МӘлік ғабдуллин
|
г у л б ак ш асы етіп көрсету» ғана емес, онық міндеті халы қты н сана-сезім ін, ыкылас*жігерін, отанға дегеи м ахаббаты н ояту, өзінін күш -куаты н, правосын, бостандығыи ан ғарту екендігін айтады . О сы ған байланыеты, ол халы қ арасы н д а айтылып, п айдалаиы лы п ж үргеи ш ы ғарм а- ларды н барлы ғы халы қты к еместігін, оның бәріне сыи көзімен к ар ау ксректігін ескертеді. Тарихты ж асауш ы , коғам ды ал ға бастырып В . И . Л енин дамытуш ы ең негізгі, ең белсенді ж ән е шешуші ^ туралы^ КҮШ ~ халы қ деп атап өтеді В, И . Л енин, Қоғам- ның м атериалдьік ж зн е рухани бай лы қтары и ж асайты н д а х ал ы қ екендігін айта келіп, ол енбекш і бүқараны и творчестволық күшін, тал ан ты мен өнерін аса ж оғары бағалай - ды. Адам баласы ны ц тарихы нан айры қш а орын ал ға н мәдеіш м үраларды ң барлы ғы д а сқбекш і халы қтьщ іқолымен ж а с а л ға н - дығын айтады. В. И. Ленин енбекші халықтьі ж әне оның творчествосың аса ж оғары бағалаум ен к атар , о ға и әр у ақы тта к а м қ о р л ы к ж асап отырды. Совет екім етін ія алғаш қы ж ы л д ар ы н д а-ак , халықтын. творчестволық күш іне айры қш а көңіл бөле келіп: «Егер О ктябрь революциясына дейін үстім дік еткен қаиауш ы тап халы қтьш өзін де, онын творчествосыи д а б а ға л а м а с а , Совет өкіметі еңбек- ші .халыктыц творчестволы к талан ты мен өнеріне, творчество- лы қ күш іне ерекш е мән береді, оларды дам ы ту ісіи қ о л ға алып дұры с ж олға қояды»2,— деді. О сы ған бай лаіш сты , пролетариат мәдениетін ж а с а у ж олдары и көрсетіп берді: «П ролетарлы к. ма- декиет ғайыптаи пайда болған нәрсе емес» өзд еріи пролетарлык. мәдениеттіц маманы мы з дейтіп ад а м д ар д ы н ойлап ш ы ғарған нәрсесі д е емес, О ны қ бәрі өңкей бос сөз. П р о л етар л ы к мәде- ниет адам баласы ны д капиталистік коғам ньщ , помеш иктік к,о- ғамныц, чиновниктік коғамнын. езгісінде ж үріп ж а с а п ш ы ғарған білім қорлары ны ң зан д ы дамуы болы п таб ы лу ға тиіс»5, Пролетарлык, мәдениетгі ж а с а у үш ін, В. И . Леішішін, айту- ынша, біріншіден, ертедегі мәдени м ұраны сын кезім ен канта қарасты ры п пайдалану керек, екінш іден, социалистік ж а н а мә- дениетгің туып» өркеидеуіне кам ,к о р л ы қ ж а с а у керек. Л енин бұл ретте е^тедегі мэденн мүраны ң бәрі х а л ы к тілегіи е қ аб ы с а бер- меитш дігш айтады , Сонымен бірге В. И . Л енин өткеіі зам анны и мәдениетінде бір-біріне қ а р а м а -к а р с ы скі м әдениет б о л ғал лн атап көрсетеді. Оньан бірі х а л ы қ тілегінен туған болса, екіншісі* халы қ мүддесіне нарсы , үстем тапты ң санасы н білдіретіядігін, 1 С о » д а , 2'Том, 559-бет. * В . И . Л е н н п . Ш ы ға р м а л а р , 27-том , 199-бет. в іі. и . Л е н и н . Ш ы га р м а л а р , 20-том , 8-бет 14 б ұларды тап ты қ тұрғы дан, әлеум еттік-саяси тұ р ғы д ан қарасты - р а отырып, оның ішінен т е к х алы кты қ мәдени м ұраны тан дап ал а білу к аж еттігін ескертеді *. М унымен бірге В. И . Л енин социалистік м әдениетп өркенде- ту ісінде х ал ы қ творчествосынын алаты ң орны зо р екендігін атап ©теді. Х алы қ творчествосына, оны ж асау ш ы л ар ға ерекш е н азар аударады , о л а р ға кам қорлы қ ж асап , басш ы лы қ ету ка- ж еттігін айтады . . Х алы қты ң творчествосын, соныц іш інде ауы з әдебиетін, ж етік білген В. И . Ленин, оны өте ж оғары б ағал ап , зор мән береді. Халыктың. ауы з әдебиетінде тарихи, әлеум еттік-тапты к маңызы б ар м әселелер суреттелген, одан қ ап ауш ы ларға қарсы халы қты ң ж ургізген күрөсі» халы қты ц арм ан-м үддесі к ак д а й екендігін білуге болады дсп карайды . Бүл ретте Ленинмен қыз- меттес болған Вл. Бонч-Бруевич хальгқтың ауы з әдебиетін Л ениннщ ж етік білетіндігін, оны сүйсініп окитындығын айта ке- ліп, бы лай дейді: «Әңгімеміз халы қ эпосы туралы болды д а , мсн оған (Л енинге) өзімнін кітап хан ам да б аты рлар жы ры , х алы қты к өлецдері мен ертегілерінеи қ ұ р ал ға н ж аксы ж и н ак тар барлы ғы н айттым. Ленин: «Сол ж ииактарм ен танысы п ш ығуға б олар ма ексн>,— деп сүрады . Мен оның бұл өтінішін зор куаныш пеп орынДадым. Сол күннің кешінде*ақ Л ениннік ж а ц а ғы ж и н актар - ды зейін к о я окуға кіріскендігін көрдім. О ларды ок,ып ш ы ккак- нан кейін В. И. Ленин: «Мына ж и н ақтарды көз ж үгірте к а р а п шықтым... Тек осы ларды ң бәрін талдап, зерттеп, саяси-әлеум ет- тік түрғы дан қорытып ш ы қса қан дай ж ақ сы б олар еді. Б ұ л ар - ға сүйене отырып халы қты ң армаи-м үддесі, тілегі, ггсихология- сы ж айы нда там аш а зерттеулер ж азу ға болар еді...»,— деді. Бүд аи В. И. Л еш ш нің халы қ творчествосына ерекш е көқіл бөліп, оиы зерттеу ісіне к ам қ о р л ы к ж а с а п оты рғаны көрінеді. О л мүнымен хал ы қ творчествосының ен асы лдары н сын көзімен кай та екшеп отырып пай далан у ж олдаоы ц белгілеп берген еді. ‘ Нңбекші халы қты н ауы з әдебиетіне ерекш е ауыз эдебиеті бөлген, оны аса ж оғары б ағал ап , ол ж ө- туралы. нінде ғы лы мды * мәнІ зор п ікірлер айтып, енбек- тер ж а зғ а н а д а м — Алексей М аксимович Г о р ь кий. Оныц ауы з әдебиеті ж айы ндағы көзқарасы орыс халкы ны н револю цияш ыл үлы дем ократтары Белинский, Черныш евский, Д обролю бовты ц ж әне марксизм-ленинизм классиктеріш ң пікір- лерімен ұш тасып ж атады . Револю цияш ы л ұлы дем ократтар ецбекш і халык, туды рған ауы з әдебиеті — коғам ды к, тапты қ сананы ң ж ем ісі, онда енбек- ші бүқараны ң түрм ы с-тірш ілігі, дүниеге көзқарасы , тапты қ кү- ресі суреттеледі деді. Х алы қты ң ауыз әдебиеті әлеуметтік тен- сіздікке, кұлдьик өмірге қарсы күресуде ецб^екшІ б үқарапы ң сана-сезім ін оятуға ж эрдем деседі. Ауыз әдебиеті арқы лы халы қ- * В. И. Л е в и н . Ш ы ға р м а л а р , 20-том, S-бег. 15 тын өткеидегі өмірін, тарихьш елестетуге б олады деді. Сондық- тан да олар халықтъщ ауы з әдебиетін тап ты к түргы дан, қакау- шы тап ка қарсы күресу тұрғы сы наи б а ға л а у ға айры кш а мәи берді. Мүнымен к а та р о л ар ауы з одебиетініц көркем дік қасие- тін ж оғары бағалады . М арксизм-ленинизм классиктері мен револю цияш ы л үлы де- мократтарды ц халы қ творчествосы ж әне одебиет ж ай ы н да айт* кан пікірлеріне сүйене отырып, М. Горький ауыз әдебиетін ба. ғалау, ж ииау, зерттеу жөнінде көп ж ү м ы с тар ж үргізед і. Ж а с ке- зінде-ақ халы қ өмірін ж әнс онын. ауыз әдебиетін сүйсіне тындап, ж етік білген, одан пэр алган Горький еқбскш і халы кты н ауыз әде- биетін аса ж оғары б ағалайды . Ол дүниедегі б ар л ы к м атериалды қ ж әне рухани байлыкты ж асауш ы — еңбекш і халы к деп түсінеді, ауыз әдббиетінің ең там аш а үлгілерін тудыруш ы д а х ал ы к екен- дігін айтады. Бұл ретте ол, О ктябрь р еволю циясинан бүрынғы кезде, бурж уазияш ы л ғалы м д ард ы ц ауы з әдебиеті ж ай ы и д а айт- ■каи пікірлеріне карсы ш ығады. « Д а р ал ы қ ты қ күйреуі» дегсп енбегінде бурж уазняш ы л ғалы м дард ы н ауы з әдебнетш тсріс ба- ғалауы н ж әне оларды н «еңбекші халы қ ауы з эдебиетін тудыра алмайды, оны тек үстем тап адам дары ғана ш ы гарады » деген теріс пікірлсрін әш керелейді, соған қарсы күрсссді. Ауыз әдебие- ті-ніңек асы лдары к тугызуш ы халы қ екендігш долелдейді. Ауыз әдебисті туралы ж а зғ а и еңбектсрінде, а й тк а н пікірле- рінде М. Горький ауы з зд ебиетінщ е қ ескі түрлерінін, өзі шаруа адамыньщ күн көрісіне, енбек ету процестеріне байланы сты ту- рандығын аны қтайды . Ж оие де бертін келе, қоғам өмірінік, эко- номиканыц ілгерілеп дам уы на сәйкес ауы з әдебиетіш ц де өсіп отыратындығьіи, ж ан а мазм үн, тақы ры п, түр алаты нды ғы н көрсе- теді. Ауыз әдебиетініц халықтыіқ, тап ты қ сипаты н аш ады . М. Горький ауыз эдебиетін ецбекш і халы қты н коллективтік шығармасы деп қарайды . «К оллектив әр у ақ ы тт а өзінін шығар- масын идеялы қ ж әне көркем дік ж ағы и ан ж етіл д ір іп отырады, монерлейді, ш ы райланды ра т ү с е д і» ,— дейді. Бүғам ол ауыз әде* биетінде ж асал ға н неше түрлі т а м а ш а о б р а зд а р д ы м ысал етедІ. «Қ аһарм андарды ң көркем дік ж ағы н ан ж етілғен, ең терец, еН айқын кейіптері — енбскш і халы қты ц а у ы з әдебпетіцдс жасал- д ы » 5, — деп коллективтін творчестволы қ күш ін көрсететін факті ретінде келтіреді. Горький сол әдебиетті ж инау ж әне зерттеу керектігІие де көңіл аударады , қамқорльгқ ж асай ды . Ол «социалистах реализм» туралы ж аэған м ақаласьш да ж ән е Ж а зу ш ы л ар д ы н БүкІл одак* ты к біршші съезіне ж а с а л ға н б аян д ам асы н д а ауы з әдебиетіи жн- нау, зерттеу аса басты ж үмы сты ң бірі екендігін есюертеді. «Та* ғы да айтам: сөз өнері ауы з әдебиетіиен б ас тал ад ы . Ауыз әдс- і биетін ж и н авдар, одаи үйреніңдер, зерттеңдер... Ауыз әдебиеті 1 М . Г о р ь к и й . Ә лебиет ту р а л ы , Ж азу ш ы л ар д ы и , Б ү к іл о д а к т ы к бірік* ші съеэіне ж а с а ғ а н б аян д ам асы , А лм аты , 1954. 179-бет. Совет О дағы ны н ж азуш ы лары иа көп м атериал береді», — дсйді. Ол кан д ан м атери ал деген сүрауға Горький мьшадай ж ауап қай ы рад ы : «Ецбекш і халы қты ң ауыз әдебиетінен өткендегі та- рихты, к ян ау ш ы л ар ға қарсы енбекш ілердіц ж үргізген тапты к күресін, өткендегі улы өмірдіц жиіркенішті снқын, халықтың ар- м аи-мүддесі каидай болғанын білеміз. Сондықтан да өткен за- м анды неғұрлы м ж ақ сы білсек, казіргі зам ан ісінін үлы манызьш солғұрлы м ж ец іл, солғүрлым терең тү-сінеміз». Халықтын. өткеи- дегі ауы з эдебнетін бүгіигі күниіц тілегінен, ертеқгі үлы істерІміз- д іқ тұрғы сы наи қарасты рьш , сол түрғы дап жинап, зерттеу каж ет. Оныц үстінс ауы з әдебиеті халықтын, тіл байлығын пайдалануда ж а зу ш ы л ар га орасан көп м атериал екендігін айтады, сол байлык- ты ж инаи пан далан а білуге нүскайды. М. Горький — Совет О дағы ндағы барлык. хальіқтардыц ау ьв әдеби-етін аса ж оғары б а ға л а га и адам . Ол Совет Ж азуш ы лары - ның, Бүкіл о д ак ты қ бірінші съезіндс ұлт әдебиеттеріне абрыкш а көңіл бөле келіп, Д а ғы ста н халқы ны ң көриекті жырш ысы Сулей м ан С тальскийді XX ғасы рды ц Гомері деп атады. Сүлейман се- кілді ақы н, ж ы рш ы ларга кам қо р л ы қ ж асау, оларды ц ш ығарма- сы и ж инну, бастырып ш ы гару, бір тілдси екіниіі тілге аудару ка- ж еттігіи айтады . Горький к а з а қ халкьшыц, ауыз әдебиетімен до ж етік таны с болғаи. Ол ж азуш ы Сәбит М үқановпен әңгімелес- кепінде қ а з а к халкы ны ц ауы з әдебиеті өте көп алтын казы на екендігін ескерте отырып, сол м ұраны к асы лдары и іріктеп алу, халы қты ц керегіне ж а р а т у к а ж е т деп а'кыл б е р е д іJ. Қ а з а к ауыз әдебиеті үлгілерініц ж йналуы жа- ә^биетШн 1,е з с РттелУ « а й ы кітапты д келесі бөлімдерінде, жиналуы. ӘР ж аи р д ы ц өз тусы пда, сөз болаты нды қтан, біз бұл ж>ердс ол мәселені ж алпы шолу түрінде ғана қарасты рм ақп ы з. Әдебиетші Б. Кеиж ебаевты ң зерттеуіне қ а р а ғ а н д а 2 « Қ а зак ауы з әдебиетінің үлғілері ел ар асы н ак XIX ғасы рда Ж'инала бас- таган . Б ү ған себеп болған ж ағд ай д ы ң бірі Қ а зак стан н ы к Россия мемлекетіие косылуы еді», — дейді ол. П атш а үкім еті Россияға қосы лған елдерді билсу үшін, оларды и экономикасын, тарихын, тұрмыс-тірш ілігін, әдет-ғұрпы н т. б. білуді м ақ сат етеді. Byjf үшін ел арасы на арнаулы эксіхедициялар ш ы ғарады , оның жү- мысыпа орыстың тарихш ы , әдебиетш і ғалы м дары д а қатысады. Ж ән е де бүл ж үм ы ска 1845 ж ы лы П е т е р б у р га қ ұ р ы л ға н ж ә н е өз кезінің ғылыми орталы ғы болып таны латы н Россиялы қ геогра ф ия қоғам ы да ар ал асад ы . Осы қоғлмның бөлімш елері Орын- борда, О м бы да аш ы лады . Р оссиялы қ географ ия қоғамы ны ц арнаулы экспедициялары ж аи е ж еке адам дары қ а з а қ ауы лдары нда бірсыпьгра ғылыми жү- м ы стар ж үргізеді. О лар қ а з а қ халқы ны д ш аруаш ылығы, тари- ■ С э б и т М ұ к а и о £}су.~жодд«рымыз; 452-бет, А лм аты , 1960. Казак ӘДеГінРтінЬі_т, ..»тц; Г 2- 3453 | К і Т А П Х А Н А С Ы / Б И б Л ^ О Т Е К А хы, коғам д ы қ тұрм ы с-тірш ілігі, әдет-ғүрпы, мэдсниетімен таны- сады, көптеген м атер и ал д ар ж инанды . Мұнымен к атар , олар ел арасы наи к а з а к ауы з әдебиетінін әр түрлі үлгілерін жннап ж азы п алады . Егер Р осси я мемлекетіне қ осы лған ға деиін ауы з әдебиетінің үлгілері ж өнді ж и н ал м аса , х а тк а түспесе, нос- си яға іқосылғаннан кейіііг.і ж ер д е бүл іске ай ры кш а көш л бөл‘"^ бастайды. Ел арасы нан ауы з әдебиеті үлгілерін ж инап ж азы п а у ісше белоене ар ал асу ш ы л ар , оған басш ы лы к етуш ілер коссия- нық алдыңғы қ атар л ы әдебиетш ілері, тарихиіы лары , ғалымдары, яғни Р оссиялы к географ ия қоғамы ны н м үш елері. Ауыз әдебиетін үқы птап ж инау Ісін ец алды мен солар қ о л ға алады . К а з а к ауыз эдебиеті үлгілерін ж и и ауда көрнекті еибек еткен- д ер — Россиялы к географ ия коғам ы ны н м үш елері: Ш . Уәлиха* нов, В. Р ад л о в, И . Березин, А. В асильев, А. А лектеров, Г, П ота нин, Н. Ильминский, Ә. Д и в аев, А. Х арузин, П. Мелиоранский, В. Катаринский, Н. П антусов т. б. О лар қ а за қ т ы ц ауы з әдебиетін аса бай мүра деп б ағалаум ен к а т а р , сол мүраны ел арасынан көптеп ж азы п алуға зер салад ы , ж и н аған м атери алдары н к а за к (сөзі қ а за қ ш а , ж азуы оры сш а) ж әне орыс тіліндс ж еке кітапша етіп ш ығарады , екі тілде га зет-ж у р н а лд ар ға басты рады . Қ азак тілінде ж азы п алу мүмкіндігі б о л м аған ж а ғд а й д а , ж и н аған ма* териалдары ны қ мазмүнын орыс тіліне аудары п басты ры п оты ра ды. (Бүл әдісті Г. Потанин көбірек к о лд ан ған .) Б ұ л ар д ы ц казак ауы з әдебиеті үл п л ер ін ж!инаудағы игІліктІ істері XIX ғасырдык ая к кезінде күшейе түседі ж әне бұл жұмыкжа О. Әлжанов, Б. Д ауы лбаев, Ж . Айманов, М. Бекітов сиякты к а з а к жастары белсене араласады . Ауыз одебиетьн ж инап ж азы п алу ісіне А бай меи ЬІбы рай Ал* тынсарин де қаты сады . Х алы қ әдебиетін ж о ғар ы б а ғ а л а ға н Абай өзінің ш әкірттеріне, ж олдастары на тап сы рм а беріп, ел арасынан асыл мэдени мүраны ж инаты п сгтырады, оны х ал ы к к а таратуға мән береді. Ы бырай Алтынсарин д е осы лай етеді, ол ауы з әдебие- ті'ніц ең ж ақсы үлгІлерін ізінің «Х рестоматиясы на» енгізіп, баспа • ж үзін е шыгарады. Ж оғары д а аталған .адамдарды ң іш інде қ а за қ т ы ц ауы з әдебие* ті үлгілерін ж инау, баспа ж ү зін е ш ы ғару ж өнінде Шоқанньш, Вадлрв пен П отаниннің қы зм еті ерекш е еді. Сонды ктан о л а р д ы н әркайсысына қы скаш а тоқтап өтелік. Ш оқан Уәлиханов (1835— 1865). О м бы дагы кадет корпусында оқып ^жүргон кезіиің өзін де-ақ Ш оқан к а з а к халліынын тарихы* н а үціле қарайды , халы қты ң мәдени м ұрасы н а н аза р аударады* Сол модени мүраны ж инап басты ру — х а л ы к үш ін ж а сал га н нгІ- лікті істіц бірі болм ақ деп түсінеді. Б үл ретте Ш оқанны н сүйіктІ досынын, бірі Г. Н . Потанин бы лай деп ж азд ы : «Ш окан өз халкыи шын пейілімен сүюші еді... Х алқы н а ж ақ с ы л ы к ж а с а у және оныя болаш ағы на кы змет ету Ш оканныц, арм ан ы еді». Х алқы на адал ниетімен кы зм ет етуді ар м ан еткен Шокая» оұл ж өш нде көп ж үмы стар істейді. Соның б і р і — қазак. халкы* ныц ауыз эдебиеті үлгілерін ж инап баспа жүзіне шығару, оны мәдеиисті озы қ елдерге таньгстыру болады және бұл ІІІоканның алдьш а ко й ға н зо р м аксаты ны ц бірінеи саналады . К азакгъщ ауыз әдсбиетін ж инап басты ру ісіне өзінін зор мән беруіи Ш оқан бы- лай деп түсіндіреді: «Осы күнгедейін Европада көшпелі елд&рді аса қ атал , ж өн білмес тағы деп ж алған түрде түсінуш ілік үстем болып келеді. КөшпелІ монгол немесе қ а за қ т а р ж айы идағы мүи- д ай үғы м д ар оларды мал тәрізді, тұрпайы тағы лар деген пікір- мен ты ғы з байланы сты . Ш ынына келгөнде, осы надан, түрпаиы деп қ а р а л ғ а н халы қтард ы ң көбінін ж азб а ш а немесе ауызша шы- ға р ған одебиеті, аңы з ә қ ғ т е л е р і бар... Ө леи ге,әсіресе өленді суы- рып сал м а түрінде ш ығарып айтуға, бейімділік, барлы қ көшпелі слдердің, сонын іш інде қаза қ тар д ы ң , өзіне тон ерекшеліктерІ деуге боладыу^" / 1{,аза,қ халкы н қорлап , кемсітуге қарсы ш ы кқан Ш оқан казак- тар ж айы пда Е вропада орын алып келген түсініктердіц ж ал ған екендігін әш кереленді. Сондықтан да ол қ а з а қ халкының ж а- байы, тағы еместігін көрсету үшін, оныц ғасы рлар бойына ж аса- ган ауыз адебиеті ж эн е ауы з әдебиетінің пеше алуан одемі үлгі- лері барлы ғы н, к а з а к ақы ндары ны ц әсіресе өленді суырып салу түрінде ш ы ғаруға қабілеті күш ті скендігін мысал етеді. Европада К азактар ж айы нда айтылып ж үрген ж а л ға н пікірлерге намыстаи- ған ж эне ол пікірлергс тойтары с беруді көздеген Ш оқан к а з а қ халқы ны ц ауы з әдебиетін ж инап басти р у ж айы н қарасты рады , бүл^іскс оны Ц өзі белсене а р а л а с а д щ О м бы дағы к ад ет корпусыц 1853 ж ы лы бітіргеннен кейін, Шо- ка»і Қ азадстан иы ц б ір аз ж ерін : К өкш етау, А қм ола, Баянауыл» Семей, Ж етісу жаіқтарып аралай ды . 1856 ж ы лы Қырғьіз елін зерттеу м ақсаты м ен ш ы ққан экспед ицняға каты сады , 1858 жыл- дары Қ аш қар и яд а болады . Ш окаіі өзініц болған ж ерлерінде хал ы қты ц ауы з әдебнетін ж инай ж үреді, көптеген ж ы рш ы -ж ы рау, ақы н дарм ен танысады. Қ а зақ ты н оол кездегі атакты ақы ндары : Ж а н а қ , О ры нбай, Арыс- танбай, Ж ү м ағү л, тагы б асқал ар ы м ен таиысып, оларды ц ж ы рла- Рыи тыцдал қап а қоймай, ж азы п алып отырады. К,ырғыз еліне бар ғаи сапары нд а қы рғы зды ң атақ т ы дастаны «М анастыц» біраз әңпм есіп ж азы п алады . Б ү л «М анастыц» алғаш рет хатқа түскеи бір түрі е д ^ Ш оқап Қ а ш қ ар и яд а болғанда ұйғыр тілін үйреиеді д ег үйғыр- лар д ы д кәптеген өлендеріи ж азы п алады 2. Бүл жөніиде Г. Н. П о танин: «Ш оқанныц ж и н аған м атериалдары үлкен бір портфель болып еді. К ейбір ж азган д ар ы н өзім де көріп ед ім » ,— дейді ж э не оныц кейбіреулерін Ш о қ ан н ы щ ж ы п та бергенін антаділ. Б ір а к бұл м атери алдар, П отаниш ііц айтуына қ ар аған д а, кейіннен ж оға- лып кеткеп. ' Ч. В а л и х а н о в. С об р ан и е сочинений, в пяти томам, т. I. стр. 390. 1961. 2 С о п л а, 403*бет. / Ш о к а н каза қ ты ц ауы з әдебиетін ж инауш ы ға н а емсс, сонымеи қ а та р оның зерттеуш ісі д е болды. Ол ж алпы к а з а к халкыиыіі тарихы, этнографиясы, коғам д ы қ өм ірі, әлеум еттік тұр.мысы ту- ралы ж а з ғ а к енбектерінде ауы з әдебнетіи де сөз етеді, өз кезі үшіл үздік, ал бугінгі күнде мәнін ж о ға л тп а ға н ғы лы ш і пішрлер антадц^/С оларды ц өзінде ол қ а за к т ы қ ауы з әдебиетін жоғары бағаланды . Қ а зақ ты ң аны з әңгімелері, оның қүрыльісы, ертепле- рі мен ж ы рлары , мнфтері халы кты н өткеидегі тарихьш білу үшін манызы з^р м атери алдар деп карай ды . М әселен, көш пелі халык- тардын., сонын іш інде қаза қ тар д ы н , шығу тарихы н зсртгеуш ілер үш ін ауыз әдебиеті бірсыпыра дерек болатьш ды ғы н а й та келіп, Ш окан бы лай дейді: «Егер ж үртты ң айтуынан Герадот ж инағаи Гом ердіқ өлендері мен аны здарьш ы н аз д а болса тарихи мәні бар десек, егерде өзгеріліп м ысал тәрізді болып кеткен акы здарды іі негізінде оқиға ж әнс ш ьшдык ж а т а д ы десек, қ а за қ т а р д ы ң .тама- ш а ж әне ж үйелі түрде айты латы н, ол ар д ы н к а зір гі түрм ы супрш і- лігін, әдет-ғұрпын, ата-бабалары ны н, түрмысын елестететіи аны здары ны ң да тарихи деректерге сэикес келетіндігіне, тарихн тмаңызы барлы ғы на ш үбәлаибауы мы з керек. Х алы ктьщ акьіл-. ойыная ж әне коғам дағы қ ал ы н бұқараны ң сана-сезім і, өмірі мен а.іға басуы н егізІЕ іде туған бүл ш ьіғар м ал ар ауы зш а айты лу тү- рінде бірден бірге, содаң бүкіл х а л ы қ қ а ж ай ы л ад ы , сонды қтан да оларды д тарихи, философиялы қ ж әне психологиялы к мәиі ж ок емесі^/. Ш оқан бұл пікірін «Ш ам анды кты ц қ а за қ т а ғы қалды қтары », «Үлы ж ү з қ аза қ тар ы н ы н ертегілері мен аңы здары », «Ж оңғария очерктері», «Тәқірі» сскілді еңбектеріиде д е айтады . Қ а зак ты ң ауы з әдебиеті халы кты ң өткендегі өмірін слестететін, тарнхи мані бар м атериалдар екендігін к ө р с е т е д І^ Қ азақты ң б аты рлар ж ы ры ж айы нда да Ш оқан азды -көпті пі- кір айтқан. Бұл ж ы рлар, Ш оқанны ң айтуы пш а, ноғайлы дәуіріи- де, XIV, XV, XVI ғасы рлар ш ам асы нда туған. О нда: «Халықтыц рухы, көзкарасы,- әдеті, м іііез-қүлкы , тұрм ы с-тірш ілігі суреттел- ген. Сондыктан бүл ж ы р л ар д ы қ әдебиеттік ж а ғы н а н болсын, та- рихи ж ағы н ан болсын мацы зы зор» 2. К аэакты ң кейбір ертегілері мен м ақал -м әтел д ер і Европа ха- лы қтары ны ң, әсіресе сл авян халы ктары ны ң, - ш ы ғарм алары на ү к сас келетіндігіне тан д а н а отырып, Ш о к ан бүл үксасты кты н сырын аш пақ болады . А. А ф анасьев ж и н ап б а с ш р ғ а и «Орыстыя халы қ ертегілерінің» ішінде тек алты ертегінін ғана казак, ертегі' леріне үқсам айты нды ғы н айтадъі. Ал мүндай ү қсасты кты казақ- тард ы ц славяндарм ен, әсіресе орыс халкы м ен, карым-іқатыііас ж асау негізінде болғанды ғы нан деп қ ар ай д ы Г Ш окан өзінің көптеган еқбектерінде қ а з а қ халқы ны ң поэзия- сын, акы ндарды ц ақы н ды қ өнерін аса ж оғары б а ға л а ға н . Б үл рет- 1 С он да, 388-бет. 2 С о н д а, 419-бет. 2 0 те ол өледді суырып салм а түрінде ш ығзруш ылықты акьшдык. өиердін а ск ар ш ыцы деп бідді. К азақтар д ы надан, тағы деп кемі- тетія европ алы қтарды д топастығыи көрсете отырып, оларга кар* сы өз пікіріи долелдейді. Өлснді суырып салу ретімен айтушылык, сол аркы лы көлемді, көркем ж ы р л ар тудыруш ылық к а з а қ халкы - иыц надаііідығын көрсетлейді, ол оныд ертеден келе ж атк ан мәде- ниетін білдіреді деп қарай ды . Сонымен қ атар , Ш ақан жыршы- акы н д а р д ы ц іш інде кейбір акы ндарды д азы н -ау л ак акы алу үшін бай л ар д ы д сөзін сөйлеп, ақы иды қ өиерін күнсыз пәрсеге сатуьгна ренжиді. «М ұндай акы н да бет ж ок, өз қасиетш іц бағасын сезіну де ж оқ... Ол өзінід дары нды лы ғы н қандай сүлтандардан болса да асып түсетін к аси ет деп қар ам ай д ы . Қ айта акы нды к ө н е р — ат- ш апан та б у ү ш ін біткенөнер деп карайды », — д еп ,ж ал д ам ал ы , бас лай дасы н кәздсгіш ақы ндарды сынайды. Ал байларды ж ак- там ан , бей ш аралы к күйге түспей, хал ы қ мүддесін ж ы рлаған акьш д ар «халы қ арасымда катты күрметтеледі», —* дейді. Кептеген ақьш , ж ы рш ы лармен кездесіп, сөзін ты ңдаған Шо- каи, о л а р га акы л-кенес беріп, сын д а айтып отырған. Потаниннід сәзіне Караганда* Ш окан Ж а н ақ п ен т а л а й рет кездескен ж әие дары нды ақы н ға әр түрлі такы ры п тар ұсынған. Бұган ж ал ғас И. И брагим ов бір ж ы лы Ш оқанны д елге келгенін, оны ауыл адам дары пы ң зор кұрметпен карсы алғаны н айта келіп, былай дейді: «Әрі беріден сон Ш окан қоиітасты д а үйге кіріп кетті- Оған тігілгеи үяд ің сыртынд? қолы нда домбы расы , қасы нд а біраз ада- мы бар әйгілі О ры нбай акы н отыр еді. Ш окан оны қасы на шақыр- ды. Орынбай әдемі өледім ен Ш окан ға ар н алған күтты болсынын айтты. Сол ж ерде Ш оқан а тақ т ы акы нға: к а з а к тілін татар сөз- дерімеи ш ү б ад л ам а деп ақы л берді...»1 Сонымен,(Щ окан к а за қ т ы д ауы з әдсбиетін ж инауда, оны зерттеуде зо р еңбек сіңіргеи жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|