Мемлекеттік инвестициялық

- инфляция;

- шетел 

инвесторларының 

Қазақстандағы 

болып 

жатқаи

процесстер жайлы толық ақпарат алалмауы.

Инвестициялық  ахуалды  бағалауға  қолданылатын  неғұрлым 

әмбебап 

тәсіл 

-  

факторлық 

болып 

табылады. 

Ол 

ұлттык 

экономиканың  инвестициялық  ахуалына  әсер  ететін  факторлардыц 

жинағын  бағалаумен  негізделеді.  Инвестиция  мен  салықтыр  бойынша 

халықаралық 

орталыктың 

ұсыныстарына 

сәйкес 

Қазақстан 

экономикасына  инвестиция  ағымына  кедергі  жасайтын  факторлардь-

ранжирлеу  жүргізілді.  Қазақстанға  инвестицияның  кіруіне  мәнді 

кедерғі  жасайтын  экономикалық  кедергілер,  одан  кейін  сәйкесінше. 

құқықтық және саяси факторлар, ал сосын -  ұйымдық факторлар және

материалдық-техникалық мінездегі мәселелер.

Инвестициялық  ахуал  түсінігі  макро  және  микродеңгейлерді 

қамтиды.  Макроэкономикалық деңгейдегі  инвестициялық ахуал  өзіне 

инвестиция  үшін  саяси,  экономикалық  және  элеуметтік  ортадағы

көрсеткіштерді енгізеді.

Микроэкономикалық 

деңгейде 

инвестициялық 

ахуал

қабылдаушы  елдің  нақты  мемлекеттік  органдарының,  шаруашылык

субъектілер — жеткізушілер, сатып  алушылар, банктер,  сонымен  қатар

кәсіподақтар  мен  еңбек  ұжымдарының  инвестор  фирмасымен

екіжақты қатынастары арқылы көрсетеді.

Инвестицияларға  кәсіпкерлер  мен  ұйымдарды  меншікке  сатып

алу,  бағалы  қағаздарды  сатып  алу,  біріккен  кәсіпорындардын 

жарғылық  қорына  аударым  жасау,  заңды  және  жеке тұлғаларға  неси^ 

беру, 

интеллектуалды 

байлықтарды, 

басқа  да 

мүліктер 

мен 

лицензиялар,  құралдар,  машиналар  және  технология  түріндег- 

салымдармен,  сонымен  қатар  банктік  салымдар  мен  қозғалмайтык

мүліктерді сатып алу жатады.

Жоғары  аталған  факторлар  шетелдік  кәсіпкердің  көзқарась;

бойынша шет елде оның қақтығысатын тәуекелдің түрлерін  көрсетед:

Тәуекел  дегеніміз  —  инвестордың  салған  қаражаттарын  жоғалт>

мүмкіндігі. 

Инвестициялық 

тәуекел 

дәрежесі 

елдің 

саяси,

экономикалық және экологиялық жағдайларына тәуелді.

Инвестициялық  тәуекел  дегеніміз  —  инвестициядан  алынатын

табысты жіберіп алу немесе шығынға ұшырау мүмкіндігі.

Инвестициялық тэуекелді 3 топқа бөлеміз:

Саяси тэуекелдер дегеніміз — бұл елдің сяаси  жэне экономикалы** 

сферасындағы  өзгерістерге  байланысты  іуған  тэуекел.  Бұл  жагынаі: 

Қазақстан ең жоғарғы саяси тэуекелді елдердің қатарына кіреді.

31

Эконотікалъік міиездегі факторлар

салықтьқ, қаржылық режим 

қаржылықтэуекөл

тарифтік тосқауылдар

айырбас багамын реттеу 

инфпяция

акық жекешелөндірубагдарпамаларыныңболмауы

ішкі твестицияларга шектеу

Құк&кгык мінездегі факторпар 

құқықтық инфрақұрылым 

құқықтық взгерістердің қарқыкы 

патенттерді. технологияларды қоргау 

толық құрылмаган кеясімдк заңданамалар 

құнды қагездар нарьгын реттеу

Ұйьыдасгырушылык иінеэдегі факторлар:

бюрократия

гоммерцияльқ ақпорапардың болмяуы

жерплікті нарық туралы ақлараттың бо лмауы

мүмкйді серіктестерді табудың қңындальгы

Саяси мнездегі факторпар:

Саяси 

тұрақрыэдық

Реформаларды іске асыру бойынша скепгицизм 

елеуметтік түсі*5нуиіліктерден сақтану

Магериапды-техникалык мінещеһ иәселелер

коммуникациялықинфрақұрыльм

көліктік инфрақұрылым

тілдік тосқауылдар

1ч:урет -  Үлттық экономикага инвестицияның түсуіне әсер ететін 

факторлар

32

Саяси  тәуекелге жататындар:  саяси дұмпулердің болу  мүмкіндігі, 

меншікті  үлтгандыру,  шетел  инвесторын  қорғау  туралы  заңның 

сәйкестендірілмеуі,  елдің  экономикалық  саясатынын  анық  болмауы

және күнібұрын анықталмауы.

Қаржылық  тәуекелдер  дегеніміз  -   елге  және  оның  занды 

тұлгаларына  ссудалық  капттал  беру  көзқарасы  жағынан  елдің  төлем

қабілеттілігін анықтайтын тәуекел.

Операцнялық  тәуекелдер  дегеніміз  -   сауда  немесе  басқа

операцияларды жүргізу кезіндегі валюталық шығын  қаупі.

Оның 2 түрі болады:

1) сыртқы сауда қызметі үшін тәуекел;

2) өндірістік қызмет үшін тәуекел.

Соныменен  қатар,  инвестор  келесідей  тәуекелдерді  бағалау

керек:

Жобалық тәуекелдер:

- бюджеттік (белгіленген бюджеттегі шығындардың өсіп  кетуі);

- келісім-шарттык (жеткізу міндеттерінің орындалмауы);

- нарықтық (нарыкты маркетингтік зертгеудің төмен деңгейі).

Жалпы экономикалық тәуекелдер:

- валюталық операцияларға әкімшілік бақылау жасау;

- экспортқа салық салу  ауданында үкіметтің қатаң экономикалық

шаралары;

- бақыланбайтын инвестициялық процестердің дамуы,

- меншік құқықгарын тоқгату мүмкіндіктері;

- басқа 

да 

форс-мажорлық 

жағдайлардың 

пайда 

болу

мүмкіндіктері.

Коммерциялық (кәсіпкерлік) тәуекелдер:

- пайданың (дивидендтің) болмауы;

- компанияның жабылуы;

- багалық тәуекел;

- валютаның курстық кұнының өсу ықтималдылығы,

»аяқгау тәуекелі;

- ксплуатациялық тәуекел.

Тәуекелдерді  есепке  алу  инвесторға  келесідей  жағдайларды

қарастыруға мүмкіндік береді:

- капитал салатын елді таңдау;

- нарыққа ену тәсілін анықтау,

- шетелде қызмет ететін фирманы үлгайту;

- қандай өнімді өткізу кереклгін анықтау;

- нарықтан қай уақытга кетуін анықтау.

33

1

1 

\\

Тартылатын  шетел  капиталын үш әртүрлі  каналға бөлуге болады. 

Оларды қолдану, жеткізу шарттарымен ерекшеленеді.

«А»  тобын  экспорттық  несиелер  атқарады.  Әдетте  олар  бір

немесе  бірнеше  топ  жобалардың,  ол  жобалар  несие  ретінде  көрінеді, 

ол  тауарларды  немесе  кызметтерді  экспорттаушы  елден  сатьш  алу 

шартымен беріледі.

Әлемдік  тәжірбиеде  осыған  үқсас  несиелер,  әдетте,  сенімді 

банктердің  ірі  кепілділігімен  беріледі.  Бірақ  өтпелі  экономикасы, 

саяси 

және 

экономикалық 

тәуекелділіктері 

бар 

мемлекетке 

инвестиция 

салар 

алдында  экспорттаушы 

мемлекет  үкіметтік 

кепілдікті талап етеді. Бұл кезде кепілдіктің үш деңгейі болады:

- соңғы несие алушының контркепілділігі;

- несие алушы мемлекеттің банктік контркепілділігі;

- несие алушы мемлекеттің банктік кепілділігі.

Осыған  байланысты,  несиені  қайтару  жауапкершілігі  бірінші 

қатарда  соңғы  несие  алушыға  жатады,  есептелген  тэуекел  деңгейі 

банкке,  сосын  бюджетке  түседі.  Үкіметтік  кепілдік  несие  туралы 

банктік келісім бұл істі аяқтауда негізгі болып табылады.

«Ә»  тобын  мемлекетке  үкіметаралық  деңгейде  және  сонымен

бірге  олар  екіге  бөлінетін  (техникалық  және  қаржылық)  формаға 

ресмей  түрде  дамуға  көмек  көрсетумен  көрінеді.  Техникалық  көмек  - 

әртүлі  саладағы  қызмет  көрсету  көмегімен  анықталады.  Олар:  оқыту; 

кеңес беру; түрлі жобалар сатып алу.

Мұндай көмек екі түрге бөлінеді:

-грант; 

ук

- несие  алушы  елге  техникалық  көмекті  қайтарусыз  беру  жэне 

несие; 

' 

'

- техникалық  көмекті  төлем  және  тез  арада  қайтару  жолымен 

берілетін инвестиция.

Дамуға  ресмей  көмек  көрсету  шегіндегі  қаржылық  көмек  төлем 

балансын, 

ипорттык 

тауарлар 

мен 

инвестициялық 

жобаны,

-  #   •

элеуметтік-  экономикалық  мэселелерді  шешуге  қажет  жағдайды 

қолдауға бағытталған.

«Б» 

тобына 

жататын 

инвестициялар 

қосымша 

қүн 

капитализациясы  деп  түсіндіріледі,  осы  жағдайда  бұл  шетел 

инвестициясының ел экономикасына келүін айтамыз.

т

Олар екі түрге бөлінеді:

- тікелей инвестициялар;

- өз  тэуекелділігімен  ел  экономикасына  шетел  капиталын  салуды

айтамыз;

34

- 

портфельді 

инвестициялар 

қаржы 

құралдарын 

фиктивті 

капитага салу, акция, облигация және т.б багалы қагаздар.

Үкімет  үшін  «Б»  тобының  тиімділігі,  шетел  донорларының

кепілдік талап етпеуінде.

Тәуелсіздік  алгалы  бері  Қазақстан  экономикасына  шетел

инвестициясының  10  млрд.  доллардан  астамы  пайдаланылган,  оның 

ішінде  49  %  тікелей  шетел  инвестициясы,  1  %  -  портфельдік,  28  % 

несиелер, 22 % халықаралық қаржы ұйымдарының қарыздары, тікелей 

инвестицияның  60 

%

  мұнай  өндіруге,  10  %  түсті  жэне  қара 

металлургияға, 5 % саласына және тамақ өнеркәсібіне салынған.

Шетел  инвестициясын  Қазақстан  экономикасына  салу  көлемі 

бойынша  алдынғы  топта  Жапония  (25,4  %),  АҚШ  (21,5  /о),

Үлыбритания (17 %).

Сараптаушылар  бағасы  бойынша  Қазақстан  Республикасының

шетел  инвестициясына  сұранысы  жылына  4—5  млрл.  долларды 

қажетсінеді.

Американың 

халықарлық 

даму 

агентігінің 

сарапшылары 

Қазақстан  экономикасына  инвестиция  салу  қауіпі  орташа  деп

бағалайды.

Қазақстан 

Республикасының 

ішкі, 

сыртқы 

және 

макроэкономикалық  дамуына  байланысты  қауіп  мөлшері  төмен. 

Шетел инвестициясын тарту және пайдалану саласында заңдық негізді 

жаксарту,  оны  іске  асырылу  деңгейі  әсер  етеді.  Республика 

экономикасына  шетел  инвестициясын  тартудың  құқықтық  және 

экономикалық  негіздері  «Шетел  инвестициясы  туралы»  1994  жылы 

27 желтоқсанда  қабылданған  заңға  сәйкес  жүргізіледі.  Республика 

парламентінде  1997 жылы «Тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау 

туралы» 

заң 

қабылданыған. 

Әлемдік 

банктің 

2005 

жылдың 

деректерімен  салыстырғанда  Қазақстан  Республикасы 

несиелік

рейтигі бойынша әлемдегі 20 елдің қатарына енгізілген.

Сонымен  ашық,  еркін,  тиімді  және  қатаң  ұсталатын  заңдармен

жүргізілетін  инвестициялық  саясат  шетел  инвестицияларын  таргу

үшін күшті  ынталандырушы фактор болып табылады.

Шешім  қабылдау  кезінде  шетел  партнерлерімен  қарым-қатынас 

жасауда  және  шетел  ресурстарын  тартуда  эртүрлі  формалар  бар

екендігін естен шығамаған жөн.

Олардың ішінде келесілерді атап өткен жөн:

- технология  тапсырысымен  алып  жүрілетін  халықаралық өндіріс 

кооперациясын, кейде біріккен меншік құру;

- шетел несиелерін алу;

- лизинг негізінде несие алу;

35

і

- 

әртүрлі  үлестегі  шетел  партнерлерінің  қаіысуымен  біріккен 

кәсіпорындар  құрьш,  шетел  капиталын  тарту,  оның  ішінде  шетел 

инвесторларына акция сату;

-толы к  шетел  капиталының  иелігінде  жатқан  кәсіпорындармен

оіріккен кәсіпорындар құру;

- заңцы  тұлғалардың  қатысуымен  келісім  шарттар  базасында 

шетел компанияларымен өндіріс дамытуда бірігіп ынтымактасу;

- концессия  немесе  өнімді  бөлу  келісім  шарт  негізінде  шетел 

капиталдарын тарту;

- өте  белсенді  шетел  капиталдарын  белгілі  бір  территориға

тартуға багыттапған еркін экономикалық аймактар кұру.

Бұл  барлық  жоғарыда  аталып  өткен  шетел  инвестициясы  ұзак

мерзімді  мінез-құлыққа  ие.  Олар  дұрыс  кұрылған  саларалык

проблемаларды  шешуге  мүмкіндік  береді.  Олар  апдынгы  қатарлы

индустриалды  елдерден  техникалық  артта  қалуда  ілгері  дамуына 

кепілдік береді.

Бұл  барлық  ынтымақтасу  формалары  тұрақтандыру  мәселесін 

шешуде және Қазақстан экономикасын көтеруге мүмкіндік береді.

Бірақ олар инфляцияға, саяси және экономикалық тұрақсыздыққа 

ұшырайтынын баса көрсету қажет.

Инвестицияларды  реттеу  үшін  Қазақстан  Республикасынын 

Президентінің  қауылысы  бойынша 

1999  жылы 

17  қарашада 

инвесторлар  жөнінде  Қазақстан  Республикасы  мемлекеттік  комитеті 

құрылған.  Бұл  комитет  шетелдік  және  ұлттық  инвестициялар

бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру үшін құрылган.

Инвестиция жөніндегі мемлекетік комитеттің негізгі міндеттері:

- мемлекеттік  саясатты,  инвестициялық  климатты  экономиканың 

негізгі секторларына (салаларына) қатыстыруды калыптастыру;

- жаңа техника-технология, ноу-хауды экономикаға енгізу;

|  

нарықты сапалы тауарлармен, қызметпен толықтыру. 

Қазіргі  таңда  әлемде  шетел  инвестициясы  үшін  үлкен  бәсеке

орнап жатыр. Егер бүгін  инвестицияга бағытталған  1500  млрд. доллар 

болса,  оның 6 

%

 дамыган елдерге,  36 

%

 дамушы елдерге, тек 4 

%

 ғана 

экономикасы  жаңа  құрылып  жатқан  елдерге  инвестицияланады. 

Казақстан  Республикасы  өзінің  бай  табиғи  ресурстарымен  тікелей 

шетел  инвестициясын  тартуга  жағымды  шарттар  туғызуға  тырысады. 

Бұл  жерде,  бірініші  жұмыс  әлеуметтік  стандарттарға  сәйкес  заң 

шыгару базасын құру аймагына бағытталган. Б Ү ¥  деректері бойынша, 

келешек  он  жыл  ішінде  Қазастанға  50  млрд.  доллар  көлемінде 

инвестиция  тартылады.  Қазақстан  шетел  инвестициясын  тарту

көлемін  ұлғайтуға  үлкен  ат  салысуда,  бірақ  инвестиция  деген  үлкен

36

бәсекелестік 

арқасында 

инвесторлар 

өзінің 

капиталдарын 

багыттағысы  келген  елді  негізді  зерттеп,  инвестиция  алушы  елдерге 

қатаң  шарттар  койып,  тәуекел  деңгейін  минимумга  дейін  жеткізуді

ойластырады.

Мысалга,  шетел  инвесторларының  инвестицияланатын  елді 

зерттегенде, көңілдерін мына шарттарга аударады:

- жергілікті нарықгың мінез; 

"

- құлқы.

Жергілікті  нарықтың көлемі, тұлгалардың сатып  алу көлемі  және 

оның  өсу  мүмкіндігі.  Жалпы  әлем  экономикасы  оган  деген  үлкен 

көңіл  бөлуді  талап  етеді,  әсіресе  оның  табиги  ресустары  және  елдің 

географиялық жагдайы.

Енді  осы  критерийлердің  маңызын  ұстана  отырып,  Қазақстан 

Республикасының  экономикасын  қарастырамыз.  Біздің  еліміз  әлем 

көңілін  аулауды  кажет  етеді,  себебі  ол  үлкен  көлемде  табиги 

ресурстармен  иемденеді  және  іс  жүзінде  әлем  нарыгына  шикізат 

ресурстарының  әр  алуан  түрлерін  шыгарушы  негізгі  жабдықтаушы 

болуы  мүмкін,  нарыктың  кол  жетімділігі.  Бұл  жагдайда  Қазақстан 

ашық  нарықты  экономикалық  саясатын  қолдану  нәтижесінде  өзінің 

өтпелі экономикасымен басқа дамушы елдерді басып озады жэне елде

ұлттық, шетел фирмалары үшін бірдей шартты бәсеке орнатылган,

Жергілікті  жұмысшы  күші,  кадрлардың  білім  деңгейі.  Әлемдік 

нарықта жұмысшы күшінін  арзан  еңбегі  жэне оның өнімділігі  бәсекге 

төтеп  беру  негізі  болып  табылады.  Бұл  критерийлерге  сәйкес 

Қазақстан  жогары  аталган  жагдайларга  өзін  бере  алмайды,  себебі 

жогары  квалификацияланган  жұмысшы  күшінің  бөлігі  мен  басқару 

кадрларының  шетелге  миграциялануы  өндіріс  өнімінің  төмендеуіне

әкеліп соқтырады.

Валюталық тэуекелділік. Бұл  мэселе бойынша Қазақстан бірқатар 

өтпелі 

экономикасы 

бар 

елдерден 

басым, 

себебі 

Қазақстан 

Республикасыньщ  Үкіметі  және  ¥лттық  Банкі  валютаны  тұрақты

ұстал тұруы.

Капитал қайтарылуы.  Бұл  жерде Қазақстан Республикасының заң 

шыгарушы  актілері  элемдік  стандарттарга  жауап  береді,  шетел 

фирмаларына  валюталық  операциялары  бойынша  барлық  шарттар 

құрылған.

Сауда  саясаты.  Қазақстан  Республикасы  сауда  экономикалык 

катынаста  өздерінің  шетелдік  партнерлеріне  кэсіпкерлік  қызметтің 

дамуына  шарттар  құрады,  бизнес  заң  бойынша  қоргалады,  жетімді 

бэсеке  шарттарын  құрады,  жалпы  нарық  құруда  алгы  шартты 

салаларды дамыту багдарламаларын құрады.

37

Мемлекеттік 

басқару. 

Барлық  заңдарға 

сәйкес  Қазақстан 

Республикасы  кәсіпкерлік  қызметтің дамуына  бағдарламаларын  негізі 

шарттар  бойынша  құрады,  салықтық  төлемдер  және  стимул. 

Қазақстан 

Республикасының 

салықтык 

кодексіне 

шетел

инвесторларының  енгізілген  қосымша  деректері  негізінде,  жалпы 

біріккен тәжірибе шараларына жауап береді.

Саяси  тұрақтылығы.  Шетел  инвесторларының  бағасы  бойынша 

Қазақстан  Республикасы  бұл  жағдайда  «тұрақтылык  аралына» 

жатады, макроэкономикалық саясат.

Қазақстан  Республикасының  үкіметінің  негізгі  экономикалық, 

саяси мәселесі:

- шаруашылық білімінің тиімді құрылуы;

- каржылық жағдайдың тұрақгылығы;

- елге ең керек деген салалары мен секторларының өсуі;

- жаңа және өтпелі технология салалары мен өндірісінің дамуы;

- экспортты өсіру және импорты керекті деңгейде дамыту;

- инфляцияны бақылау;

- бәсекелік  нарықтық  ортаны  құру  және  монополизммен  тиімді 

күресу. 

1

Инфрақұрылым  жэне  қызметтер.  Бұл  критерийлер  бойынша 

Қазақстан 

әлемдік 

стандарттан 

артта 

қалуда. 

Бірак 

елде 

инфрақұрылымды дамытуда жұмыстар жүргізілуде.

Осыған  орай,  инвестициялык  ахуал  —  белсенді  инвестициялык

қызмет  арқылы  өндіргіш  күштерді  ғылыми-технологиялық  жаңарту 

және 

дамытуда 

неғұрлым 

жақсы 

қоғамдық-экономикалық 

қатынастарды  қолдану  үшін  алғышарттарды  құруға  шақырылған, 

экономиканың  институционалдық  жүйесіндегі  ерекше  жүйелік  болып 

табылады (2 -  сурет). 

^

Тэуекелдерді төмендету' әдістері:

- жобаның кұнына «тәуекелге сый ақыны» косу;

- шетелдегі 

инвестициялық 

қызметтен 

мүмкін 

болатын 

жоғалтуларды сақтандыруда фирманың резервтік қорын  құру;

- мемлекеттік 

және 

жартылай 

мемлекеттік 

ұйымдар 

мен 

қызметтер,  сондай-ак  жеке  сақтандыру  компаниялары  арқылы  саяси 

тәуекелден сақтандыру;

- меншіктің акционерлік емес  формаларын  қолдануға  негізделген 

тәуекелді аудару;

- фирманың  шетелдік  активтер  қоржынын  географиялық негіздеу 

арқылы тәуекелді диверсификациялау.

Қазақстан  Республикасының  инвестициялық  ахуалы  туралы

ақпарат. 

-.; 

г'

38

Елдік институціюналдьщ  жүііесі

Гылыми-технология-лық и 

итовациялыс готөнцнал

Макрозгоноиикалық

факгорлар

Табиги-рвсурстьқ пвтенциал

Кадрпьқ готенциал.с.і.

кзсіпкерлі<

Экономиканың

инвөстиция-лық

ахуа/ы

Иювсіициялық лотенциал

Нарықтьқ ортаның 

факторлары

Қархы-несиелк потенциал

алеумегпкжене мөдениетлк 

факторлар

Инфрақұрылымдық

потенциал

Эконсипкалық 

зоналар иен 

айнақтардың 

ннвесшциялық 

ахуалы

Салалар

мен ефе-

ралардың

инвес-

тицияльқ

ахуалы

Тэуекел

Ақпа-

раттьқ

қамтама

сыэ ету

шарт-

тары

агеу-

мепік,

иәдени

этно-

Ьнталан

ды-ру

шарт*

тары

Нарьқты

қмінез-

двгі

шарт-тар

Жалпыэк

ою-іика-

лық

жагдаил

қүқықты

қшарт-

тар

Т абиги және әлеуметпк

Мемлекепікбасқару 

жане реттеу

Қаржылық

2-сурет 

-  

Инвестициялык 

ахуал 

кұрылымы 

мен 

оны

қалыптастыру факторлары

Бүгінде 

халықаралық 

сарапшылардың 

багалауы 

бойынша 

Қазақстан  шетелдік  инвестицияларды  тарту  үшін  барынша тартымды 

әлем елдерінің қатарына кіреді.

5 

Экономиканы 

модернизациялауға 

тікелей 

шетелдік 

инвестицияларды  пайдаланудың қазіргі жағдайы

Қазіргі  таңда  Қазақстан  әлемдік  шаруашылықтың  толық  қанды 

мұшесі  болып  табылады.  Республикамыздың экономикасының дамуы 

экономикалық  ортада  инвестициялық  бағытты  құруды  талап  етті. 

Инвестицияның  құйылуы  өндірістің  масштабының  кеңеюіне  және 

сонымен  қатар  экономиканың  әлеуметтік  экономикалық  дамуының 

сапалы,  жаңа  деңгейге  шығуын  қамтамасыз  етеді.  Экономикадағы 

жаңалықгар  мен  есулер  инвестицияньщ  көлемімен,  құрылымымен 

және 

олардың 

жүзеге 

асырылу 

сапалары 

мен 

қарқынымен 

аныкгалынады.  Сонымен  қатар,  инвестициялық  жинақтаулар  мен 

олардың  материалдық  ресурстарынсыз  инвестицияда  ешқандай  оң

нәтижелер болмайды.

Өндірісті  үнемі  жетілдіру  және  технологиялық  қүралдарын

жаңартуды 

қамтамасыз 

ететін 

мемлекет, 

ғылыми-техникалық 

прогресс  және  нарықтық  күштері  арасындағы  байланыс  жүйесін

күшейтетін қозғаушы күш.

Экономикасы 

дамыған 

мемлекетгердің 

тәжірибесі 

бейнелегендей, 

коғамның 

технологиялық 

даму 

механизімінің 

қүрылуы  мемлекетпен  реттелетін, түтынушымен нарықтық қалыптасу 

барысында  пайда  болатын  байланысты  білдіреді.  Халықпен  бірге 

түтынушы  рөлінде  жаңа  техника  жэне  прогресстік  технологияларын 

сатьп  алуына  қызығатын  өндірістік  кәсіпорындар  жэне  өндірістің 

немесе  ауыл  шаруашылығының  толық  салалары  сияқты,  өндірістік 

секторының мүшелері де болуы  мүмкін. Осымен  қатар, жабдыкгаушы 

болып  прогрессивті  технологияларын,  жаңа  техника  және  басқа  да 

өндіріс  тәсілдерін  шығаратын,  технологиялары  биік  деңгейлі  немесе 

ғылыми  көлемді  өндірістер  (фирмалар),  ғылыми-зерттеу  және 

енгізуші  мекемелер  табылады.  Шаруашылық  заң  шығару  ортасында 

мемлекеттік  мақсаттағы  саясатын  жэне  дамыған  қаржы  жүиесін 

пайдалану,  көбінесе,  осындай  механизмді  шығару  жетістігіне  алып 

келеді.  Өндірістік  секторы  жағынан  жаңалықтарына  жэне  өнер

табыстарына 

қойылатын 

талаптары 

түрлі 

болады. 

Ол 

таза 

инновациялық  өрісте  де,  шаруашылық  басқару  ортасында  да  сектор 

элементтері  (кэсіпорындар  мен салалар) ерекше ынталарын білдіруіне 

байланысты.  Одан  басқа,  ҒЗКТЖ  саланың  тапсырыстарына  ақы 

төлеуге  немесе  лицензияларды  сатып  алуға  түрлі  экономикалық 

агенттерінің  қаражаттары  жетпейді.  Өндірістік  сектор  агенттерінін 

эконо.микалық  ынталары  және  кәсіпкерлік  мақсаттары  өндірістің 

қажеттіліктерінің  кейбір  жүйесінен  туындайды,  ол  күрделі  иерархия

40

құрылымына иеленуі  мүмкін.  Бірінші  кезекті  қажеттіліктерге (төменгі 

қатарлы)  солардың  арасындагы  өндірістің  жұмыс  істеуімен  және

қудаламауымен пайда болған міндетті болатын ынталар жатады. 

Олардың арасында:

- өндірістің  жұмыс  істеуі  үшін  кажетті  еңбек,  материалдық  және 

қаржы  ресурстары  жеткілікті  көлемде  уақытылы  және  сенімді  түрде

камтамасыз ететін қажеттілік;

- сату 

нарығында 

өндірістің 

әнімдері 

мен 

үсынатын

қызметтерінің тұрақтыгьш қамтамасыз ететін қажеттілік^

- нарықтық  жағдайда  өндірістің  зандық  қаулылары  және  жүмыс 

ережелерін  міндетті  түрде  орындау  жолдарымен  ғана  мемлекет  пен

экономикалық субъекттерін байланыстыратын қажеттілік.

Ынталардың  екінші  (жогаргы)  қатарына  келесілерді  жатқызуға

болады:

- нақты  салада  немесе  орналасқан  аймақта  өндірістің  рөлін

күшейту кажеттілігі;

- өндірісті өрістету және диверсификациялау;

- жана  прогрессивті  технологияларын  өңдеу  тәсілдерімен  жаңа 

сату  нарықтарын  және  жаңа  нарықтық  жолдарын  ашу  мен  шығару

қажеттілігі;

- әлеуметтік- экономикалық өрісінде биік деңгейге ұмтылу;

- өзінің  саласында  немесе  өзінің  аймагында  озат  болу  үшін

мақсат қою;

- кәсіпорынның  жұмыс  жағдайларына  қарай  тіке  немесе  сырттай 

қатысты заңдар және заң күшіндегі актілерін шығаруына үлес қосу.

Кәсіпорын 

өз 

жұмысында 

осы 

қажеттіліктерді 

қанағаттандыруына  тырысады,  өйткені  осы  мәселелердің  шешілуі 

оның үнемі  дамуын  камтамасыз  етеді.  Бірақ,  кей  кезде  шамаларының 

шектелуіне  немесе  сәйкес  ресурстарға  байланысты  алда  қойыпған 

мақсаттарының  бірнеше  бөлігі  ғана  жүзеге  асырылуы  мүмкін.  Сол 

себептен, 

негізінде 

кәсіпорын 

бірінші, 

екінші 

ж.б. 

етіп 

канагаттандырылатын  ең  басты  (беделдік)  кызықшылыгын  және 

қажеттілігін  іріктеп  отырады.  Қатал  түрінде  жоғары  багалау  немесе 

қосымша  шарттарын  орындау  арқылы  қажеттіліктерінің  осындай 

сараптау  (ранжир)  өткізуіне,  пайдалыгының  белгілі  функцияларын 

құрауға болады.  Игіліктің  көлемі,  басқа  сөзбен,  тауарлар  мен  қызмет 

көрсетуіне,  сонымен  қатар,  өндірістік  субъектінің  анау  немесе  мынау 

кажеттілігін  қанағаттандыруына  шамамен  көмек  беретін  пайдалық 

функцияларының  аргументі 

болып  табылады. 

Әрине,  барлық 

кәсіпорындар  өздерінің  шектеулі  жағдайларына  сәйкес  алдарына 

көптеген  пайдалы  нәтиже  алу мақсатын  кояды.  Сонымен  қатар, ереже

41

түрінде,  ең  беделді,  сондықтан  пайданың  нәтижелі  аса  салмақты

болуына  байланысты,  өзінің  қажеттілігін  қанағаттандыруына  тырыса

отырып,  кәсіпорын  керекті  игіліктер  нарығында  өзінің  сұранысын 

қалыптастырады.  «Игілік  базары»  түсінігін  кең  мағынада  алу  керек, 

өйткені,  айтылып  өткендей,  кәсіпорынның  қажеттіліктері  өз  мазмұны 

мен 

бағыттары 

мен 

ерекшеленеді. 

Олар 

материалдық

қажеттіліктерінен 

бастап 

(капитал, 

шикізат 

және 

еңбек 

ресурстарының  қажеттілігі)  интеллектуалдық  тәсілдерімен  және 

әдістерімен  қанағаттандырылатын қажеггіліктеріне дейін орындалуын

күтеді. 

ч

Сонда да,  ғылыми  зерттеу мекемелері,  енгізу фирмалары ұсынып 

отырған  игілікке  өндіріс  секторының  және  халықтың  тиімді  (төлем 

аларлық)  талабын  қалыптастыруы  өндірістің  ғылыми-технологиялық 

даму  динамикасын  анықтайды.  Белсенді  меншік  иелері  немесе  талап 

етіліп  отырған  игіліктер,  сонымен  қоса,  инновациялық  игіліктерді 

өндірушілер  аталған  игіліктерге  сұраныстың  өсуіне  байланысты  өз 

әрекеттерін  күшейтеді,  яғни,  олардың талаптарының  күшейуіне  карай 

оның қоғамдық құндылығы да өседі. Ең жоғары қатардың қажеттілігін 

қанағаттандыруына  бағытталған  және  мекемелердің  рөлін,  мэнділігі 

мен  абыройын  көтеретін  материалдық  игіліктері  жөнінде  айтсақ,  бұл 

процесс  өндірушілердің  нарықтық  бағалары  мен  табыстарынын 

өсуінде  бейнеледі.  Екі  жағдайда  да  ғылыми-технологиялық  даму 

мәселелерімен  айналысатын  инновациялық және  шаруашылық реттеу 

өрістегі  мекемелердің  жағдайлары  нығаяды.  Инновациялық  өрісінің 

элементтерінің көптігін үш негізгі түрімен бейнелеуге болады:

- шаруашылық  механизмі  мен  қызығушылығының  әрекеттестігі 

арқылы  процесс  мүшелерінің  арасындагы  бәсекелестіктің  нарықтық

түрі; 

.  йі

- билеуші 

құқықтық 

өкілдіктер 

базасьінда 

жүргізілетін

мемлекеттік басқаруы;

- халықтың  дәстүрімен,  менталитеті,  өнегелі  де  этикалык 

ережелерімен келісілген түрлері.

Өнімнің  үнемі  жаңартылып  тұратын  үлгілері  мен  жаңарту 

(өзгерту)  микродеңгейі,  инновацияларын  нығайту  базасында  оның 

өлшемін  толық  жетілдіруі  қысқа  мерзімді  циклі  болып  табылатын 

жабдықтарын,  негізгі  қорлардың  активті  бөлшектерін  он  жыл  сайын 

жаңартуы  орта  мерзімді  циклі  аталып,  мезодеңгейін  кұрайтын;  елу 

жыл шамасында базисті инновацияларының кластер негізінде тарглып 

жатқан  жетекші  технологиялық,  өндірістін  технологиялық  әдістерін 

тарату  кезендерін  Кондратьевтің  ұзақ  циклі  атты  макродеңгейін

42

бейнелейтін  жабдықтау-технологиялық  прогрессінің  ерекшеліктігін 

және негізгі мінездемесін осы үш деңгейде қарастыруга болады.

ТМД 

елдерінің 

макротехнологиялық 

динамикасының 

мәселелерімен 

айналысатын 

экономистерінің 

еңбектерінен 

жабдықтау-технологиялық 

дамуының 

келесі 

заңдылықтарын 

белгілеуге 

болады: 

экономиканың 

технологиялык 

жетілдіруі; 

технологиялық 

әдеттің 

дэйекті 

алмасуы 

ретінде 

жүргізіледі. 

Экономикада  бірнеше  технологиялық  негіздері  бір  уақытта  жұмыс 

істей береді. Бір технологиялық әдет циклі Кондратьевтік циклінен екі 

есе артық әрекет етеді.  Уақыттың эр-бір кезінде бірнеше  қатар қызмет 

етіп жатқан әдеттердің арасынан бір технологиялық әдет басым болып 

келеді,  ягни,  оның экономҢкалық  потенциалы  биіктеу  болады.  Әр-бір 

келесі  басым  әдеттерінің дәрежесі  алдындагыларымен  салыстырганда 

өте  жогары  болады.  Соңгы  әдеттің  өз  дәрежесі  барынша  пайдаланып 

немесе  бар  күшін  салу  эрекетін  жасап,  басымды  әдеттің  эрі  карай 

дамуына мүмкіндік бермейтін  жагдай  жаңа технологиялық әдеттердің 

туындауына  әкеп  согады.  Доминантты  эдет  даму  шегіне  және 

табыстың төмендеуіне  жеткен  кезінде,  өзімен  бірге ресурстарды  жаңа 

әдеттің  технологиялық  тізбегіне  жаппай  қайта  бөлуіне  алып  келеді. 

Бұл  процесс  технологиялық  революция  болып  аталады.  Жабдықтау  - 

технологиялық  жэне  экономикалық  даму  макротраекториясын  келесі

түрде бейнелеуге болады (3 — сурет).

3-сурет  — Жабдықтау  технологиялык  жэне  экономикалық  даму 

эволюцияның макротраекториясы.

43

Индустриалды  цивилизацияның  арттыру  жөнінде  толық  мәлімет 

беретін  революциялық  өзгерістерінің  негізгі  мінездемесі  6.2-ші

кестеде көрсетілген. 

І

Әлемдік  жабдықтау-экономикалық дамуында  бір  -  бірінің  орнын 

басатын  бес  жабдықгау-технологиялық  әдеттерінің  басымдьшық 

кезеңдерін  көрсетуге  болады,  сонымен  қатар,  әр  бір  қожайындалган 

субъектілерінің  өз  «генотипы»  үйлескен:  1770—1830  ж.ж.;  1830—1880 

ж.ж.;  1880-1930  ж.ж.;  1930-1980  ж.ж.;  1980  (90)  жылдан  бастап 

2030 жылдарына  дейін.  Жабдықтау,  технология  және  адам  өздерінің 

еңбек  қабілеттерімен  қогамның  өндіруші  күштерін  даму  атты  бір 

процесстің екі жағы болып  келеді.  Сондықтан, технологиялық әдетгің 

макро  динамикасына  қатысты  заңдылықтар  адамның  еңбекке  деген 

қабілеттерінің  макро  динамикасына  да  толық  сәйкестесу  керектігін 

болжауға  болады.  Көрсетілген  жабдықтау-технологиялық  әдеттердін 

алмасу  кезеңі төрт технологиялық революцияларды  басынан  өткізген. 

Біріншісі индустриалды (машина) өндірісінің пайда болуын, екіншісі - 

оның жаппай таралуык,  ал  үшіншісі  - оның ең басты,  нығайған түріне 

өтуін сипаттаған.

т

ҒТР-ның  төртінші 

кезеңі 

бағдарламалық  революциясымен 

байланысқан.  Оның әсерімен  қалыптасып  жатқан  және  индустриалды 

әдеттің  орнын  басатын  бесінші  хабарлау  әдет  цивилизацияның 

материалды-жабдықтау базасы болып табылады.

Қызметкерлердің  индустриалды  түрінің  қалыптасуы  бірінші  мен 

екінші өндірістік революциялар өтуімен, машина өндірісіне көшуімен, 

бір  қатар  жаңа  салалардың,  көлік  түрлерінің,  қуаттылықтың  пайда 

болуымен  байланысты  болды.  Бұның  барлығы  жұмысшылардың 

арнаулы  кәсіптік  мамандыққа,  сонымен  қатар,  жаппай  көпшілік  және

арнаулы білімнің дамуын талап етті.

XX ғасырдың басында ҒТР-сы ғылыми негізінде ғана техникалық 

жетілдіруіне  өтуін  талап  етті  және  өндірістін  барлық  элементтерін 

қамтыды: 

^=г

- еңбек құралдарын және жабдықтарын;

- жаппай техникаландыру мен автоматтандыру;

- еңбек заттарын;

- заттарды  ерте  бастан  берілген  қасиеттеріне  сәйкес  шыгару, 

химияландыру ж.б.;

- куаттылығын  ядролық  ыдырауын  және  синтезді  меңгеру, 

атомдық  қуаттылығын,  энергияны  өзгертуінің  жаңа  әдістерін  және  де 

қай 

ара 

қашықтыкқа 

болса  да  жеткізуін 

мол 

пайдалануы; 

технологияны-механикалық 

технологияны 

электрофизикалық,

44

электрохимиялық,  магниттік,  сәуле,  радиациялық  технологиясына 

ауыстьфу.

Бұл  еңбекті  жігерлілікте  революциялық  өзгерістерді  алып  келген 

дене  еңбегін  ойшылдыққа  аударуы  және  ой  еңбегін  жогары  сатыга 

көтеруі  жогары  білімнің  тез  жетілдіруін  және  орта  білімнің  деңгейін

өсіруін талап етті.

Қазіргі  кезеңде  әлеуметтік  инфракұрылымының  өзгеру  рөлі

өсуде,  ол  тұрақты  әлеуметтік-экономикалық  дамуының  алдыңгы 

шаргы  болады. 

Халықтың  жагдайын 

айқындайтын 

және  үй 

коммуналдық  шаруашылыгын,  әлеуметтік-мәдениетін,  әлеуметтік 

тұрмыс  қызметін  көрсету,  демалыс  мәселелерін  қарастыратын  сала 

әлеуметтік 

инфрақұрылымы 

түсінігін 

береді. 

Әлеуметтік 

инфракұрылымының  даму  кезеңінде  ауыл  гана  емес,  сонымен  қоса 

калалық тұргындарына да  маңызды  болатын  ауыл  потенциалы  өсуде, 

кала  мен  ауыл  байланыстары  күшейіп  жатыр,  олардың  баягы 

автономдыгы  бұзылып,  қалалық  пен  ауылдық  жұмысшыларының 

тұрмыс  жагдайлары  нақты  тендесу  шарттары  қойылып  отыр.  ҒТП- 

ның  бірінші  кезеңдегі  жетістіктерінің  бейімделуіне  орай,  ауыл 

шаруашылық жұмысы  өзінің мәнімен  және жұмысшылардың санатты 

құрамымен  ұлттық  шаруашылыгының  баска  орталықтарындагы 

жұмыстарымен  теңесіп  жатыр.  Ауыл  шаруашылықтың  және  ауыл 

жұмысшылары  тұрмыс  жагдайларының  сапасына  қала  тұргындары 

сияқты  талап  қойылды.  Сол  себептен  кәзіргі  кезеңде  өндірістің  саны 

мен  қуаттылыгын  көтеру,  оның  салаларын  ұйымдастыру,  қызмет 

жүиесін  кеңейту,  жеткен  деңгеймен  салыстырганда  қарқының  өсуі 

аркылы  ауылдагы  элеуметтік  инфрақұрылымының  нәтижелі  дамуы 

және  пайдалану  мүмкін  емес.  Инфражүйесінің  нәтижелі  дамуы  қала 

мен  ауылдың  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  қала  мен  ауылдагы 

кызмет  көрсету  сапасын  және  тұрмыстық  жагдайларын  теңдестіру 

мақсатымен  оның  салаларының  бағыттарын  сипаттауын  және 

қарқынының, 

әлеуметтік-мәдениетті 

және 

әлеуметтік 

тұрмыс 

қызметтерінің көлемі  мен кұрылымының өсуін болжайды.

Акпараттық  агымын  игеру  тәжірибесінің  қажеттігі  компьютерлік

қатынас  жолдарын  колдану  арқылы  галамдық  сипаттагы  ақпарат- 

іздеуіш  жүйелерінің  пайда  болуына  әкеп  соқты.  Ал,  аймақтагы 

экономика  белсендігін  жетілдіруі  хабарлау  қызмет  көрсету  жүйесінің 

нәтижелі  жұмыс  атқаруымен  тыгыз  байланысты.  Қызмегкерлердің 

жақсы  мәліметтенулері  еңбек  ұжымдардың  ақпараттық  мобильдігін 

көтеру 

әрекеттердің 

апгы 

шарты 

болып 

табылады. 

ҒТП 

жұмысшыларға  біліктілік  деңгейін  көтеру,  кэсіптік  дайындық, 

акпараттык  мэселелеріне  жоғары  талап  кояды,  жаңа  білім  алатын

45

кезде  олардың  икемділік  қимылдарын,  материалдық  өндіріске 

енгізілген  ғылыми  және  техникалық  жаңалықтарына  жылдам  және 

жүктеу/скачать 3,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: