бір  апаң  а р қ ан ға  асылып  влгеи  еді,  сен  оныц  ж о- 
лыц  күш па»,— дейді.  Оныц 
мәнісін  аны ктагы сы   келіп,  Тобия 
О м арқұлды  аш ы қ  сөйлеуге  ш ақы рады .  Сонда  О м аркүл  Тобия- 
ныд  бара  ж атк ан   күйеуІ  басынаи  іріиі  аққан   ж ндімс  таз  скендІ- 
гін  ж ане  ол  тоғыч  агайыиды  т а з  екенін  айтады.  Б ұ л  
сө зд ен  
шо- 
ш ынған  Тәбия:
Қүрг  ж айлап,  ол  шіркінді  күдай  алса,
А ш ылар  ма  екен  дсймін  екі  кезім 2,—
деп,  күйеуіне  өлім  тілейді.  Б үған   О м арқүл:
Тым  асып  сөз  сөйлеме,  зам андасы м ,
А лпысқа  өлмей  жасын.  ам ан   барсын;
Іні  өлсе  аға  м үра,  өле  берсін
Таз  бастың тоғыэын  д а   там ам дарсы ц 3,—
деп,  Тобияны  ш ош ындыра  түседі.  Б ір а қ   басьш а  түскен  бүл  қай- 
гыдап  күты ла  алмасын  білген  ж әне  сөзден  ж еқілуді  намыс  көр- 
ген  Табия  О м арқулға  қарсы   д а у   айтады :
Ж үрегім  айны ғандай  күсы к  болды,
Аузыма  секем  алып,  ұш ы қ  болды;
Б агы м а  мснің  қүдай  тазды   жазды*
Қатынын  сеиіц  неге  пүш ық  болды!4- -
дейді  де,  О м аркүлды қ  алып  оты рған  әйелінің  пұшықтығьш  мыс- 
кылдайды.  Жоне:  «Мсн  әйел  болғанды қтаи  қүры лғаи  түзақты 
үзе  алмадым,  ал  сен  ж ігіт  басыңмен  уәдегщс  тұрмады ң,  қорқыіі 
бүғып  калдыц»,—  деп д а у   салады .  Б ұ ған   О м арқүл:
•  Секілді  тауға  біткен  ж ал ғы з 'арша,
Т азд ар ға  ж а р а р   еді  пүш ык  барса,
Меиде  ж о қ  саган   ж етер  қ ал ы н  доулет,
Сонда  да  сен  ж о қ  м аған,  ам ал  қашша5,—
деп  жауап  қайы рады .  Екі  ж асты ц  косы ла  алмай  арм анда  кет- 
уіне іқалың  мал  ктнэлы  деп  ж алтарад ы .
Осыдан  былай  қарай, 
айты ска  тускен  екі  ақын  кедейлік, 
қырсық  жөнінде  сөз  козгайды .  Тәбияныц  ойьшша,  <сцбек  етпегеп 
ж алқау  адам   ғана  кедейлік  пен  қы рсы қка  жолыг-ады,  сопдық- 
ган  оныц  айтары:  ецбек  ет,  мал  тап.  Бұл  сөзін  ол  О марқұлға 
емес,  ж астарға  арнайды.  Сүйгенін  алып,  тедіне  қосылу  қалын 
мал  доуіряеп  түрғаи  «опасыз  ж ал ған д а»   мүмкін  еместігін  ескер- 
тоді.  Қ алы ң  малсыз  қыз  алатьш ,  ж іғіт  пен  қыз  өз  еркімеи  сүіііп
1  Айтыс  ж инагы ,  I  том,  363-бет,  1965.
2,  3,  4  Айтыс  ж и н агы ,  I  том ,  366,  367,  368-беттер.  1965.
5  С снда.
318

қосы лар  зам ап  болар  ма  екен  деп  аисайды,  арман  етеді.  Бұл 
ретте  «О маркүл  мен  Тәбия  айтысы»  Біржан  мен  Сараға  үн  ко- 
сады.  Б әр і  д е  қал ы ң   малды  сынай,  оған  лағынет  айта  отырып, 
ж астар д ы қ   бас  бостандығы  'болуын  көксейді,  еокі  әдет-ғұрыпка 
қарсы лы к  білдіреді.
Сонымен,  ж алпы   айтыс  өлецдері  жайында  жоғарыда  айтыл- 
ған  лікірлерді  қорыта  келгенде,  онъщ  қ а за қ   әдебиеті  тарихынап 
зор  орын  алатынын  көреміз.  Ол  алрашқы  үлгілерінен  бастап 
бергі  кездегі  акы ндар  айтысына  денін  даму,  өсу  үстінде  болады. 
Әрбір  кезеңніц  тарихи,  қоғамды қ  жағдайларына,  тілектеріне 
байланысты  өзгеріп,  ж аңары п  отырды.  Революцияға  дейінгі  қа- 
зақты ң  көптеген  ақы ндары   осы  айтыс  аркылы  өсіп  жетілді  және 
олар  өздеріпщ   айтыс  өлеңдеріндс  сан  алуан  әлеуметтік  мәселе- 
лерді  көтерді.  Сондықтан  д а  ерт-едегі  >айтыс  өлендері  совеггік 
дәуірдегі  қ а з а қ   мәдениетінін.  алтын  қорына  қосылған  мол  дүние 
болып  табы лады .
М А З М Ү Н Ы
А вто р д аи  
..............................................
Қ ірісііе 
......................................................
А уыз  эдеби еті  туралы   түсінік
Ауыз  әлебііетшін,  түрлері 
Ауьіз  әдебиіітіиің  ж а з б а   әдебиеттеіі 
а й ы рм аш ы лы ктарм  
А уы з  удебиетінін.  х ал ы қты қ  сииаты  . 
А уы з  әд еб иеті  ту ралы   К.  М аркс  пен 
Ф.  ЭнгельстІң  пікірі 
В.  И.  Л енин  х а л ы к   творчествосы   т у ­
р алы  
.....................................................
М-  Г орький  а у ы з  әдебиеті  туралы  
Казак.  а у ы з  әдебиетш іц  ж иналуы  
К а з а к   а у ы з  одебиетінің  зерттелуі 
О ры с 
ғалы м д ары н ы ң  
ецбегі 
А уы з  эдеби етін ің   м эні 
.
.
.
I  т а   р  а  у.  Түргиыс-салтқа 
б айланы сты   туган  ш ы ғарм алар
Т ө р т  түлік  м ал   ж ай ы н д ағы   ш ығар-
м ал а р  
...............................  
.3 9
А чш ы лы к  ж ай ы н д агы   өл ең -ж ы р л ар   .4 6  
И а у р ы з  ту р ал ы   өлеңдер 
.-18
Бссік  ж ы р ы .............................................. 5 0
Ж а ц ы л т п а ш ..............................................51
© тіріх  өлецдер 
.................................... 52
Үіілену  сал ты на  б айланы сты   туған 
елецдер 
. 
. 
,5 3 , 
Той  бастар  
.
.
.
.
 
. 55 
Ж а р -ж а р  
.............................................. 56
Сыңсу 
............................................
Б ет  аш ар 
. 
. . .   £0 
Д іни  ұғы мдарға 
байланысты  туған
ш ы ғармалар 
............................. » 6 1
Бодік 
................................................... 62
Арбау,  ж албарыну  өлендері 
.63
Б ақсы   с а р ы н ы ....................................
66 
Ж ар а п а за н  
. 
...................
68 
К өңіл-кунІя  білдірстш   пш ғярм алар  ,... 69
К о ш т а с у .....................................* 
70
ЕстІрту.  К өціл  айту 
. . . .   72
Ж о ктау  
..............................74
П   т  а р а у.  М ақал-хәгел, 
ж үм бақтар
Мақ-ал 
................................................... 7^
М ақалдардың,  такырыбы 
.
.
.
  79 
М акалдарды ң   өзіне  тән  ерекшеліктері  87
М әтел 
................................................... Сй
Ж ұм бактар 
.............................
Ж уибііқты ң   такырыбы,  т з м ұ н ы  
Ж үм бактарды ң   езіке  тән  ерекшелік
тері 
....................................................
I I I  
т  а р  а у.  Ертегілер 
К а з а к   ертегілерінщ  
жиналуы  және 
эерттелуі 
Е ргегілерліқ  халы қгы к  свпаты 
.Ертегілердік  кф ы л ы сы  
Ертекш і 
.
Ертегілердің  түрлері
88 
.100 
. 
201
.103
319

К и ял-глж ай ы п   ертегілер 
«Ер  Тостік» 
.
.
.
.
Х ай у аи аттар   ж ан ы нд ағы   ертегілер 
Тұрм ы с-салт  ортегілері 
Аныя-уцгімелер 
. 
. 
.  •
Алдар  көсе 
. 
. . . .
Аса и  кайры 
Ж иренш е
Ертегілердш ,'  моиі 
.
.
.
.
I V   т а р а   у.  Б а ты р л ар   ж ы ры
іУзтмрлар  жы рьш ьш   ж ш іал у ы   жоне
з е р г г е л у і ..............................................
Б а ты р л ар  жьфыньш,  т а р и х қ а   б ай ла- 
н ы с т ш и л р ы
 
.
.
.
.
.
.
К ы зы лбастар  Mete  қ а л м а қ т а р   ту ралы  
Б а т ы р л а р   жирыііын.  халы қтмк,  сипа*
ты  
........................
Б а т ы р л а р   ж ы ръш ы ц  в ар и ан ттар ы  
Б а ты р л ар  лш ры ны ц.  қ ұ р ы л м с и  
. 
Б а т ы р л а р   ж ы ры ны ң  өлен  қ ү р и л м с ы   . 
О б р а з  ж а с а у   ж о л д яр ы  
Б аты р л л р  
ж ы р ш іы ц   мйііі
А лпамыс 
.......................................
Ж ы рд ы ц   ж ш ш л у ы ,  чсртгслуі 
Алпамыс 
.
.
.
.
.
.
.
Г у лб ар ш н ц  
,
.......................................
Үлтмп 
. 
; 
...............................
Қ арай'.ая 
. 
. 
.
.
.
 
.
М м с т а н
................. ...
Ж ы р д ы к   кұры лм сы ,  гілі
К обы ланды   б а т ы р ...............................
Ж ы р д ы ц   ж и н а л у ы ...............................
Ж ы р д ы   ай туш ы лар 
.
Ж ы р д ы ц   з е р т т е л у і ...............................
Ж ырдын,  в а р и ан ттар ы  
.
Ж ьфдағгд  о б р азд ар  
. 
.
Кобы ланды  
............................................
К арам аи  
..............................................
К уртка 
"
!0б
117
т
141
■
  342 
•  14.г>
151
154
156
159
162
164
1(«
1о«
№
172
175
177
179
180 
131 
186
№
192
19«
207
Қарлығ;> 
.................
Ж а у   ад ям д ар ы  
.
.
.
.
.
Тайбуры л 
. 
.
.
.
Ж ы рд ы н   қ у р ы л мсы
Ө лсц  түрі.  Тілі 
.
.
.
.
.
.
.
Вр  Т арғы к
Ж и р д ы ц   ж н п алуы   ж ан ё  зс р т т е л у і/
Кр  Таргы и 
......................................
Ак,жүніс 
.
.
.
.
.
.
К ар т  Қ о ж а қ ...............................
Х ли зада 
. 
.
.
.
.
.
.
Тарлан  
.
.
.
.
.
.
.
Ж ы рд ы ң   қуры лы сы ,  тілі  .
К ам б д р^й аты р 
«.
Ж ы р д ы ц   ж н яал у ы ,  зерттслуі
К а м б а р ...............................................
Н адым  мен  Алиіілорзз
Ә з і м б а й ............................... .......
К а р а м аи   мен  К елм вмбет  ,
Ж ы р д ы н   күрылысьт,  тілі
V 
т п р а у .   Лиро-эяосты ч,  ж ы рл ар 
К озы   К и р п е щ — Кая if  суку»  ж и р ы  
Ж ы р д ы н   в ар и ан ттар ы  
Ж ы р д ы ц   зерттолуі 
Ж ап ақты н ,  жырьг 
Қ ы з  Ж ібек 
/   . 
..
Айман  —  Ш олпан
• 
2 
. 2 
.23-
2-І
• 2--с 
. 245
4252 
;25- 
• 
.2 5 0   ;
. 26 '  j 
. 
27»  :
V  1 
г  а  р  а у.  Айтыс  влецдгр!
Айтыстын.  түрлері 
Қ и э   беи  ж ігіт   айты сы
Д ін   а й т ы с ы ........................................
Ж ұ м б а қ   айтысы 
- 
А к ы ндар  айтысы 
Ш рж ан  мен  С араны ң  айтысы 
.АЛ Г Ш .С 'Ш и   К Г ф и С М Д ІТ І
. 
2S:» •’
.2 9 0
.232-
.29*
.2 9 7
.ЗОР)

жүктеу/скачать