жа-  қағы   әңгімеде^—- хан  қасы на  яөкерлерін  ертіп  анға

Қ а р аш а ш қ а  үйленбек  болуды  арман  еткен  хан  оған  керскті 
қал ы қ  м алды   зорлы қпен  елдец  ж инай  бастайды.  Осы  ксзде  ел 
аралап  к.айтқан  Ж иренш е,  хан  ордасына  бармастан,  кара  лашы- 
ғына  келіп  ж аты п  қалады .  Ол  екі-үш  күнге  дейін  ханмен  хабар- 
ласиайды   да.  Б у ған   тан,  қ алған   хан  Жир-еншенІ  шақыртып  алып, 
м ок-ж айш і  сүрайды;  «Бүрын  сен  ел  аралап   қайтканында^ алды­
мен  м аған  келіп  ам андасаты н  едін.»  көрген-білгенінді  айтатын 
сдіц.  Б у л   ж олы   олай  етпеу  себебің  не?» —- дейді.  Жиренше  хан­
ныд  бетіне  тура  қарап ,  тайсалмастан:  «Қырық  кісінің  ақылы 
ханда  болар»  деген  сөз  бскер  екен.  Сен  нзғыз  ақы мак,  акылсыз 
хаи  екенсіқ.  К а р аш а ш к а  үйленем  деп,  слден  калы ң  мал  жмна- 
дың  да  зкұртка  м а за к ,  күлкі  болдын..  К араш аш ты ң  кандай  ой- 
мен  кал ы қ  мал  санын  белгілегенін  сен  түсінбедін.  Өзгесін  бы­
лай  конғанда,  алпыс  ат,  жетпіс  атан  дегенінде  ие  мән  жатқаньш 
білмсдід.  Онысы:  Алпыска  келгенде  ат  болдын,  жетпіске  келіп 
атан  болдыц,  свйтс  түрып  мені  қ ал ай   аласын.  дегені  е д Ь  — дей- 
Ді  Ж иренш е.  Хаи  өзінід  ак ы м ақ   болғандығын  сонда  ғана  біледІ 
де,  Қ а р аш а ш қ а  үйленуден  бас  тартады.
А қы з-әқгімелердің  айтуыігша,  Қараш аш тын  асқан  акылды» 
білгір  кы з  екенін  бай қаған   халық,  оны  өз  теңі  деп  Жиреншсге 
косады.  О сы дан  былай  ел  әцгімслерінде  бірі  халыктын.  сүйікті 
улы,  екіншісі  ардакты   қызы  болып  суреттеледі.  Булардын  ақы- 
лы,  білгірлігі  ханнан  асып  ж атады .  Мүны  хан  да  түсінеді.  Сон- 
ды ктан  ол  Ж иренш енің  көзін  жойып,  қүрту  амалын  карастыра- 
ды.  Ж крснш еге  нешс  түрлі  қиын  жұмыстар  тапсырады.  Егер 
оны  орындай  алма-са,  Жиреншенін.  өлім  ж азасы на  бүйырыла- 
тыиыи  д а  ескертеді.  Сөйтіп,  хаи  мен  Жиреншенің  арасында  ку­
рсе  басталады .  Бұл  күрсс  екі  адамның  бак  таласы  емес,  ол  хан- 
га  қарсы   халы қ  наразылығының  елесі  секілді  болып  отырады.
Х анга  қарсы   халык,  атынан  алысатыи  Жиренше  бул  ретте 
яалықтын,  даиалы ғы на  және  өзініц  сүйген  ж ары  Карахиашқа 
суйенеді  де,  нелер  киын-кыснак  ж ағдайдан  қүтылып  шығады. 
Ж иренш сні  қурту  мақсатымен  хан  оған  он  еркек  қой  беріп: 
«Осыларды  қы ры қ  күиде  қоздатып  бересің»,— деп  бүйырады. 
Ьул  Ж арлықты  қ ал ай   орындарын  білмей  қысылған  Жиреншегс: 
«Сіз  будаи  саспацы з.  Койларды  альш  кел  де  сой,  азы қ  ете  бере- 
лік.  Ж ауабы н   ханға  кейін  өзім  берем»,— дейді  Қарашаш.  Бол- 
тіленген  қы ры қ  күн  толған  кезде,  Қараш аш   ЖирсншенІ  төсеккк 
^атк.ы зады   да,  үн  ,'шііге  бақал  қурып  кояды.  Бір  мезгілде  хан 
к е л т ,  Қ ар аш аш тан   Ж иренш еніи  қайда  екеііін  сүрайды.  Қара- 
шаш  Ж иренш еніқ  ж ас  Сосаішп  жатқаиын  айтады.  Сонда  хан: 
« и л   зам ан н ан   бул  зам ан,  еркек  те  туушы  м а  еді?з> — дейді.  «Я, 
тақсы р,  еркек  тумайтын  болса,  еркек  койды  қоздат  деп  неге 
иүирық  б ер д іц із?» — дейді  Қ араш аш .  Хаи  не .айтарын  білмей, 
сөзден  Жеқіліп,  ж үрт  алдында  күлкі  болады.
/іЧиреішіеге  өшіккен  хан,  қайтсе  де  ойы  қүрту,  еқ  болмаған- 
а  абыройьш  түсіріл  м аскаралау  нистінен  танбайды.  Бүл  үшін 
Р  түрлі  анла-ам ал  жасайды.  Мәселен,  бір 
күні 
хашшн,  аспаэ-

шылары  пісірген  қ а з  етін  әкеи  х аш ш н   алдына қояды.  Сонда  хан 
Жиренш еге  бүйры қ  беріп;  «Қ аздм   өзіме,  ханымға»  екі  балама 
және  езіқе  бол,  біреуг-е  арты д  жібермей,  біреуге  кем  жібермеи 
теи  бөліп  бер.  Егер  бірімізге  бір  мь.сқал  артык,  не  кем  бөлсең, 
өзіңді  катты 
ж ззалайм ы н,— дейді.  Ж иренш е 
қолына  пышак 
алады   да:  «Таксыр,  сіз  біздің  басымыз  едіціз»,—деи  қаздьщ   ба* 
сын  хаиға  тартады ,  «Хан  ханымсыз  болмас,  кұс  мойынсыз  бол­
ьше»,— деп,  қазды ң  мойнын  ханымға  бөледі,  «Екі  баланыз  сіз- 
дің   екі  қанаты іш з»,— деп,  екі  канаты  и  о л ар ға  бол еді,  «Мен 
өзім,  бас  та  емес,  аяқ  т а   емсс,  орташ а  ғана  адаммын,  мына  кзз- 
дын, орта  денесі  маған  лакык»,— дейді.
Тағы  бір  ретте  хан  аңда  жүріп,  ай далад а  дөнгслеп  бара  жат* 
қан  қанбақты   көреді  де,  Ж иренш ені  сүріндіру  мақсатымен: 
«Жиренше,  ана  кақбак.  кай д а  б ара  ж аты р  екен,  біліи  келш Ь -j 
деп  бүйырады.  Ж иренш е  к ад б ак х и   тоқтатып,  қасы на  азғантан 
кідіреді  де,  ханға  қайтып  келеді.  «Ж.иреншс сұрадын.  ба,  қақбак 
не  айтты? — дейді  хан.  Сонда  Ж иренш е  мүдірмеегек:  «Менід 
үш арымды  ж ел  біледі,  қонарымды  сай  біледі.  Осыны  сүрай  кел- 
ген  сен  ақы м ак  па,  сұрата  ж іберген  хан  акы м ак  па?»,— деп  айт­
ты  дейді.  Б үл сөзден  тосылған  хан  ж ^рт  алды нда  тағы  да  масқа- 
ра  болып  к алады . 
_ 
.  .
Ж иренш е  жайындағы  халы қты қ  ан.ыз:оцгімелердін  көлшіліп 
міне  осылай  келіп  отырады.  Бүлардын,  қайсысы  болса  да  Жй- 
ренше  мен  хан  арасы идағы   тарты сгарға  тапты қ  сипат  береді. 
Осындай  щиелекіскен,  көпке  созы лған 
ай қасулард а  Жиреише 
ж еқіи  жүреді.  Оған  бүл  ж олда  ж эрдем  берстіи,  көмек  хөрсете- 
тін,  тіпті  көптеген  кауіп-катерден  күтқарьш   алатын  Қарашаш 
болады.  Сондықтан  да  х<алық  аніыздары  Қ араш аш ты   да  ардак- 
тайды,  онын  акылы  мен  білгірлігін  сүйсіне  әңгіме  етеді.  Бұдан 
эйелдер  ж айы идағы   халы қты қ  турашыл»  әділ  кезқарасы   да  кө- 
рінеді.
Халык,  аңыздарында  Ж иренш е  мзн  Қараш аш   ақылы,  білгір- 
лігі.  адамгершілігі  ж ағы нан  бір-біріне  теқ,  айнымас  дос,  сенімді 
серік  ретінде  бейнеленеді.  Кей  кезде  К араш аш ты н  білгірлігі 
Ж и рентёден   асып  та  түседі.  Ж ауы з  ханның  қасты к  ойын  аА- 
даушы  да^ақы ры н да,  х ан ға  өзіши, -ешшж  сүтін  .беріп  «бала  ету- 
ші»  де,  сөйтіп,  кип  пәледен  құткаруш ы   д а  Қ араш аш   болады.
Ж иренше  мен  Қарг.шаш  ж айы ндағы   халы кты д  аныз-әңгіме* 
лерін  еқбекші  бүқараны ц  қанауш ы ларға  қарсы   қолданған  ку- 
ралы   деуге  болады .  С олар  арқылы  езуші  таптың  халы кка  істе- 
ген  жауыздық,  зүлымдық,  қаскүкем дік  іс-орекеттері  әшк^ре  бо* 
лып,  сынға  алынады.  Сондықтан  д а  едбекші  халы қ  осындай 
адамдары н 
ардақтап,  езінің  аңыз-әцгімелеріие  косқаи  және 
оларды   кепшіліктін,  сүйікті  кейіпкері  етід  суретіеген  дейміз.
Ж иренш е  мен  Қ араш аш ка  арнал?ан  ады з-әщ ім елердід  ка.й* 
сысы  болса  да  мағынасы  терең, 
м й н і
 
зор  қы сқа  сюжеттерге 
кұ- 
ры лады .  Әңгімені  әріден  бастамай,  иакты лы   тарты сқа,  тапкыр- 
л ы қ қ а  күрады.  Долелін  келтірін,  қ-эрытындысын  бірден  шыға-
150

рады  ж әне  оқиғаны  у за қ   сонарға  салып  баяндамай,  барар  же- 
рін  нақ  айтады.  Б үл  оныц  өзіне  тән  ерекшелігі  болыл  табылады.
Б із  ж оғары да,  шолу  түрінде  болса  да,  қ а за к   ер- 
Ертегілердің  
гсгілерінщ   ор  алуан  түрлерімен  танысып  өттік. 
иап' 
Бұдан:  ертегілердін  халы қ  өміріне,  еқбек  проце- 
сіне  байланысты  туғандығын,  қоғамды к  даму  жағдайларына 
сэйкес  есіл  үлғанғандығын,  халықтьщ   арман-мүддесін,  дүние  та* 
пудагы  ой-өрісін,  тацты қ  көзқарасы н,  түрмыс-тіршілік  жэне  қо- 
ғамды қ  салт-сана  ж айларьш   т.  б.  бейнелегендігін  банкадык. 
Бұлардын.  борін  халык.  ертегілері  әр  алуан  окиғаларды  суреттеп 
ж энс  басты  кейіпкерлер  арқылы  баяндағанын  ақғардық.
Мүнық  өзі  халы к  ертегілерінін.  мәні  зор  екендігін  көрсетедІ. 
М.  Горы ш йдің  «халы қты қ  өткендегі  тарихын,  түрмыс-тіршілігіи, 
көзкарасыы,  он-санасын  білуіміз  үшін  ертегілер  көп  материал 
береді»  деуі  осыдан.
Х алы қты ц  ж азу-сы зу  өнері  болмаған  кезде  туған  ертеғілер 
меы  одемі  аныз-ақгімелердіц  одебиет  тарихынан  алатын  орны 
Да,  мані  д е  улкеи.  Халык,  ертегілері  сюжет  қүру,  образ  жасау, 
тіл  банлыгын  қолдану  жөнінде  ж азб а  одебиетініц  алғашкы  үл- 
гілеріне  көп  осер  етті.  Ж а зб а   әдебиетінін  шеберлсрі  осы  күнде 
д е  халы қ  әдебиетінен  тіл  баилығын  үйренетіні,  кейде  оның  сю- 
жетін  пайдалапғанды ғы   белгілі.  Бүдаи  халы қ  ертегілерінің  әлі 
де  мәні  мол  «кені  көрінеді.
Қ а за қ   халқы ны ң  ерте  зам аннан  келе  ж аткан  ертегілерінін, 
е қ   әдемі,  әсерлі  үлгілері,  халы қты қ  тұрмыс-тіршілігін,  арман- 
мүддесіи,  қоғам ды қ  өміріи,  тапты қ  көзқарасын  суреттейтін  жо- 
ғарғы  идеялы  үлгілері — бүгінгі  түрі  үлттық,  мазмұны  социа­
лист^:  мәдениетімізге  қосылған  мол  казы на  болып  табылады. •

II V  т а р а у 
БАТЫРЛАР  Ж ЫРЫ
Казак  ауыз  эдебиетініц  ер; 
теден  келе  ж атқан   күрделі 
саласынын  бірі — баты рлар  ж ыры.  Бұл  жырлардьтң  көпшілігі 
халықтың  отакд к  сүю,  басқыншы  ж ау д ан   ел  қоргау,  хглььқ үшін 
ерлік  еңбек  ету  идеясьшан  туған.  Басқынш ы  жаудың  ш абуш - 
дары на  карсы  аттанған,  одан  ел-жүртын  қорғап  қялган  батыр* 
ларды ,  оларды ң  ерлік  істерія  ардақтап   халы қ  аныз-әқгіме,  жы- 
рына  қосқан.  Соидай-ак,  халы қ  адал  ецбекті,  еңбек  адамдарьг* 
ныц  көпш ілж  үшін  ж асаған   Іетерік  ,г.е  ж ы рлагап ,  оған:  да  ерлік 
сипат  берген.  Кцбек  адамдарынын,  ерлік  ісін  ел  нсрғаған  батьф- 
лықтын  Ісілен  кем  санамавдн.  Ссндықтаи  да  бүл  екеуі  халык- 
тын  ерлік  істі  суреттейтін  баты рлар  ж ырыныд  негізгі  оңгімесіне 
аііналган.
Өрине,  баты рлар  ж ыры  бір  гасы рды ц  ғана  жемісі  емес.  Ол 
халы қты қ  ертедегі  тұмыс-тіршілігі-лс,  тарихы ка,  қоғамдык.  өмі- 
ріие  байланысты  туып,  солармен  бірге  жасас.кан.  Сондыктаа  да 
баты рлар  ж ыры 
ө з і і і і ң  
қалыптасы п  даму  процесіндс  талай  ко- 
ғам ды қ  ж әне  таптық  тілектерге  сойкес  көпгегон  өзгерістерге 
үш ыраған;  әрбір  тарихи  ксэедиін,  қоғам ды қ  жсше  таптык 
o h - c < v  
наныц,  козкарастарды н  алуандағац  эсерін  бойына  жинай  бер- 
ген^Әрбір  коғамды қ  қүрылыс,  арбір  тап  баты рлар  жырын  өз  ті- 
легіне,  өз  мүддесінс  сай  етіп  өзгертіп  те  отырган,  олар  батырлар 
жыры  арқылы  әздерініқ  қоғам ды қ  жоне  таптык.  идеясын  тара- 
тура  тырыскан.
Сондықтан  д а  біздіц  м ш детімЬ 
екі  мәдениет  туралы
В . 
И .  Ленин  іліміне  сүйене  отырып,  тг-'лай  гасырмси  бірге  жэсас- 
кан,  оэініц  калыптасын  дам у  процесінде  ор  түрлі  когамдьтқ  жаг- 
дяйларға,  тапты қ  тілектерге  сәйкес:  көптеген  әзгерістерге  үшы* 
раған  баты рлар  жырын  сьш  кәзі?лэн  багал ау ;  олардың  ішшея 
халы қ  тілегіне  сай  келетіндерін 
Іріктеп  а л а   білу  болып  табы- 
лады.
Битыіілар  жыпы-  К'і1зақ  а Уыз  эдебиеті  ү.ігілерініц  ел  арасынан 
иыцжипалуы 
ж чналуы   өткен  ғасырдаи  басталады   десск,  мV' 
жаие зерттелуь  Hbt  баты рлар  жыры  жөнінде  айтуға  болады.  Ба- 
.  . 
тырлар  ж ыры  д а  ел  арасы нан  XIX  гарырдын
іш ш де  жазылып  алына  бастады.  ІЗүл  ж эніңде  де  зор  сцбек  ст- 
кендер  ж оғары да  аталғап  адам дар  еді.  Бүған,  әсіресе,  Ш.  Уәлн*
152

хановтыц, 
В.  Радловты ц,  Н.  Ильминскийдіи, 
Г.  ПотаниннІц, 
Л.  Васил.ье.втің,  Ә.  Д иваевты ң  т.  б.  жннап  бастырған  батырлар 
жыры  дәлел.  Д егеимен  баты рлар  жырынын,  молынаи  жиналған 
кезі  советтік  доуірде  болды.  Қ а за қ   ССР  Ғылым  акедемиясыныи 
қолж азб а  фондысында  баты рлар  жырынын,  көлем  жағынан  ра­
на  алғанд а,  алты  мың  баспа  таб ақтай   материалы  болуы — со­
вети к  дэуірде  ауы з  әдсбиетін  ж инау  ісіне  көп  көқіл  бөлініп 
келе  ж атканды ры н  сипаттайды.
Б а ты эл ар   ж ы ры н  зерттеу  ісі  де  советтік  дәуірде  қолға  алын- 
ды.  Баты р л ар   ж ы ры   ж айы нда  газет,  ж урн алди қ  м ақалалардаи 
бастап,  к ан д и д а т а м и   докторлы к  диссертацияларға  дейін  енбек- 
тер  ж азы лды ,  орта  мектепк-е  арналган  оқу  қүралдары   көлемін- 
де  зерттелді.  С овеггік  дәуірде  қ аза қты қ  батырлар  жырын  зерт- 
теуде  С.  С ейфуллин 
(Қ а за қ   одебиеті,  1932  ж .),  М.  Әуезов1,
С.  М ұ қ ан о в 2,  Қ.  Ж ү м а л и е в 3,  Ә.  М а р ғү л ан 4,  Б.  Кенжебаев \  
А.  С.  О р л о в 5,  Н.  С. С м и рн ов7,  Т. Сы ды қов8  секілді  әдебиетші- 
ғалы м дар  бірсыпыра  ж үмы стар  жүргізді.  Бұлардын,  енбектері 
ірілі-усақты  ксмш іліктерІ  бола  тұрса  да,  батырлар  жырын  ғылы- 
ми түрғьщ ан  зерттеудіқ  алғаиіқы  бастамасы  еді.
Баты рлар  жырын  зерттеуде  қате-кемшіліктер  де  болмай 
қойған  ж оқ.  КейбІр  ецбсктерде  баты рлар  жыры  сын  көзімен  қа- 
ралмай,  барлы ғы н  бірдей  халы қты қ  деп  бағалау,  асыра  мақтау 
басым  болды  Бертін  келе  баты рлар  жырынық  барлығын  бірдей 
халы.ққа  ж а т   деп  көрсету  кейбір  әдебнетшілер  мен  тарнхшылар- 
дьіц  еңбектеріпен  орын  алды.
_ Шъшына  келгенде,  баты рлар  жыры  ж айында  орын  алған  бүл 
екі  көзкарасты қ  ексуі  де  теріс,  зиянды  еді.  Баты рлар  жырыныц 
барлығын  кІршігі  ж ок,  таза  халы кты қ  шығармалар  деп  бағалау 
немссе  оларды ң  бәрі  де  халы қка  ж ат  деп  көрсету — тарихка 
ж асал ған   үлкен „қиянат  болып  табылады.  Баты рлар  жырынын 
тіпті  ж алпы   ауыз  әдебнетініқ  ерте  заманда,  халықтық  жазу-сы- 
зу  өнері  болм аған  кезіиде  тугандығын,  олар  ауызша  туып,  ел 
арасына  ауы зш а  айтылу  аркылы  тарагаидыгын,  үрпактан-ұр* 
п ақ қ а  ауы зш а  айту  неғізінде  жеткендігін,  осыпыц  негізінде  эр 
түрлі  қоғам ды қ,  тап ты қ  тілектерге  сәйкес  талай-талай  өзгеріс*
'  М .  Ә у е з о в .   «Әр  ж ы л д ар   ойляры»,  1959;  «Мысли  разны х  лет»,  1961. 
том ати  ) 
а  Н °   Б'  ^ аты Рл а Р  ж ы ры  (ж и н ақ ),  1939.  Қ а з а қ   әдебиеті  (хрес-
Д ұ м а л и е в .   Қ а з а қ   әдсбиеті  (оқулы к),  1949;  Қ а зақ   эпосы мен  эдс- 
^ и ^ т а р л х ы н ы ц   моселелері,  1958.
xМ а р ғ у л а н .   Х ал ы к  ж ы ры н  туды рудағы   мотив,  «Халык  мұғалімі» 
чес?пйЛЫ^  -  23~ 24-  1939;  №   4,  1940.  А.  М а р г у л а н .   О   характере  и  нсторн- 
И('тг>пt>  о ь Услоплеіш ости  казах ск о го   эпоса,  см.  «Известия 
КазФ Д Н »,  серия 
историческая,  №  2  (27),  І94П.
* і е н Ж е б а е в .  
Халық 
эпосы  туралы ,  «Эдебиет  неоне  искусство» 
?алм  ив.  о 
. 
- 
. 
и?
 
л.  j2,  1940.
» « . » е о а £ Е .   л а л ы к   эпосы  туралы , 
“ “ м ,
ж у р н ал ы ,  Jft  2,  1939;  «Қ обы ланды   баты р  туралы »  сол  журнал, 
в  А ч   С .  
О р л о в .  Казахский героический эпос, 
1 9 4 0 .
7  Қааақ  әдебиетінщ 
тари хы ,  бірінш і 
том,  I960. 
батырлык  жыры.
,  
’  м. 
Ғ  и б  д  у  л  л и  н,  Т.  С ы д ы к о в .   К а зах   халкы ны к  оатыр 
А лматы ,  3972.
153

терге  үш ырағаны н  ескс  алсақ,  әрбір  ж ы рды ң  жай-күйі  -ашыла 
түспек.  Кейбір  ж ы рларды ң  алғаш қы   нүсқасы  халы қты к  ортада 
туып,  кейіннен  оны  үстем  таиты д  иемденіп  кеткеніи  де  аңғара- 
мыз.
Соидықтаи  біз  баты рлар  жырын  сөз  еткенде  онын  туу,  ел 
арасы яа  тар ау   ж айы н,  қандай  ж ағд ай д а  ж әне  қал ай   дамыған- 
дығын  еске  алуға  тиістіміз.  ?Кырды  зерттегенде,  оқытқанда, 
талдаган да  екі  мэденкет  туралы   лениндік  ілімге  сүііене  отырші, 
шыи  мәніндегі  халы қты қ  ж ы рларды   ал а  білуіміз  керек.  Батыр­
л ар  ж ырынық  барлыгын  т а з а   халы кты к  немесе  бэрі  де  ха- 
лы ққа  ж ат  керексіз  мүлік  деп  қарауш ы лы қты ц  зиянды  екенді- 
гін  еске тұту  қаж ет.
Қ азақты ң  ауыз  одебиеті  халы қтьщ   ертедегі  тұр-
Багырлар жыры-  мыс-тіпшілігіпе,  тардхыгіа  байланысты  туды  де-
иың тарихқа
байланыстылыгы.  ,:ек*  мұны  баты рлар  жыріл  ж айы нда  да  аитуьа 
'  болады .  Б а ты р л ар   жыръшын,  алгашқы.  үсақ  үлгі- 
лері  сонау  ерте  зам анда,  патриархчы к-рулы қ  күрылые  кезінін 
өзінде-аіқ  туа  бастаған.  Сол  кезде  кгізақтың  тарихта  аттары 
мәлім  рулары:  үисін,  каңлы ,  қонырат,  керсй,  қы пш ак  т.  б.  өзде- 
рінш.  ру  тауелсіздігін  сақтаи   калу  үш ін  күрескен. Мұидай иүрес* 
тер  кезінде  зр  рудық  баты рлары   оэ  руларын  карсы   жақтыц  ша- 
буылдарынаи  қорғап  калу  ж олы нда  ерлік  ж асағаы.  Олардыц 
бұл  ж олдағы   ерлік  істері  ру  арасы нда  ©лец-жырға,  аңыз-әнгіме* 
ге  айналған.
Дегенмеи,  патриархты қ-рулы қ  құры лы с  кезінде  туған  батыр­
лар  жырының  үліілері  толығынаи  сақ та лм аған .  Оныц  кейбіреу- 
.?ері,  кейіннен.,  ауыз  әдебиетікік  б асқа  гүрлерімсн  қосылмп,  ара* 
ласьтп  ксткея.  Сондықтан  баты рлар  жырынын,  адғаш қы   үлгіле* 
рінің  ж алпы   жайын,  сипатын  дэлелдеп  айту  өте  киын.
Қ азақта  батырлар  ж ырының  көбірек  туған  кезі  XIV-—XVIII 
ғасы рларды қ  арасы   секілді.  Осы  аталған  кезеқдерде  бүгінгі  ка­
за к   халкының  көн-с  тарихында  бірнелие  елеулі  оқиғзлар  болып 
өтті.  (Бүл  ж ерде  бір  ж ағдайды   ескерте  кетелік.  Тарихтың  айт- 
уынша,  XV  ғасы рға  дейік  «Қ азак» деген  түтас  халык,  болмаған, 
жеке  бытыраңкы  рулар  болған.  О ларды қ  бәрі  «ногайлы»  деген 
ж алпы ға  бірдей  атпен  аталған .  Ке&іннен,  XV  гасыр  ішінде,  бүл 
руларды ң  кепш ілігі  бір  ж ерге  қосылып,  содаи  былай  қ аза қ   хан* 
ДЫШ  кұрыдран.)  Бү л ар д ы қ  ішінен  басты лары   төмендегілер  еді:
X III  ғасырдың  басы нда  монғолдардық  Ш ыцғыс  хан  баста- 
ған  ш апқынш ылары  Қ а зақ стан   мен  О рта  А зняға  жорык  жасай­
ды.  Әскери  күші  мығым  құры лған  Ш ынғыс  хан  жергілікті  ха- 
лы қтарды ң  қанын  судай  ағы за  отырып,  оларды   өзіне  күшпеи 
оағындырып  алады ;  Монгол  ш апқыиш ылары  мұнымен  қанағат- 
танбаи,  Иран  мен  И ракқа,  К анказды қ  елдерге  ж әне  Европанын 
онтүстік  шығысынсі  карай  д а   шабуыл  ж асайды .  Бул  жерлерде 
де  ^олар  ездеріне  қарсы лы қ  .керсегкеидерді  аяусыз  қырип* 
жонып,  басып-жашиыл  отырады,  зорлмкпен  үстемдік  жүргізеді. 
«Ъағынған»  жерлерді  Шыңғыс  хан  өэ  балаларьіна,  туған-туыс*
154

қанына,  нояндарына  бөліп  береді.  Олардын  эрқайсьісын  жеке 
үлыс  (мсмлскет)  деп  ж ариялайды .  1240  жылы  Жошының  (Жо- 
шы  Ш ыңғыс  ханнын.  баласы )  үлысы  қүрылады.  Мұны  тарихта 
Алтын  Орда  деп  атаған.
Ш ынгысхандыктар  (А лтынордалыктар) 
карамағы ндағы   ел- 
дерді  ауи р  а за п қ а  салып,  қорлы қ  көрсетеді.  Ауыртпалықтык 
зілді  салм ағы   еңбекші  халы кка  түседі.  Ж ергілікті  рулардьш 
ш онжарлары   А лтынордалықтармен  косылып  алып,  еқбекші  бү- 
караны   қан  каксатады ,  канауды   күшейтеді.  Мұнымеи  қатар, 
АлтынорДЕлықтардың  өз  араларъш да  да  талас-тартыс,  күрестер 
болып  тұрады .  Оныц  зард абы   да  халы кка  тиедІ.  Шапкыншы- 
лық,  ел  талағы ш ты қ  жорықтарын  олар  өздерімен  көршілес  ел« 
дерге,  соныц  ішіыде,  орыс  жеріне  де  жасайды.  Мүндай  шаігқын- 
ш ылыққа  төзе  алм аған  орыс  халкы,  өэінің  ер  жүрек  батыр  үлы 
Дмитрий  И вановичтіц  (Донскойдыц)  бастауымен  күреске  шы- 
ғыи,  1380  ж ы лы   сентябрь  айының  3-де  Куликово  даласында 
А лтынордалықтарды  талқандап  жецеді.  Осыдан  былай  Алтыи 
О рдя  ыдырай  бастайды.
Алтьш  Орда  ы дырағаннан  ксйін,  онмң  орнына  үш  хандык 
(Кырым,  Қ азан ,  Астрахань  хандықтары)  күрылады.  Бүлардыц 
арасы нда  д а  ф еодалды к  талас-тартыстар,  шабуыл  жасап,  ел  та- 
лаушылик.  әрекеттер  күшейе  түседі.  Осындай  талас-тартыстык 
салм ағы   мен  ауыртгіалығы  еибекші  бүкараға  катты  батады.  Bi- 
р ак,  бүған  халы қ  көндігіп  отырмайды,  қарсы  күреседі.  Міне  бүл 
келтЗрілген  тарнхи  фактілср  батырлар  жырыныд  тууына  эсер 
етеді.
К а зақ та  баты рлар  жырыньш  тууына  зор  эсер  еткен  екінші 
бір  ж пғдай  болды.  Ол — қаэактар  мен  қалмақтардын,  (оларды 
ж оң гарлар  деп  те  атайды)  арасындағы  карым-қатынастар,  көп 
зам ан ға  созы лған  күрестер  еді.
Тарихи  деректерге  кар аған д а  XVII  ғасырдьщ  қарсанында, 
қпзақпен  көрш ілес  қ ал м ақ тар   күшті  мемлекетке  айналады.  Кдл- 
м ақты қ  ш онж арлары ,  ф еодалдары   әскери  күштерін  біріктіріп. 
өздерімен  көрш ілес  елдерге  талай  рет  шабуыл  жасайды.  Олар- 
дың  ш абуылына  үш ы рағандарды н бірі қ а за қ  елі еді.  Калмақтың 
ш онж арлары   қ а з а қ   еліне  шабуыл  ж асағанда,  қазақтарды н 
ш үрайлы  ж ерін,  кец  қонысын,  мал-мүлкін  тартып  алуды,  к аза к 
слім  қүл  етуді  м аксат  етеді,
Осы  максатпен  қ а л м а қ   калы қ  колы  1723 жылдыц көктемінде 
К азақ ел іне  шабуыл  ж асзйды .  О лар  Жетісуды,  Талас,  Каратауды 
тартып  алады   да,  Сырды  өрлей  А ралға  денін  аттаиады.  Арканы 
эраидайды .  Қ а л м а қ   ш онжарлары   және  олардыц  шапкыншыла- 
ры  к аза қ тар д ы   қ ан   қақсатады ,  қырғынға  үшыратады,  ауылдар- 
лы  ортейді,  ж а с   балаларды   найзаныц  ұшына  түйреи  отка  лак- 
тирады ,  Ш апқынш ылардың орекеттеріиен үрейі  ұшкан  казактар 
бүрынғы  ата  мекенін,  қонысын  тастап  жер  ауады;  ата  баладан» 
ага  қары ндастан  айрылады;  халық  басына  к ар а  түнек  орнайды.
155

Бұл  бір  қайгы лы   ксзді  казак.  халкы   «Ақтабан  шұбырьгнды  Алқа- 
көл  сұлам а»  деи  атайды.
Б ір ак ,  қ а з а қ   халқы   б асқм нш ы лардан  бұға  бермейді,  күш  бі- 
ріктіріп жауғгі  қарсы   куреске  атганады , әскери  ж асақтар  күрады. 
Б ұларды   ад а л   киетімен  халкы и   сүйген  ер  ж үрек  батырлар  бас- 
тайды .  Қ а за қ т а р   алғаш   рет  қ а л м а к   баскыншыларына  Бұлакти 
эзенін іқ  (С ары су  өзенінід  орта  ағысының  баты с  ж ағн)  бонында 
қатты   тойтары с  беріп,  ж ау д ы   жокеді.  Вүл  ж ер  «Калмақ  кырш* 
ған»  атанады .
Бүланты 
бонындағы  ж е д іс   қ а з а қ   халкы н 
рухтандыра туседі, 
халы кты ц  куш і  бүрынғысынан  ар га  бастайды.  Баскьшшы  жауға 
қ арсы  ү з а к қ а   созы лған  күрестердо,  ш апқынш ылардаи  ел-жүртьш 
қ орғауда  қ а з а қ   ж ігіттері  т ам аш а  ерлік-баты рлы к  жасайды.  Өзі- 
ніц  тәуёлсіздігі 
үшін 
күрескен  қ а з а к   халқы   баскыншыларды  тал* 
қаи д ап  ж еи еді де,  1729 ж ы лы   жаудк:  қ я з а қ   ж ерінен  аластанды.
А лайда,  қ а з а қ   халқы   қ а л м а к   баскыншылярынын  қайтзлап 
ш абуы лдау  каупінен  м ү лд е  ары лы п  кетпеиді.  Сондықтан  да  ка­
з а к   халқы   өзіие  корған  болаты н  күш ті  іздейді.  Ол  күш  ұлы  орыс 
халқы   болады.  Қ а зак   х ал қ ы   Россия  мемлекетінід  карамағкна 
ене  б а с т а й д м .Б ұ л   ж а ғд а й   кейіннен,  қ а з а қ   елін  калмақтардьін 
ш абуы лдауы нан  қүгқары п   алады .  Россиядай  күшті  кемлекетгіи 
қ а н а т  астына  енген к а з а к   елін  қ а л м а к т а р   баса-көктеп  шабуыл- 
дауға  батылы  барм айды .
Қалмак.  Сіаск.ьшшшіарьша  қ а р е ы   казах.  халкшнан.  ж^ргімеи. 
ерлщ   күресі  яуы з  әдебиетінсн  ерекш е  орын  алды.  Халык өзініи. 
ауыз  әдебиетінде  «А қтабан  шүбырь.нды»  жы лдары н 
(«Басыкан 
Қ аратауды ң  кэш   келеді»)  ғаиа  елестетіп  қойған  ж оқ.  ол  басқин* 
ш ыларға  қарсы   қ а з а қ   халқы и ы д   ер л ік  күресіи,  батырлық  кушія, 
жеқісін  с у р еп еп ,  ж ы ры н а  қосты.  Осы  иегізде  халыктын  батыр* 
лы қ  тұлғ&сын,  ерлік  күрзсін  сипаттайтын  баты рлар  жыры  туад^ 
М іне,  қ а за қ т ы ц   ертедегі  б ат ы р ла р   ж ы ры   ж огары да  айтылғап 
тарихи  кезецдердің,  үлы  о қ и ға ла р д ы д   елесін  беру  негізіиде  туыя 
далыпгасады,,  Бүдан,  әрине,  баты рлар  ж ы ры   тарихи  документ 
деген  үғым  тумайды.  Әдсбиеттік  ш ы ғарм аларды ц   қандайы  бо.^а 
да,  белгілі  оқи ғаларды ң   тарнхн  документі  болып 
табьглмайды* 
> аіы рлар  жиры.  д а   сондай.  О лар  өгкеидегі 
о қ н ға л а р д ы д   сәуле* 
.ели  елестетуші,  тарихи  о ки ғалар д ы   суреттеү  негізінде  туған  кяр* 
кем  ш ы гарм а  болып  қ а н а   тан ы лад ы
Қорыта  К'ілгенд
аталған  екі  ж агд ай  у л кен   эсер  e rri  a e v re   бслад ы .  Бүдан,  әрияе, 
г г ? 11  зам ан д а  я гни  АІХ  ға сы р д аи   бергі  ж ерде  батырлар  жырын 
ш ы ғарм ағаи  деген  үғы м ту м ай д ы .  Содгы  кезде  батырлар  жы?ы 
,  ан .  (Б \з  о л а р га   д а  кейінірек  тоқталам ы з.)
Қыяылбастар 
туған  баты рлар  ж ы ры нда  ел  корғаған ер*
м«н калмактар  -,іеРД|И  алы саты и   ж ау л ар ы   не  кы зы лбастар  иеме- 
туралы. 
қ а л м а к т а р   болып  келеді.  Бір  жырдың  взікд^
- 
кьізы лбас  пеи  қ а л м а к   а р а л а с   ж үреді.  Мұнык  се-
бебі  ие  ж әне  олар  кімдер?

Тарихтың  айтуы нш а,  ж о ға р ц д а   сөз  егкен  Шықғы<с  ханнык 
Ж ебе  ж әне  Субеде  деген  колбасш ы лары   1222— 1224  жылдары 
Солтүстік  И ран,  К а в к аз  ж әне  Оңтүстік  шығыс  Европаға  шабуыл 
ж асап,  оларды ц  көптеген  ж ерлерін  өздеріне  каратады  
1231 
1239  ж ы лдар  арасы н д а  м онғолдар  К авказ,  А зербайж ан  елдеріне 
шабуыл  ж асай ды  2.  Осындай  баскы нш ы лы қ  шабуылдардыц нзтн- 
жесінде  м онғолдар  бұкіл  солтүстік  Иранды,  К авказ  бен  Азер- 
бзнжанііын,  кеп   ж ерлерін  өздеріне  караты п  аладьі.
1256  ж ы лдан  бастап  бүхіл  К а вк азд ы қ   елдер,  И ран,  И рак  жә- 
iu;  Кіші  Лзияны ц  бірсыпыра  ж срлері  Хулағу  хан  құрған  монгол 
мемлекетіне  (ұлы сына)  бағы нады .  Бүл  ж ерлерге  үстемдік  ету, 
мснғолдьіқ  тәртіп  орнату  үш ін  Х улағу  хан  өзінің  қарамағы на 
елу-алпыс  мындай  әскер  ұстайды  3. Хулағу хаігаан  кейін  бұл  жер- 
лерлі  м онголдардьщ   А б аға  хан  (1265—1282  жылдары  хандык 
күрған,  Ахмет  Т акудар  (1282— 1284),  Арғун  хан  (1284— 1291) 
билеп  тұрады .  Ал,  1295  ж ы лд ан   1304  ж ы лға  шейін  Ғазан  хая 
(Қ азан  хан)  ханды қ  құрған .  Х улағу  хан  бастаған  бүл  мемлекет- 
тіц  соңғн  патш асы   А бусайд  (1316— 1335)  болған.
Хулағу  ханнын.  мемлекеті  бүкіл  монғолия  державасынын.  бір 
бөлеғі  есебінде  сан алған .  Б ұ л а р ға   Шыцғыс  ханнын  балалары 
(Жошы,  Ш ағатай,  кейін  Б а ти ,  Берке)  көп  жәрдем,  эскери  күш- 
көмек  боріп  отырған.  Б ірсы п ы ра  уақы тка  дейін  жергілікті  елдер 
л улағуліктерге  бағынбай,  соғысып,  алысумен  өткен.  Хулағулік- 
терге  бағы нбан,  қарсы лы қ  қ а й р а т   көрсеткендер  кащказдықтар, 
азербай ж ан дар  және қ ы п щ а к т а р   б о л г а н 4.
Иранды,  Кавказды   ж ән е  А зербайж анды   өздеріне  каратқаи 
монгол хан дары   Хулағу  мемлекетін  (улысын)  нығайтуға  күш 
салады.  Ол  уш ін  бұлар  екі  үлкен   нәрсені  ж үзеге  асыруға  тыры- 
сады,  Бірінш і:  эскер  күш ін  ны ғайту  болады.  М онғолдар  өздері- 
нін. эскеріне  жергілікті  елдеРД^н Де  адам   алады,  Монғол  хандары 
агтьі  эскерден  ж асақ тар   қ үрады .  Олар  кебінесе  ат  үстінде  соғы- 
сады.  Осындай  ж ағд ай д а  ж ау л ар ы н ан   оздерік  айыру  үшін  иран- 
Дық  монголдар  бастапы на  кы зы л  бөрік  киеді.  Осыдан  барын 
ларды   «қызылбас» деп  а т а ғ а н   д е с е д і5-
^ а за н   хаи  ж әне  од ан   кейінгі  хандар  д а   өздері  KVpfaH  мемле- 
етгі  нығайту  м аксаты м еч  айиаласы ндағы   елдерге  талан  рет  ша- 
о>ьіл  ж асап  отырғаіі  Р
рті
  кслсе, сол жерлердегі  елдерді  езіне  ба- 
ындьшып  алуды   көз 
- 
Ғ а за и   ханньщ  әскерлері  Каспии  теңі- 
>пщ  батысына,  Дербент  RauV  А страхань  калалары на  шевін  де 
•ч°ры қ  ж асап   келг ен.  О лар  осірссе  сол  ж ерлерді  мекендеген  кып-

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: