МӘлік ғабдуллин

Ат  үстінен  бөхее.гй,
Тартып  еиці  қ&рады, 
,
Бұған  бөксе  €олмады,
Қ а р ам ан  
с в й т іп  
еорлады,—
дейді  жыр.  Бүл  арад а  ж ы рш ы лар  К арлм ан  турасыидағы  мысқы- 
лын  үдетіп  жіберсді,  м азак   етеді.
Қ арам ан  — корқақ  адам.  Ол 
э з  
к а р а   басьшың  аман-саулы- 
гыЕ  к-эздейді.  Бүл  ретте  ол  ж ауы на  жалынып,  кешірім  сүрауға 
дейіп  барады .  Маселен,  Көбіктінід  к.олииа  іү сіп   қалып,  зындан- 
д а   ж атқан   кезіиде  бұларды к  қасы на  Қ арлм ға  келеді  де:  «Түт* 
қыннан  босатсам,  не  дер  едіддер»,— дсйді.  Сонда  Карамаи:
Меиің  өзім  нашлрмын., 
Бслайы н  сізден  тасаттык.
Түтікпен  ауыз  ашармын, 
'Қсірлыға,  босат  колымды
Бүл  бейнеттен  кұткарсац, 
„ 
Б үл  ш аһардап  кашамын,—
деп  ж алы нады .  Ал  Қобыландьі  К з б ік т д е н   с»ш  алмай  кетпейтін- 
дігін  білдіреді.  Осы  а р ад а  ж ы рш ы лар  Кобыланды  мен  К араган­
ды  тағы   Да  салыстьтрып  өтеді.  Сонда  Қлрам анны д  жаоық  екенін,
а.л  Қобы ланды ниң  каіітпас  қайсар,  халы қты   қорғау  жолында 
қандай  қны нш ы лы кқа  болса  д а  көнетін,  ж ауы нан  алиеьш  босгн* 
оай,  ж ай  біреудің  көмектссуі  аркы лы   босанып  кетуді  өзіне  ар 
ішретін  батыр  екеидігін  ақғартады .
Өз  басы іш д  лайдасын  ойлайтып  ж әне  қысылған  жерде  жсл- 
дасын  ж ау ға  тастап  кетуден  тайы нбайтин,  ксудесінде  намыс  оты 
ж о қ  к о р как  Қ арам ан   барльщ   істі  <©зш  ғана  тындырдым»  деп 
жүреді,  Қобыландыиы  есіне  де  алмай;.;ы.  Кәбіктіні  жедіп,  бар- 
лы к  олж а  өз  қолыпа  түскендс,  К а р ам аи   үлкен  той  жасайды.  t»i* 
р ақ   оған  Қобыландыны  ш ақы рмай,  ай д ал ад а  қалдырыл  та  ке- 
теді.  Мұнысымеи  де  ол  ж олдасты қ  қасиеті,  адамгершілігі  жок 
адам   екенін  керсетеці.
Ж ы рш ы-ақыпдар  Қ арам апны ц  қоркактығыін,  жолдастык  ка- 
сиеті,  адамгерш ілігі  ж оқтығын  суреттеумен  катар,  онын,  ман- 
сапқор  -екендіпн  де  көрсетеді.  Кұл  ретте  ол  көзі  тоиса  да  көңілі 
тоймаған,  көцілі  тойса  д а  көзі  тсйм аған  адам   бейнесінде  алзл- 
нады.  Қ азаниан  түскен  көи  о л ж аға  көзі  тойм ағаи  Караман  К®* 
біктінін  еліне  бару  ж айын  айтады.  Ондағы  м акс а ты  Кобыланды* 
ның  күшін  пайдалаңып,  тағы   д а  :son  о л ж а  түсіру  болады. 
М үнымен  де  түрмай,  ол  үнемі  cavi-a  сүрап  ж үрсді.  Бірде  Кобы- 
ланды дан  Қарлығапы»  екінш ісінде  Қ арлы ғадаи   Каныкей  м«и 
Тыныюсйді  сауғаға  алады .  Осы  түста  хальиқ  жыры  Карлығаиык 
свзімен:
К елге  біткеи  ж екснсіц, 
К ұдайдан  сүрар  ш амац  жок,
Бүрш ігі  ж оқ  тікенсің. 
Ө зіңе  біткен  мал-жанды,
А ртық  аскан  ба£ан,  ж ск , 
С ау ғад ан   ж иғаи  екеіісін.,—'
деп  шенеп  өтсді.
Қ арам анны қ  қасиетсіз,  адам   ехенлдгін  Кобыланды  да  білер-t*
216

Бірақ,  оған  өкпе,  наз  айтпайды.  Оиың  себебі:  Қараманның  құр* 
дастығын  ескергендіктен;  екіншіден,  мүндай  адам  ашу-өкпе,  наз 
айтуға  түрм айды   деп  түсінгендіктен  секілді.  Солай  болса  да:
Неше  батыр  б о л еак  да, 
Ө зі  түгіл  алмаймьін
Үйде  қалған   Құртканы и 
Сағынғанда  бір  ауыз
Сатса  злм айм ы н  өзіие, 
«Қалқамжаи»  деген  сөзіне,—
дейді  Қобыланды  Қ арам аиға.
Сөйтіп,  хал ы қ   жыры  К арам ан  образын  жағымсыз  бейнеде 
суреттей  отырьш,  онық  істерін  мінеп,  мысқылдал  м азақ  етеді. 
Мүндай  адам дард ы   ж ы рш ы лар  үлгі  ету  үшін  емес,  одай  жүртты 
жирендіру  үш ін  ж ы р ға  косқан  деуге  болады.
К к  
' 
Х алы қты н  баты рлар  жырында  суреттелетш  әйел- 
л' 
дер  көбінесе  батырдын  суйікті  жар*жолдасы,  се- 
німді  серігі,  ақ ы л н ш   досы  ретінде  алынады.  Халық  ойелдер 
жөніндегі әділетті,тураш ы л  көзкарасын ауыз әдебистіне  енгізген* 
Де,  ақы лды ,  білгір, д а н а   адам дар  әйелдер  арасынан  да шығатын* 
дығын  көрсетеді.  М үндай  әйелдерді  ерлермен  катар  койып  жы- 
рына  қосады ,  о л ар д ы қ  ж ағы м ды   образын  жасайды.
Осы  нсгізде  туған  көркем  образды ң  бірі — Күртка. 
л а л ы қ   ж ы ры н да  Қобы ланды   қаидай  ардакты  болса,  Күртка 
Да  сондай.  Е гер  халы қ  ж ы ры   Қобыландыны  ел  қорғаған,  халкьі- 
на  кам қор  болған  батыр  деп  көрсетсе,  Қүртқаны  ақылды,  білгір, 
дана  адам  деп  ж ы р  етеді.
К уртқальщ   аса  ақы лды ,  білгір  адам  екендігі  онық  Қобылан* 
Дыға  керсеткен  кам қо р л ы қ  Істерімен  суреттеледі.  Бұл  ретте  ха- 
лықтың  Кобы ланды ға  айтар  ақы лы   да,  көрсетер  көмегі  мен  кам- 
корлығы  д а  осы  Қ ү р т к а  аркы лы   берілген  деуге  болады.  Күрт- 
каиың  осындай  ақы лды ,  -білгір  адам  екендігі  Қобыландыға 
кер<ікті  тулпарды ,  қ ару-ж аракты   даярлап  беруінен  басталады. 
*  іұны  ол  баты рды қ  д аңқы н  кетеру  үшін  емес,  ел  қамын  оила- 
ғандықтан  ж асайды .
Осыдан  бы лайғы   әқгім елерде  К үртка  бейнесі  ж ырда  айкын- 
Дала  бер^ді,  Ол  қы сы лған  ж ерде  ж ол  табатын,  ақылға  салш і  іс 
Кьілатың,  ж ағд ай д ы   шолып,  болаш ақты   болжайтьш  білгір  адам 
беинесінде  ж ы р ға  қосылады .
К ар ам ан   келіп,  Кобыландынын  К азан ға  қарсы  аттануын  өті- 
педі. 
К о б ы л ан д ы н ы н .1
. 
«Б ұл  саи ар ға  барар-бармасьш ды 
үидегі 
Күртқам  біледі»,— деген  сөзін  естігенде,  Караман  оған  тіл  тигі- 
^еді.  Қ арам анны н  бүл  сөзіне  қатты   ы заланған  Кобыланды, 
^үртқан ы ң   басын  ал м ақ   болып  аулына  ш аба  жонеледі.  Осы  бір 
Кысылшаң  ш ақ та,  К ұртка:  «Акылмен  ойлап,  жол  табады», 
зты рды қ  алды нан  бүкіл  қару-ж арағы н  және  Тайбурылды  алып 
шығады.  Сөйтіп  баты рды ң  ашуын  таркатады .
іЧазанға  қарсы   аттан б ақ   болып  түрған  Қобыландыға  Күртка 
Кыл  айтады,  Караманнын,  қандай  адам  екендігін  сипаттап  бе- 
pezu  ж ә а е   осы  сап ар д ан   к аш ан   ораларын,  ел-жүртыиьщ  кандан 
үнге  үш ы раған  кезінде  қайтып  келеріи  болжайды.  Кейшнен
217

Куртқаньщ   сөзі .шынға  айналады .  Әрине»  Қ ұртқанык  бұя  айт- 
кат-ідары  ару ақ қ а,  балгерлікке  сүйенгендіктен  туған  емес.  Ол  сол 
кездің  шындығынс:  негізделген.  Ол  зам ан да  ел  мен  елдіа  ара- 
сьшда  Dp  түрлі  лйкасулар,  біріл-бірі  зиду,  торулар  кегг  болган. 
Е лдін  батыры  шетке  ш ыға  қ ал са-ак ,  онь}  ав д и п   жүргеи  жаула* 
ры  пзйдаланьш   шабуыл  ж асағач, 
шауып  әкетксн.  Оидай  жау 
Қобыландыда  көп  болғзн. 
К ұ р гк а  болж ау  ацтқанда,  осьшы 
еске  алады.  Қ ар ам ан   көмек  сұрағандг.,  ояың  батьгр  емес  екенді- 
гін  Құртқа  бірдан-ақ  таниды.  Қасы нда  кы ры қ  мыц  әскері  бар 
ада.чшық  көмек  сұрауы  корқақты қты н 
белгісі 
дсіі
  біледі  жане 
опдайлар  өз  қар.а  басььньш,  қамын  ош іаігьш дъіғын  түсінеді.  Мұ- 
ньш.  бәрін  халы қ  жыры  Қ үртканы н  акы.г ды,  білгірлігін  көрсету 
ушін  келтіреді.
К ұртқа  қаігдай  күйге  үш ы раса  да,  Қсбыландыны  есінен  шы- 
ғармайтын  адал  ж ар  бейнесінде  еуреттедеді.  Ел-жұртын  Алша- 
ғыр  шауыц  ал ш і  бай лауға  түскен  кезде  де,  К ұртқа  ақылмен  іс 
Істейді.  Кобы лакдьиш н  келетініпе  сенсді  де,  бір  ке:ще  Тайбурыл 
байланған  алтын  казы кты   ж әне  күлге  көчіп  азы қ  тастап  кетеді; 
жолшыбай  тұлиардын.  жемін  шаш ып  отырады.  Вүларға  Қобы- 
ланды  кез  болады  да,  ел-жүртын  қандаіі  ж ауды ц  калай  карай 
алып  кеткеііін  біледі.  Қ урткаяы ң   білгірлікпен  ісгеген  осы  бір 
і с і н і н
 
кейіннен  Қобыландыныц  ел-ж ургы н  ж ау   колыпан  босатілп 
алуына  көп  көмсгі  тиеді,  А лш агы рды қ  колы па  түсіп,  қамауда 
ж аткан   күнінде  де  Қ үртка  Қ обы ландмдан  күдер  үзбейді,  кайта 
сағынышы  арта  биреді.  Кобыланды  кслік,  Алшағырдыц  корға- 
нын  к.алай  алу  жайын  ойлап  түрғап  тиақта  онъщ  алдынлн  Курт­
ка  шығады,  ол  акыл-айдасымеи  Алшгіғырды  алдлйды  және  К,о- 
быландыға  қорғанды  қал ай   бүзудьщ   жолын  лйтады.  СөйтІп  ол 
бүл  жерде де  баты рға  кеп  ж әрдем   жал:айдъь
Қ уртқа  Кобыландынын достары   мек дұшпандарынын.  алдыида 
абырайы  түспеуін  де катты   ойлайды.  А лш агырдан  ел-жүртын  бо- 
сатуға  келген  кезіиде,  алдыпаи  ш ы қкан  К ұрткага  Қобыланды са- 
і-ьшыщ сезімін  білхиреді.  Баты рды ң  мұаьгсы  ан галд ы к  екенін  біл- 
гек  Кұрткд:  «Әуелі  ж ау  қ-ольтнан  ел-жүрты қды   босмтып  ал,  олай 
отпей  тұрып,  менімсн  болып  кетсен — доска  күлкі,  дүшпанғ а  та- 
ба  боларсыц,  еліи  босатпай  ж атып,  әйелімен  кеттІ  деген  сөзге ка- 
ларсы к»,— дсп  ақыл  айтады.  Ж ү р т  алды на  бгты рды к  е»сек  с©з- 
ге  ілікпеуін,  абыройы  түспеуік  ойлайды.
^Тагы  бір  мысал:  Мүрын  ж ы рауды ц  ж ы ры ида  Алшгғыр  хан 
тон  ж асап  Қобыдандывы-  қ о н ак қ а  ш ақы рады ,  тойда  ат  жарьгсы 
болатындкғын  хабарлайды .  Тойга  б ар а р   алды нда  Кұртка  Кобы- 
лапды ға  мынадай  ақыл  береді:  «Алш ағыр  хан  сені  сынамак,  рб* 
тін  тапса,  сені  балгі  деп  м а за к   етпек.  Сен  озіңді  хаіш ан  кем  үста- 
ма,  алдыщ іан  қыз-келіншюк,  б ш б а л а л а р   шьгқса,  оларға  қарама, 
хан ордасы на тура тарт т з , твріне отыр.  Ат шабысы  болса,  бәйгіге 
К°сзты н тұлпарын.а өзід мінбе,  б аска  бір  баланы   мінгіз», — дейді-
Ж ыршы  ақындар  Қ ұ р т қ ааы қ   ақы лы н,  даналығын,  білгірлік 
істерін  аса  ж огары   бағалайды ,  оны  ж а с т а р ға   үлгі  етеді.  КүрткЗ"
218

ның  істеріне  сүйсінген  халы қ  Қобыландынын  сөзімен  ^ақылы 
артық  Қ ү р т к аж а н ,  хан  болуға  лайықты»  деп  көрсетеді.  Бұдан 
халықтын,  х а .ш қ қ а   қорган  болған  ерлермен  катар  ақылды,  дана 
әйелдерді  де  ар д а к таған ы   көрінеді.
к  
Егер  ж ы р д а  Қ ұртқа  ақылды,  білгір,  дана,  адам
,ға' 
бейнесінде суреттелсе,  Қ арлыға  көк  сауытты  киін- 
тен,  кәк   сүңгіні  үстаған   батыр  тұлғасында  алынады.  Онын,  істе- 
ріне  баты рлы қ  сипат  береді.
Ж ыршылардын,  кайсысы  болса  д а  (Нүрпейіс  пен  Мұрын  жы­
рында  Қ а р лы ға  кездеспейді)  Қарлығаны  батыр,  өж-ет  кыз  етіп 
суреттейді.  О лар  Қарлығанын,  батырлы қ  істері  ел  қорғау  тілегі- 
не  байланысты  еместігін,  оны  бүған  бастап  жүрғен  махаббат  кү- 
ші,  қыз  намысы  екендігін  көрсетеді.  Мүны  әр  ақын  өзінше  дәлел- 
дейді.  М арабай ,  Б ір ж ан ,  Айса  жырларында  Қ арлы ға—Көбікті- 
ден  туған  баты р  ікыз,  оныц  бар  максаты,  арманы  өзі  секілді  ба- 
тырва  қосы лу—деп  дәлелденеді.  Бүл  максатына  жіету  жолында 
бөгетгердіқ  көп  емендігін  Қ арлы ға  жаксы  түсінеді.  Ен  біріиші 
бөгет  өз  әкесі  Көбікті  деп  біледі.  «Егер  әкем  Кобікті  менін.  өзім 
сүйген  ж ігітім е бермейтін  болса, опда  мен әкемді өлтірмекке бел 
байл^п  едім,  сол  үшін 
о і і ы ц  
үстіндегі  көк  сауыттъщ  кіндік 
т ұ -  
сындағы  үш   көзін  кем  токьш  едім,  сол  жеріііен  аттырармын  деп 
едім»,— дейді  Қ арлы ға.
М ергенбай  ж ы ры нда  Қарлығанын.  анасы  мұсылман  қызы  еді, 
оны  Квбікті  ж аугерш ілік  кезінде  тартып  әкелген  еді  делінеді. 
Сол  ана  өлер  алды нда  Қ арлы ғаға  бір  үлкен  ам анат  тапсырады: 
«Мені,  Қөбікті  зорлы қпен  алды,  ж ас  өмІрім  қорлықпен  өтті. 
Епді  сен  сүйгеніңе  қосыл,  сгер  бір  мұсылманға  кез  болсан,  одате 
айрылма,  етегінен  ұста», — дейдІ.  Анасының  осы  аманатын  есіне 
сақтаған  Қ ар лы ға,  өзіне  тен,  жаір-жолдасты  мүсылманнан  іздей- 
Ді-  Бүл  ж о л д а  кандай  бөгет  болса  да,  оған  карісы  түруға,  жеңу- 
гс  бел  байлайды .
Сойтіп,  ж ы рш ы -ақы ндар  Қарлы ғаны ц  ерлік  істер  жасауы, 
батыр  кыз  атануы  — онық  бас  бостандьгғы  үшін  күресуінен,  сүй- 
ген  ж ігітіне  косы лу  арм аны на  ж ету  мақсатынан  туғаи  деп  сурет- 
теиді.  О сындай  м ақсатты   алды на  қойған  Қ арлы ға  ойламаған 
Верден  Қ об ы ланды ға  кездес-еді, 
оііы
  бірден-ак  үнатады,  өзіне тең 
ТҮтады,  ға щ ы қ   болады ,  Қобыланды  ж ағы иа  шығады,  Сондық- 
тан  д а  ол:
А рманым  ж о қ  дүниеден 
Қобыландымен  бас  қосып,
Б ірге  жүріп  өлсем  деп, —
зііт  егеді.  Онын.  бар  арманы   да,  тілегі  де  Қобыланды  болады.
күнде  до  баты рды ң  көзіне  түсіп,  оны  шын  журш пен  сү- 
індігіц  сөзімен  еміею,  ісімсн  көрсетугетырыісаіды. Ол  Қобылан- 
ьі  үшіиі  қолы нан  келген  жәрдем-көміегін  /аяманды,  «шьгбындап 
аяын  ш үберекке»  түйеді.  Өйткені:
219

Қ арлы ға 
сы и ды   сұл у д ы ң  
К еділі  катты   сүйеді,
Қобы ланды дай  баланы. —
Қ обы ланды ға  ғаш ы қ  болған  Қ арлы ға,  осы  ж олда  жан  'кияр* 
лы қ  істер  істейді.  Ел-ж үрты н  тастап   Кпбыланцыға  ереді, 
<зз
 
зкесі 
КөбіктІні  өлтірісуге  кзмектеседі,  туған  інісі  Бкрш ымоайды  өлті- 
реді.  Мүнын  бәрін  ол  өз  намысьш  корғау  үшін,  сүйгеа  адамыиа 
косылу  үшіц  ж асайды .  Осындай  жаіи  киярльис  істер  жзсаган 
Қарлы ғаны   хп л ы к
 
ж ы ры   батьтр  бейнесіиде  жырлайды.
Қ арлы ғаиы н  күшті  адам   ехенлігі  ж ы рда  мол  көрініп  отырады. 
Моделеп,  Кэбікті  Қобыланды  мен  К арам анды   у стаи  әкеліп,  олар­
ды  зыпданға  салуды  Қ а р лы ғаға  тапсырадьі.  Сонда  Қарлыға  Ко­
быланды  мен  Қ араманды   екі  қолгығына:
Б о ғж ам аш а  қысып  аи 
Акырьш  алып  ж анелді.—
— деп 
оны ң 
алып  күшгі  батыр  екеядігін  суреттейді.  Алшағыр- 
даы  Кобыландынын  ел-жұртын  бослтыл  алу  жолында  Қарлыға 
Оіреылыра  ерліхтер  ж асайды ,  ж а у   баты рлары н  найзамея  іліп 
тасгап  отырады.  Кснінпен  ол  Қобыландыдыц  өзіи  де  ат  үстійен 
түсгріп  кетеді.  Муның  бәрі  ж ы рда 
Ка-рлығаныц  батырльғк  об­
разын  ж асау   үшін  алынады.
Қ арлы ға  тек  батыр  ғана  емес,  сл  өзініц  ақы лы ,  адамгершілік 
мінездеріміен  д е  сүйкімді.  Қ обы ланды лар  Көбіктіні  жекеді  де» 
онык,  қүрметіне  К а р ам ан   той  ж асайды .  Б ір а қ   Қ арам ан  бүл  тойға 
Кобмландыны  ш ақырмай,  ай д ал ад а  ж алғы з  калдырады.  Бұған 
Кобыланды  каиаланад ы ,  кам ы ғады ,  сол
 
хеэде  бул  жаііды  біліш
«Кобыланды  ж ал ғы з  қ ал ғаи   ссн,
Қ а р а м а и д а й   ж ам ак іға,
Толып  ж атқ ан   көп  қият 
Артыкш а  қүрм ет қы лған  
с о ц ,
Кыз  д а   болса  Қ арлы ға...» —
келеді.  Кобыланды  Қ арлы ғаиы ц  адамгерш ілігі  Қараманнан  ар- 
ты к  екенін  білігі,  оған  езін ің   түсін,  елінін,  шабылып  қалғаиыв, 
бүл  ж апы яа  қаггы   батыи  турғанын  айтады.  Сонда  К арлыға  Ко- 
быландыныд  кайғысына  о р тақ   екенін  білдіреді,  кайгыланған  ба* 
тырды  жұбатып;
Ер  де  сасар  болар  ма,
Етегін  басар  болаэ  ма.
Мүндай  texe  куадбай 
Баты р  каш ар  болар  ма
деи,  Қ о б ы л а н д ы ға  
рух 
б ер ед і,  Қ о б ы л а п д ы н ы   ш ы н  сүйгенаіктен 
оған  сөзімен  де,  ерлік  ісімен  де  кғшектеседі.  Осы  тұста  хальгк 
жыры  К а р ам ак   мен  Қ арлы ганы   салыстырып  өтеді  де,  Қарлыға- 
ның  ж слдасты ғы ,  адамгеріцілігі  Қ арам ан н аи   әлдеқайд а  жоғары
Б у л ін г е н   е л г е   ж е ге   көр, 
Ш а б ы л ғ а н   е л ге   ж е т е   көр... 
М ен   д е   а р т ьщ н а н   б арайы и...
220

екендігін  ақ ғар тад ы .  К об ы лан ды ға  көм ек  беруге  Қ а р ам ан   жара* 
маса,  Қ ар лы ға  сө зін д е  түрып,  Қ арам ан н ан   ерлігін  асы рады .  Қо- 
былапды нын А лиіағы рдан  ел-ж үрты н  күтқары п  алуы на  болыса- 
ды. С ондыктан  д а  халык. ж ы ры   Қ арлы ғаны  «Қ ы з д а  болса ер сді» 
деп  К обы ланды лардъщ   к атар ы н а  қояды.
Қ обы ланды ға  ға ш ы қ   болған  Қ а р л ы ға  кан ш ам а  ерліктер  ж а- 
саса да,  м аксаты н а  ж ете  алм айды .  О ған  Кобы ланды   көніл  аудар- 
майды.  Ол  өзінің ел-ж үрты н А лш ағы рдан  босатып  алғанн ан  кейін 
Қарлығаны  үмытып  т а   кетсді.  К арлы ғам ен   еш кімйік  ж үмысы  д а   . 
болмайдьі.  Б ү ган   ы за ла и ған   Қ ар лы ға  Қ арасп ан   тауы н  ж алғы з 
мекейдел  ж а т а   береді»  Кобы ланды   ушін  тағы   д а   кайғы-касір<ет  >
 
тартады .  бір  кездегі  куаны ш ы   күйінішке  айналады ,  ғаш ы кты қ 
отымем ай д а л а д а   калы п   койған иамысы түла  бойын м еңдете бере. 
ді.  Осы  түста  ол  Ш ош ай  ханны н  Қ обы ланды ға  ж а с а ға н   шабуы- 
лын  п айдаланад ы .  Ж а у   әскеріне  косылып,  К обы ланды ға  карсы 
аттаяады .  К ан   м ай дан   үстінде  б аты р ға  н ай за  салы п,  аттан  түсі- 
ріл  кетеді.  Б ір   кезде  К об ы лан д ы ға  деген  сүніспекш ілік,  ғашык* 
тық,  м ах аб б ат  сезімі  енді  кекке  айналады .  Қ ар лы ға  ғаш ы кты к 
жолында  өзініц  туған-туы сқандары н  ғана  емес,  енді  сол  ғашыК' 
тықты  б а ға л а м а ға н   Қ обы ландьш ы  н ай зал ау ға  дейін барады . Бү- 
даи  м ахаббат,  ғаш ідқты қ  сезім і  ер л ік  істерге,  өж еттІлікке  бас- 
таиды,  қан д ан   іске  б олса  д а   бел  байлатты рады ,  бәрінен  де  м а ­
хаббат  сезімі  күш ті  деп  ж ы рщ ы -акы н д ар  корытыпды  ш ығарады . 
Осы  негізде  олар  Қ а р лы ға  об разы н   ж асайды .  Қ а р лы ғаға  аяу- 
шьглық  білдіріп,  акы ры н да,  оны  Кобы ланды ға  досады .
Жау  адамдары 
б ат ы р ла р   ж ы ры к  зерттеп  енбектер
ж азған   Қ аж ы м   Ж үм алиевтің  айтуына 
К а р а г а н ­
да,  бірш ш іден,  ж ы рш ы -акы нд ар  батыр  ад а м д ар   к а за қ т а   ғана 
бар,  басқа елд е  ж о қ  деп түсінбеген. Баты р  ор елде болатындығын 
гаряхи  шыіндық  түрғы сы нан  ж ы рлаған .  Вкіншіден,  жьгршы- 
акьшдар  жіағьшды  бейнеде  алы нған  -батырлардың  мыкты  екен- 
Дігін  көрсету  ү т ін   оларм ен  алы сатьж   ж ау   а д а м д а р ын  кемітпей, 
'Қайта  күшті  егіп  суреттеген.  Ж а у   адам дары н  осылай  сипаттай 
^ р ы п ,   жа*ғымды  б аты рларды ң  образьш   күдгейтікен1.
Ж ы р щ ц -акы н д ар   баты рлардьщ   ерлік  істеріне  ға н а  ерекш е 
қойм айды .  О ларды ң  образы н  күшейтіп  ж а с а у ү ш ін  
ж   У  ^Д ^м дары ны ң  мы қты   екендіктөрін  сурегтейді.  О лай  етпей, 
у  оаты рлары н   әлсіз,  осал  етіп  көрсетсс,  онда  ж ағы м ды   кейіп- 
л ар  е д Г ^   е^ л *к  істеР*>  оларды ц   күш ті  бейнесі  ш ы қпаған  д а   бо-
g   ^ ° ® ы ландьгмся  алы саты н  Қ а за н ,  Квбікті,  Алш ағыр,  Барса, 
т  Ршы*1б ай л ар   осал  ж а у   емес,  о л а р —  алы стан  -гоят  іздеген,  бө- 
батьіЛДі  ШаУыгт  а^уды   көздеген,  «кайраты м ен  м ал  ж иған»  күшті 
к 
РЛаР-  Ал  ж а у   батырларының,  м ақсаты   ез  елін  ко р ға у   емес, 
Дапт!^ €ЛдеРге  ж о р ы қ   ж асау ,  соғы с  ашу,  ел  талап   м ал  жию. Ал- 
Р  іна  осындай  м ақ сат  койған  ж а у   адам дары   өздерінін  күшіне
1  Қ азақ  одебиетікін  тарихы,  I  том,  1958.
221

сенеді.  Сондықтан  д а  ж ы рда  олардын.  образы  беибіт  елге  жаса- 
ған  киянат-зорлығымен,  өркөісірек  өзімш ілдігі,  тәкашіэрлығымен 
алынады.
Ж ы рш ы-ақьпідар  ж ау   батырларьшын.  образи н   ж&сағаида,  ек. 
алдымен,  оларды қ  сырт  келбетіне  көқіл  аударады . Оларды  ерте- 
гінін,  алып  дәулеріие  геңейді,  м ифтік  сипат  берсді.  Мергенбай- 
ларды ң  жы ры ндағы   Қ азан,  Кебнкті,  А лш агыр  т.  б.  ж ау батыр- 
лары   жаратыл'ыстан  ты скары   денесі,  соған  сай  күші  бар  алып- 
тар  'бейнеюінди  сурегтеледі.  О л ар ға  атсаң  ок,  шалюаң  кылыш 
отпейді,  дёнслері  шойыннан  кұйы лған  болады.  СондаЗ-ақ,  Нур- 
пейіс  жы рьш да  Қобыланды  алысатын  Б а р са  хан  да  ертегшік, 
ж ал ғы з  кэзді  дәуі  секілді.  Варсаньщ   әрбір  денс  мүшесіиің  өзі 
ерекш е  ж ар ал ған   керемет  нәрсе  түрінде  көрсетіледі.  Барсанші 
өзін  улкен  тау ға  ұіқсагады.
... Б уд актап   түтін  шығады, 
А йғайлаған  даусымсн
Мүрнынын  ты іш с  л^бі  екен... 
Қ а р а  тасты   жарады.
Сырғауылдан  кем  емес, 
Екпінінен  тыныстың
Барсаныц  тартқан   шылымы... 
'Тастар  үшып  б ар а д ы ,—
деп, Барсанын,  .сьърт  келбетін  елестетеді  жоне  оныд  бірден  скі 
епіздід егін,  екі  батпан  нан  ж е й тһ ш гін ,  сусыиыиа  екі  көл;;ін 
суын  іигетіндігіи  айтады.
Дөііе  күрылыстарыіныц  ерекше  болуьона  қарай,  ж ау  адамда- 
рының  күші  до,  айла-амалы   да,  жиуыздьгқ  іс-әр^к-еггері  де  кеадк. 
Олар  алып  күш теріне  сенеді.  К арсы   келгеи  батырларды  менсін- 
(>ей:ді*  өркөкірекгік,  тәкаппарлы қ  ж асайды ,  сөэсіз  бағынукн  та­
лап  етеді.  М;>селен,  К обы лаиды га  қарсы   п ш қ к ан   Қпзаи  батыр 
озінік  мы қтклы гы н  айтып:
Қ азан   батыр  мен  деймін,
Қ алж ы н  ісөаге  хөнбеіш ін.
Ашуыма  ж олықпай 
Бурыл  ат  пен  а қ   сауыт 
Кол  тигізбей  бер  дейі.гін,—
деп  өктемдік  жа-сайды.  Ө здерініц  күш -кайраты на  сенген  жау 
батырларынын  кайсысы  болса  да,  айбат  шегеді,  сөзімен  коркы* 
тады.
Ж ы рш ы-ақындар  ж  а у  адамдары иьщ   образын  осы  түрде  ж а* 
сай  келіп,  оларды қ  д а  күш ті  батыр  іжш діктерін  жекпе-жек  күрес 
үстінде  көрсетел,і.  Бүл  рстте  оларды н  күші  Қобыландыдан  кем 
еместігін  сипаттайды.  Қобыландының  злды нан  шықкан  Алніа- 
ғырдыд:
Қолындағы  найзасы,
Қ а р а  тасқ а  ткгенде,
Қарыс  сүйем  бойлаған,—
деп,  оныд  мықтылығьш  бейнелейді.  А лш ағы р  күшті  болғандык* 
там  д а   Қабыландымен  ж еті  куи  алысады,  барльиқ  айла-амалык
222

колдакады.  Б ұ д а н   ж а у  батырларыны ц  о са л ^ е м е с т іг і  аикы ндала  і
түседі.  А лш ағы рға  көмектесғсен  Бы рш ы м бай  қан д ан   ^мықтьг.  и л   ; 
Қ обы данды ларға  атой  с а л ға н д а ,  әр  баты рды   бір  түиреп  Өіеді.  » 
Оны  Кобы ланды лар  күшпен  емес,  айлам ен  ж еқед і. 
;
Ж ы рдағы   ж а у   ад а м д ар ы   к ан ш а  мы қты   болса  д а ,  акы ры нда  : 
женіліс таб ады ,  м ак саггар ы н а  ж етпенді.  Оныц  мәнісі 
оларды и 
поле  бастап,  бейбіт  иоатқан  елге  ш абуыл  ж асау ь ш д а,  ха^лыққа 
зорлы қ-зәбірлік  көрсетуінде.  Сөйтіп,  х ал ы қ   ж ы ры   мұндай  ш ап-  • 
қыишылаірдын  әр каш ан   д а  ж олы   болмайтындығьш ,  ж еқілетін- 
дігін  тарихи  ш ы нды қ тургысъш ан  беннелейді.
Е л  қ о р ға у   ІсІнде  баты рға  ж о л д ас  болған   тү л п ар -  : 
а  урыл. 
дард ы   әр  халы қ  өзінін  ібатырлык,  ж ы ры н а  екі 
жүйеде  қосқаны   бай к әл ад ы .  Бірінш ісі,  баты рды ң  ж араты лы сы , 
туысы  қандай  ерекш е  болса,  онын  түлп ары   д а  сондай  б о л ъ т   ке- 
леді.  Кейде  ол  тулп арлар  д а   батьгрмен  бір  күнде  туған   болады .  <
 
Бұі аи  ж ы рда  мифтік,  діни  мән  беріледі.  М әселеіі,  кы рғы з  халкы - 
нық  батыры  Л Іанас  дүниеге  келген  күні  оньщ   түлп ары   А к қ у л а  : 
туады.  Кейіннеи  ел  ко р ға у   ж өнінде  ол  М а н асқ а  көп  едб ек  сіні-  ■
 
реді.  Екінш ісі,  түлпарды   не  баты рды ң  өзі  іздеп  тауы п  ал ад ы   не­
месе  оларды  баты рды н  ж ақ ы н   ж о л д астар ы ,  ағаны н-туы стары   ; 
дайыпдал  береді.  М әселен,  И лья  М уром едтіц  мінуіне  керекті  а т ­
ты,  батырдын.  қар у -ж ар ағы н   оныц  әкесі,  Д о б р ы н яіш н   мінуіне 
керекті  атты  әке-шешесі  тауы п  береді.
Әр  халы қ  баты рлар  ж ы ры н да  баты р  міиетін  т ү л п а р л а р д и   • 
осы  секілді  екі  ж үйеде  қосад ы   д а,  бүған  ерекш е  мән  береді.  Мүн-  і 
дац  тулп арлар  баты рды   ор  түрлі  киын  ж а ғд а й д а н   күткары п  
окетущі  күш  немесе  т а р   ж ол,  т а й ғ а қ   кеш улерде,  қ ау ш -к атер   ту- 
ған  кездерде  баты рға  акы л  береггш  білгір  етіп  сурегпейди  Сон-  ; 
д цқтан  д а  х ал ы қ   ж ы ры н да  б ат ы р ға  ж о л д ас  болған  т ұ л п а р л а р ға   ; 
«Байш убар»,  «Көкш е  тұлп ар»,  « Ж с ла яқ » ,  « Б о зк асқ а» ,  «Т арлан»,  ! 
« Қ зракаска»  деген  секілді  аттар   койы лады ,  батырдын.  ж ауы нгер 
жолдасы,  ағайын-туысы  есебінде ж ы р л ан ад ы . 
■
Бәты рга  ж ауы нгер  ж о л д ас  есебінде  ж ы р га  қосы лған  тулпар- 
дьің  бірі  — Тайбуры л.  Ж ы р д а  Т айбуры лдьщ   «л  қ о р ға у д а ғы   қы з-  j 
меті,  Қ обы ланды ға  ж ауы нгер  сер ік   болуы  бірден  айты лм анды .  =
 
ЛЧырщылар  Қабыландьспьщ   образы н   оныц  ана  ікұрсағьш да  ж ат- 
кан  кезінен  б ас гаса,  Тайбуры л  д а   сондай.  Оныц  б о л а ш а к та   ба- 
ырға  ж олд ас  болаты н  тү л п ар   екендігі  кер  би ен іқ  іш інде  ж а т к а н  
кезш де-ақ  белгілі  болады .
K nr 
Ш,СН  ^ ¥ Р Тқа  секіл д і  д ан ан ы ң   күтім інде  өскен  Тайбуры л 
оы ланды ға  ж ауы н гер  ж о л д а с   болады .  Б а ты р  мен  б ір ге  ел  к.ор-
б ,„у«  .щығады ,  х ал ы қ   қнялы   Қ об ы ланды   мен  Т аубуры лды  
і 
evDh/^111  т^ с ‘н' сксн  ж олдастай ,  а ғ а   мен  інідей  сииаттайды .  Тай- 
біл 
®аак*?  т ұ л п а р л а р д а н   .артык  бір  юасиеті  а д а м   тілін
заіЛпи г^и *НД,е’  айт« а’нДы  түсінетіндігінде.  Қ ы рьік  күнш ілік  Қ а- 
р  кҮнДе ж еткізуд і  өтінген  Қ об ы лан д ы ға  Тайбуры л  «жет-
ы зем »   дец   у а д е   е т ед і
ыланды  түсінде  А лш ағы рд ы ц   келіп,  елін  ш ауы п  кетке-
223

нін  біледі  де,  қатты  қапаланады .  Бұл  ж айды   Тайбурыл  да  сезіл 
қайғы ланады ,  ыза  кернегсндіктен  аяғы   д а  ақсайды.  Қобыланды 
өз 
е л і н і ң  
ж ұрты на  келеді  де,  елін  ж ау   кай  ж акқа  әкеткенін  та- 
ба  алман  тұрзды .  Сонда  ол  ж олды   Тайбурьал  тауып  береді. 
Осы  секілді  әнгімелерді  ақы ндар  ж ы ры на  қоса  отырып»  Танбу- 
рылда  адамның  ой-мінезіы,  тіліи,  адам   сырын  түсінетін  ерекше 
•қасиет  бар  деп  көрсетеді.  Соидықтап  да  жыршьнақьгндар:
Ж азы ғы   мал  деліесеқ:
Тайбуры лды қ  акылы 
А дам заттан  арты қ-ты ,—
деп  ардактайды .
Тайбурылдъщ.  екінш і  бір  қасиеті — жүйріктігш де.  Батырлар 
ж ырында  кездесетін  түлпарларды ң  бәрі  де  ж үнрж.  Бірак,  Тай- 
бурылдың  ж үйріктігі  ола.рдъщ  бэршс:*  асып  ж атады .  Тайбурыл* 
дыц  ж үйріктігі  ш апкан  сайын  үдси  түседі,  қьізган  сакын  дами 
береді,  Қобыланды  «Әйт,  ж ан уар,  шу»  дегенде:
Аршьвндап 
<5урыл  гуледі, 
Тіктеп  тиген  түяғы
Табаны  ж ерге  тимеді, 
С.аз  балш ы қтай  иледі.
Тау  меи  тасты  өрледі... 
СецгІр,  сеқгір  таулардан
Көлденец  ж атқ ан   көк  тасты 
Секіріп  бурыл  женелді...
десе,  түс  кезіііде  Тайбурылдыц  ж үрісі  онаи  сайын  үдеп  кетеді.
Аттың  ж олы  қазы лды , 
Арандай  аузын  ашады,
Бес ж ү з  күлаш   ж азы лды . 
Аиғын  топ-топ  басады,
Омырау  тері  кэнірді 
БІр  төбеніц  тозанын
Бурыл  кекке  секірді... 
Бір  тобеге  қосадм...—
Қ аж у,  ш арш ауды  білмеген  Тайбурыл 
кешке  қаран  жүрісті 
бурьшғысынан  д а  дамытып  ж ібереді.  Слры  садақтың  оғындан 
зымырайды,  ж үлды здай  эғады:
Кешке  таман  Тайбурыл 
Үзатпаіі  алды н  тосадъг.
Ж ьін  каққанға.  ұксады , 
К екқүтан  мен  Қ арабай
К үлан  менен  бүланды, 
Көтсріліп  ұш капш а
Қкік  пенен  қоянды 
Белінеи  кесе  басады...
Қеркемдік  ж ағы нан  алғаид а,  өлецнін  всірелеу  түріидв  жыр- 
л аиған  «Тайбурылдыц  шабысы» — қ а за қ тағы   батырлар  жыры* 
ныг\ . аса  СҰЛУ> 
шебер  суреттелгеи  аск ар   шыцы  деуге  болады- 
Мүнымен  к атар ,  «Т айбурнлды ң  ш абысында»  халыктын,  ой- 
арманы,  қияльт  ж атқан ы   д а   б ай қ ал зд ы .  О дан  сеңгір,  сецгір  тау* 
л ар д ан   бір-ақ  қарғы и  отетін,  алъісты  ж ақы н   ететін,  кырык.  күн- 
ш ілік  ж ерге  бір  кунде  жстетін  көлік  болуды  ацсаған  халык 
кяя- 
лы  көрінеді.  Ерте  кезде:  Тайбуры лдай  алысты  бір-ақ 
аттай ты н 
тұлпарларды   сондай  көлік  болуын  х али қты ң  
арман  етксидіп 
ацғары лады .
Екінші,  .«Тайбурылдыц  ш абмсынан»  басқы нш ы   ж ауға 
қ а р с ы
224

досты ққа  пгакырадьг.  Ексуі  достасдды.  Бірлқ,  Ллшағыр 
Қобыландымен  !  сөз  ж үзінде  дос  болады.  Қобыландыны 
әлтірудің 
ам алы н 
ойлайды,  '  би 
ж әне 
уәзірлермсн 
ақылдасадьт.,  Қ алмақтарды ң ;ең  мықты  батыры  Барсага  хат 
ж азады , м үды н  шағадьт. «Мен саған Қобыландыны жіберемін, 
оны  елтіріп  кегімді. әпср»,—  дейді.  Сонан  кейін  Алшагыр 
-Қобылапдыньт  қон аққа  шақырады  да:  «Қалмақтыц  Барса- 
кслм ес  дсйтін, күш ті  ханы   менің  ата  жауым  еді.  Егер  шын 
дос  болсац,  содагг  кегімді  алы п  бер»,—  дейді.  Кобыланды 
разы лы қ  білдіреді.  Қобыландыныц  ата-анасы,  қарындасы, 
Қ үртқалар  батырдың  бүл  сапарға  баруына  қарсы  болады. 
Алш ағырдың  алдап  жіберіп  отырганын  жөне  Қобыланды 
кстісімен  елді  шабатынын  айтады.  Бүғаи  Қобылалды  қүлақ 
аспайды , 
к а с ы н а  
Қарт  Қож ақ  бастаған  жолдасгарын  сртіп, 
Барсага  аттанады .  Қобыландының  келстінін біліп,  оиың  жо- 
лы и  тосып  жүргси  Барсаныд  бас  батыры  Қаршығады 
олтірсді.  Қалы ң  қол  альт ,  Барсаның  өзі  шыпзды.  Он  алты  . 
күигс  созы лған  ж екпс-ж ск  соғыста  Қобыланды  Барсаны  да  - 
ж сңсді.  Сол  ксздс  Қобылаігды тү с керіп,  слініц'ш абылғанын 
біледі.  Қобыланды қайты п келеді дс, Алшағырдагг ел-жүртыи 
босатып  алады   ж әкс  ханды  жазалайды.
Қобыландының  жорықтары  жайында  Мүрын,  Нүрпейіс, 
Айса  ж ы рлаған  нсгізгі  әцгімелер  осындай.  Жыршылардыц  ; 
бәріне  ортақ  әңгіменіц  бірі:  Алшагырдың  (Ақшахапныд) 
Қобылаидымен  отірік  дос  болуы,  батырды  алдап  өлімгс 
ж үмсауы ,  Қобыландыньщ  ж ауларын  жсдуі. 
Е
к і і і ш і
 
ортақ 
әцгімс:  ханны ң  зүлымдық-жауыздығы,  кшшатшыл  сксндігі. 
Үшінші:  Қобылаігдыныц  Алшлғырддғг  кск  алыгг,  сл-жүртыіг 
а за т  стуі.  Б үл  сскілді  ортақ,  үқсас  әңгімслерді  әр  ақын  әр 
түрдс  ж ырлайды.  Мүрын  мсн  Айса  кысқа  түрдс  айтса, 
Н үрпейіс  молынан  қамтып,  әрбір  үсақ  жаплардыд  өзіи 
үлғайты п акетсді. 
^
Ж оғары да  «Қобыланды  батыр»  жырыныд  иарианттарын  . 
идея 
ж эн е 
сюжет 
қүрыльтсы 
жагынан 
скі 
салаға 
бөлін етін дігін ; ескертіп,  согад  сойксс  біраз  талдаулар  да 
ж асадық.  Бүғля  карағаңдл  жырдьщ  Мсргенбайлар  айтатын  : 
вариант* х ертсректс туғандығын аңғартатьш сскілді. Ал соңгы 
ақы ддар жырдыц ескі сюжетін жаңалап айтқаны бергі  ксздід 
қоғамдық  ж ағдайлары  оларга  коп  эсер  етксндігі  байқаладьг. 
О лай  дейтін  себебіміз:  Мүрын,  Айса,  Нүрпсйістср  кецестік 
Дәуірде  тапты қ  сана-ссзімі  оянған,  халықты  рсволюциядпн 
бүрын хандар мсн байлардыд қанап, езіп кслгсндігін түсінгсн 
ақы ндар  еді  жоне  мүндай  қанаудыд  шст  жағасын  оз 
коздсрімен  көргсн  де  сді.  Сондықтан  да  олар  Қобыланды
8  —  1068
225

батырды  ерте  замандағы  баскыишы  ж ауға  қарсы  аттанды- 
рудан  гөрі,  қапауш ы ларға  қарсы   күрсстірсді.  Олар  жырдыц 
сюжст  желісін  бергі  ксздің  тар н х и   ш ыидығыиа  қарай,  ха- 
лы қты ц 
с с і ііс н
 
:  кстпсгсп  ф актілсрдіц  теңірегіне  қүрады. 
С эйтіи,  сскі  жыр  тапты қ  түрғыдаи  қ ай та  жырланған  дсугс 
болады.
ж ы р д а ғ ы
 
«Қобыландьь 
;  батырды» 
жырлаған
о б р а з д а р
 
ақындардьщ   қайсысы  болса  да,  адам  об-
:  _ 
;  
разьш   жасауға  срскш е  м әп  береді;  Ха- 
,  : 
'льгқтьіц дос-дүш паны  кайсы   скеидігііі  дәт 
лелдсп  көрссту  үшін  басты  адамдарды ц  іс-әрскетін  сипат- 
тайды,  олардьіц  жағымды,  жағымсыз  образын  даралап 
корсстс  отырып,  барін  сстс  қаллрлы қтай  стіп  сурсттсугс 
тырысады.
К
о б ы л а н д ы
 
Қобыландының  батырлыгы  женіндс  жыр- 
ш ы  .  ақы ндардьщ   бәрі  дс 
(Марабайдап
басқасы)  әңгімсні  әрідсн,  баланың  тумпй
түрған  ксзінсн,  Т оқтарбай  м ен  А налы қты ң  бір  перзснткс 
зар   болуынан  бастайды.  Бүдан,  бірінш іден,  ш аруақор,  адал 
сцбск  стіп  ел-ж үрты н  асы райты н;  скінш ідсн,  ішкі  жанс 
сыртқы ж аулардан  халы қты .қорғап ал аты н  батыр үл болуыи 
арман  стксн  халы қ  қйялы   көрінеді. - Осйшдай  батьтр  үлды 
халы қ  аты нан  іздеп  Т оқтарбай  м сн  А налы қ  дүнис  ксзсді. 
Әрішс,  ондай  үлдьг тәңірдсп  сүрауш ы лы қ  — ,срте  ксздсгі 
адам  баласыньщ -  ой-өрісі,^  дүнис  таны м ы   темсн  сатьтда 
болган 
к с з і і і
 
ацғартады.  Б ір а қ ,: әцгіменіц  исгізгі  идсясы  — 
х а л ы қ қ а ; қам қор  болатын  батыр  үл  іздсуден  туған.
Сондықтан  хальтқ  үғымында  мүндай  адамны қ  жараты- 
льтсы  да,  басқалардан  ерскш с  болу  керск.  Ондай  срекшслік 
ф антазия,  м ифкс  байланысып  жатады.
Д үнисж үзілік  эпостьщ   кебіндс  баты р  образы  батырдыц 
ессйгсн  ксзіпсп  басталса,  Қобылаігдыныц  болаш ақта  аскаи 
батыр болатындыгы оның ана қүрсағы нда ж атқан  уағыіща-ак 
біліпсді.  М әссл сн ,;  Қобыландыныцу  ш сш ссі  Қобыландыға 
.  скіқабат  к с зііщ с : ж ерік  асына  нс  ары сташ іы ң  жүрсгін,  нс 
айдпһардьщ  отін.  ж сйді,  .нсмссс  қ ар а  тасты .  шайпайды. 
Сөіітіп  жсрігін  басады;  Бүл  ж анды   Мүрыіг  жырау:
, Бір  күидсрі  болғаііда, 
Т үй ед сп   бура  сойдырды,
у, 
Х аты и ьі  ж с р ік : боладьт. 
;  Ж срігІ  оғаи  қапбайды .
. 
Ж срігі  иегс  қапады .  і 
С и ы р д ап   бүқа  сойды рдм,  .
Қойдатг  қошқар  соіідырды, 
Ж срігі  оғап  қапбады.
;Ж ср ігі  оган  қапбайды .  ^ 
/   Ж ы л қ ы д ап   аигы р  сойдмрды, 
.
'  Ж срігі  оғаті  қанбады .
S

дсп  суреттсйді.  Содан  ксйін  Қобыландыныц  шешссі  жсрік 
асъша:
«Л идаһардьщ   басып  алды рды,
Лузы па  қаты и  салдьгрды,
Ж срігіі!  сөмтіп  қандырды»,—
дсйді.
Ал,  Аііса  Байтабыновтың  айтуьшдагы  «Қобьгланды  ба- 
тырда»  батырдыц  шсшссі  ж ср ік 'ай ы   кезінде:
К аты р-кдты р  қара  тасты  ш айиады,
Л зудаи  азу  қалм ады,
Ж ал а ц а ш   к а р т   аунады ,
Л уиап  сді  тоцбады ,—
дслінсді.  Ақырында  Қобыландыға  скі қабат болган ана арыс- 
т а ш ш ц   ж үрсгін  жсп  қан а  жерігін  басады.
Вүл  ж айды  «Қобыландының»  басқа  варнанттарьтаи  да 
коругс  болады.  Моселсн,  Қобылаиды  жайьшдағы  бір  жырда:
Ж ерігім   м сиіц  қаітар  дсн, 
Ж ерігім  мспіЦ  қаиар  дсп,
Ш ы р ад ай   кезім  ж ан ар   дси, 
Ші.градай  көзім  ж акар   дегг,
Қ ац тарды ц  қ атқап  м үздарыи  ' 
.  Л йдаһар  ж ы лап  бастарыи 
Тсціздіц қ а р а   түздарьш , 
Пытырлатып  ш айпаиды,
Қ аш ы р-қүн іы р  ш лйиайды , 
'  Огдіг  да  ж срік  каибады ,—
Ж срігі  огап  қапбады.
дсйді.  Ол  ж срік  асына  қара  тасты  да  шайнайды,  аіодыц 
стігг дс ж сйді.  Б ірак,  оньщ бәріне ксмпірдіц жсрігі қанбайды. 
Ақырыігда  арыстанның  жүрегін  жсумен  жсрігін  басады.  : 
А лтш сқа 
кслгсіі
  ананың  жолбарыстың  (нс  арыстаіінык) 
ж үрсгінс псмссс  аюдііЩ  стінс жсрік  болуы,  оіш ц қүрсағында 
ж атқ ап   баланы ң  қандай  . сқ сій н .  слпаттап  түргаіі  сскілді. 
Б үлай  ж ы рлауш ы лы қ  боллшақта  слін  коргай  алатын,  арыс- 
таіщ ай  айбатты ,  жолбарьтстай  жүрскті,  тастаіі  бсрік  батыр 
адам  болуыіг  ацсаган  халықтъін;',фаптазиясьшаіі  туган.
Қ обы лаяды   жайьшдлғьг  жырларда  анлиы ң  жсрік  псыпан 
ксйінопы ңтолғағы , болаш ақбатырбаланыңтуысыайтьглады. 
М ү н д а.  ананы ц  толгагы  өтс  қатты  болады,  ана  баласьш 
туа  алм ай,  15  күндсй  толғатканы  жырланады.  Толғдқ 
қысқаіщ а  кәрі  ana  ордсіі  ойга,  таудан  сайга  домалайды, 
сүйсуінс  см ск  сырықтар,  үстауына  жібск  ж слбаулар  жп- 
рампйды,  нс  сынып  кстсді,  нс  үзіліп  қалады.  Осындай 
толгақ  қиыншьглықтарын  коргснпсн  ксйін  карт  aim  аман- 
сссн  босанады.  Сонда:
«Кіидік  KCCKC1I  ӘЙСЛДІҢ 
' 
•
Осы  туған  ж ас  бала
Умытый  қолып  талдырды», 
; 
,
(Пүрпсііістіц ай туи паи ).
227

Болаш ақ  батыр  Қобыландыныи  туы сы   осындай.  Мүнмц 
озі  Қобътландының  ер  ж етк еи   кезде  өте  күшті  батыр 
болатыидыгын  алдын  ала. айты п  түрғандай.
Ж араты лы сы ,  туысы  ерскш е  болған  баланыц  өсуі  дс, 
міиезі  мен  қылыгы  да»  ақы лы   меи  айласы  да  басқалардан 
ерекш с  арты қ  болады.  Қобылапды  жайындағы  жырлардыц 
кобі  оның  бала  кезіндегі  өсуіне  м олы рақ  кеңіл  боледі.
.  Елге  қоргаи  болуға,  басқынш ы  ж ауға  қарсы  баруға  жарай 
алаты н  батырдың  кслбеті  б ала  кезініц  езін ен -ақ  көрінс 
бастайды.  Қобыланды  алты   ж асқа  келгендс  қару  алып 
қарауы лға  шығады.  Сонда:
Т ау л ар   кү й іп ,  тас  ж аи гап,
Л лты   ж а с ар   болапыц 
Елбецдегси зарп ы и а.
Қобыландының.  бала-  ксзіпдсгі  ерекш е  есуі  оныц  бола- 
ш ақта  сліне  қаықор  корсетуге,  халқы ны ң  ж аулары на  карсы 
күреске  ж арайты н  баты р  скеніи  аңғартады .  О
ііың
  қарулы- 
күш ті  екеіщігі  балаларм сн  ойнағагща,  ж ы лқы ға  барып  ат 
үстап  мінгенде,  ж алғы з  езі  к ү зетке  ш ы ққан  ксздерінде 
көзге  түседі.  Б ү л   кезде  Қобыланды  ел  ш стіне  шығып 
карауы л  қарайты п,  жылқышьтлармсн  бірге  күзетке  баратьш 
болады.
Қобыландыныц шын  мағыиасьшдағы  батыр атануы оның 
өзіне  тец  қалыіщық  іздсуіиен  басталады .  Б ү л ,  әринс,  тск 
«Қобыланды  батырда»,  қаза қ ты ц   баты рлар  жырында  ғана 
кездссетін  әңгімс  смес.  Ол  коп  слдің  батырлы қ  жырына 
ортақ  оцгімс.  Оларда  да  ж ігіттіц  мықтьг  батыр  еқеидігІ  — 
өзіне  сснімді  ссрік,  сүйікті  жпр  тауы п  алуы на  байланысты 
айтыладтл. 
Бүл 
ж олда 
батыр 
ж ігіт 
әлдснешс 
қ иыі ішылықтарды  басЫнан  кеш іреді,  көптсгсн 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: