Меншік иесі: Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

43
Әдебиеттану
Ғалымның  Мемлекеттік  сыйлық  алған  «Мағжан» 
атты  монографиясы  көп  томдықтың  бірінші  томының 
мазмұнын құрайды. Беташар ретінде берілген бұл еңбек – 
ғалым  зерттеулерінің  ішіндегі  жілігі  татыры.  Мұнда  реп-
рессия  құрбаны  болған  Мағжан  Жұмабаевтың  өмірі  мен 
шығармашылығы тұтас зерттелді. Бұл – 1990 жылдардағы 
қазақ  әдебиеттану  ғылымына  қосылған  сүбелі  еңбек. 
Монографияның алғы сөзінде автор: «Әдебиетіміздің үлкен 
тұлғасы, Абай шыңына иықтаса орналасқан сеңгірі, сыршыл 
өлең жырдың бәйге бермес шабандозы Мағжан Жұмабаев 
ұзақ жылдардан соң алды кең, тынысы еркін, адамгершілігі 
мол  бетбұрыс  заманының  есігін  айқара  ашып,  ортамызға 
қайта оралды», – дей келіп, Мағжан қазақ әдебиетінің боз 
үйіне  сәлем  беріп  кіріп  келгенде  оған  төргі  орындардың 
бірін босатуға тура келгенін айтады. Араға біраз жыл салып 
барып ұлттық әдебиет жаңа есіммен толықты. Екі бөлімнен 
тұратын  монографияның  «Өмір  өткелдері»  атты  бірінші 
бөліміне ақынның сан соқпақты ауыр да қасіретті өмір жолы 
негіз болса, «Сағындырған сұлу жыр» бөлімінде ақынның 
қазақ поэзиясына қосқан жаңалығы сарапталған.
Қаламгердің  жазушылық  қырын  ашатын  көркем 
шығармалары екінші томға топтастырылыпты. Автор ірілі-
ұсақты  көркем  дүниелері  бір  кітапқа  сыймағандықтан 
олардың  бірді-екілерін  келесі  томдарда  беріп  отыруды 
жөн  санаған.  Әдебиет  майданына  елуінші  жылдары  кел-
ген  қаламгердің  алғашқы  тырнақалдысы  жөнінде  за-
мандасы  академик  З.Қабдолов:  «Елуінші  жылдардың 
аяғында  мен  «Қазақ  әдебиеті»  газетінің  бас  редакторы 
едім, редакция ұжымы боп «Мас молда» деген сатиралық 
новеллаға таң-тамаша қалдық... біз үшін Шериаздан Елеу-
кенов деген қаламгер осыдан басталды», – деген болатын. 
Қаламгердің  алғашқы  тырнақалды  шығармаларының  бірі 
«Мас молда» көзімізге оттай басылды. Фелетон былай ба-
сталады: «Марқакөлдің Шеңгелді ауылындағы Сапыш шал 

44
Әдебиеттану
өлгенде жаназасын шығарғаны үшін алған түйені екі мың 
сомға  сатып,  оны  кіл  Ақмағамбетке  жұмсап,  біраз  ләйліп 
алған Зұрихан молда енді садақа қаржыны тауысып алып, 
қолдан  ашытқан  сыраға  телміріп,  үйінде  жападан-жалғыз 
кіржиіп  отыр».  Сөйлемді  алғаш  оқығанда  үлкен  әріппен 
жазылған Ақмағамбетті кісі есімі деп қабылдауыңыз күмән 
туғызбайды.  Алайда  «басы  зырқ-зырқ  етіп,  жас  сыраны 
тыжырына  ұрттап»  отырған  молданың  сыйқын  көргенде 
оқырманның өзі де тыжырына қалары даусыз. 
Осылайша жазушы ХХ ғасырдың екінші жартысындағы 
«Аңқау  елге  арамза  молда»  болып  жүрген  екіжүзділердің 
бетін  айызыңды  қандыра  тілгілейді.    Ғасыр  басындағы 
әдебиеттен үлкен орын алған арамзалардың кеңестік дәуір 
тұсында  да  Коммунистік  партиядан  қорықпай  қулығын 
асырып,  бір  басып,  екі  асап  жүргеніне  таң  қалсаң,  бұл 
–  әрине  жазушының  өмірдің  көлеңкелі  жақтарын  шы-
найы  қалпында  бейнелеген  шеберлік  қыры.    Жазушының 
алғашқы  шығармалары  қатарында  бір  топ  эсселері  мен 
әңгімелерін  атауға  негіз  бар.  «Әке  сыны»,  «Тұңғыш», 
«Тасыр»,  «Мүһмин  атай»,  «Мұратжанның  қазақшасы», 
«Базарлық»  әңгімелерінің  барлығы  да  өмірден  алынған 
шынайылығымен  баурайды.  Осы  әңгімелердің  ішінен 
«Тұңғыш»  әңгімесін  ерекше  атауға  болады.  Жазушы 
көпшілік мән бере бермейтін ұсақ-түйектердің өмірде үлкен 
мәні  бар  екенін  ерлі-зайыпты  Қойшыбек  пен  Бәну  тірлігі 
арқылы шынайы бейнелеген. Аспан айналып жерге түскен 
шілденің аптап ыстығында өкпесі өшіп дүкеннен екі сөмкені 
арқалап  келе  жатқан  Бәну  –  қайда  жүрсе  де  үйдегілердің 
ауыз  суын  ойлай  жүретін  әйелдер  қауымының  жиынтық 
бейнесі болса, көмектесудің орнына ініне тығылған суыр-
дай үйіне зып беретін Қойшыбектің қылығын неге жоруға 
болады.  Жазушы  отызды  еңсере  бастаған  Қойшыбектің 
шаруаға қырсыздығы арқылы еркектер қауымының табиғи 
болмысына, өздеріне ғана тән ерекшелігіне жан бітірген. 

45
Әдебиеттану
Жазушы Бәнудың: «–Неменеге қарайсың? Үш баланы ту-
дым, бір баланы – тұңғышты асырап алдым. Сені тұңғыш 
бала  демей,  не  дейін?  Қырқынан  шықпаған  нәрестедей 
күтім тілейсің. Апыр-ау, менсіз қалай өмір сүргенсің? Таңым 
бар.  Бірақ  онда  шешең  байғұс  болды-ау.  Бір  әйелден  бір 
әйел асыраған екен-ау. Ер жұртының бәрі дәп сендей болса, 
әйелсіз үш күн өмір сүре алмай қырылар еді шетінен?», – 
деген сөзіне үлкен әлеуметтік жүк арта білген. Қойшыбек 
–  әйелі  болмаса  дәрменсіз  болып  қалатын  еркектердің 
жиынтық бейнесі. 
Осындай шағын жанрлармен бірге кең құлашты эпикалық 
шығармалар да жазды. Олардың қатарында «Әттең, дүние» 
романы  мен  «Мұхамеджан  –  Мархума»  хикаясын  ерекше 
атаған  ләзім.  Хикаяға  әдебиеттанушы-ғалым,  академик 
Мұхамеджан  Қаратаев  пен  Мархума  анамыздың  басынан 
өткерген өмір соқпақтары негіз болған. Бір отбасы басынан 
өткен  ауыр  күндер  қазақ  халқының  өткен  тарихынан  сыр 
шертіп тұр.
2000 жылы жазылған «Әттең, дүние...» романы – оның 
көркем шығармадан қол үзбегендігінің айғағы. Роман бейбіт 
өмір  тұсында  шипажайда  демалып  жатқан  Можекеңнің 
шырт ұйқыдан шошып оянуымен басталады. Егер сонау бір 
сұрапыл жылдар болса, мұндай детальға көңіл аудармауға 
болады. Алайда, ел аман, жұрт тынышта «әскер қатарынан 
босап,  отставкаға  шыққанына  жарты  ғасыр  болған  қарт 
полковниктің мазасын алып мезі еткен бұл не пәле? Бұнда 
не сыр бар?» деген сұрақ қасындағы серігі Омарбектің маза-
сын алады. Осылайша екі кейіпкердің диалогынан басталған 
роман лирикалық шегініспен өрбиді. 
Можан  бейнесі  әңгімелеу  үстінде  толығып  отырады. 
Можанның оң жақ санынан жараланып алғаш рет госпиталь-
да жатқан кезіндегі армян жігіті екеуінің арасындағы оқиға 
оның  табиғатын  ашуға  мол  септігін  тигізген.  Жағдайын 
сұрай  келген  Машаға  «Пошла  ты  на...,»,  –  деп  кружка 

46
Әдебиеттану
лақтыратын  армян  жігіті  мен  оған  араша  түсу  үшін  төсек 
астындағы уткасын лақтыратын қазақ жігітінің қақтығысы 
арқылы  олардың  табиғи  жаратылысы  ашыла  түскен.  Осы 
көріністің өзі-ақ қазақ халқының қыз балаға ерекше құрмет 
жасайтыны, оны өз еліне кеткенше қонақ ретінде сыйлай-
тыны  жөнінде  хабар  береді.  Себебі,  Можан  сондай  орта-
да өскен жігіт. Осы арада жазушы армян халқы мен қазақ 
халқының қыз балаға деген атадан-балаға мирас болып келе 
жатқан ұлттық қасиеттерін көрсетуге тырысқан. Осылайша 
бас кейіпкердің өмір, адам жөніндегі түсінігі мен көзқарасы 
оның  бейнесін  толықтыруға  қызмет  етеді.  Бұл  қасиет 
кейінгі уақытта Можанның Инганы алақанға сала аялауы-
мен  толығып  отырады.  Майдан  шебіндегі  жасаған  ерлігін 
бейнелейтін  Мұқанның  әңгімесі  де  оның  батырлығына, 
Отанға адалдығына мысал бола алады. Ал, туған жер, қазақ 
елінің  тарихы,  салт-дәстүрі,  сөз  өнері  (жыр-дастандары, 
мақал-мәтелдері, көркем әдебиеті) туралы әңгімелері оның 
елі мен жеріне деген шынайы сүйіспеншілігін толықтыруға 
қызмет етеді. 
Можан  мен  Инга  арасындағы  махаббат  –  Можанның 
өзі  көп  айтатын  бір-біріне  қосыла  алмай  махаббаттың 
құрбаны болған Қозы мен Баян, Қызжібек пен Төлеген сын-
ды  ғашықтардың  сұрапыл  соғыстан  кейінгі  жылдардағы 
жалғасы. Адам баласы не нәрсеге де тыйым салған сайын 
құмарта түсіп білгісі, көргісі, дәмін татқысы келіп тұратын 
әдеті ғой.  Кеңес одағы жауынгерлері мен Германия елінің 
жастарына  қосылуға  болмайтыны  жөнінде  мемлекет  та-
рапынан  тыйым  салынғанмен,  жүрек  шіркінге  ешқандай 
әмірдің  жүрмейтінін  Петр  мен  Эмма,  Можан  мен  Инга 
арасындағы  үлкен  махаббат  сезімі  растай  түскен.  Автор 
махаббаттың  ұлт  талғамайтынын  қазақ  жігітінің  неміс 
қызына  құлай  ғашық  болуымен  ашуға  тырысқан.  Араға 
жарты ғасыр уақыт салса да жүрек шіркіннің аһ ұрып сол 
бір  сәтті  толассыз  аңсауы,  жыл  өткен  сайын  арта  түсуі  – 

47
Әдебиеттану
махаббаттың жарасын уақыттың да емдей алмайтындығына 
мысал. 
Қазақтың әрбір ырымға  ерекше мән беретінін Можанның 
аяғы ауыр Инганың сүрініп қалуын жаман ырымға жоруынан 
байқауға болады. Елде көрген түс те сол тұстағы Инганың 
жайынан хабар берер тәсіл. Олай болса, автор түсті де белгілі 
бір мақсатпен пайдалана білген. Түс адам ойының ұйқыдағы 
бейсаналы көрінісі болатын болса, байғыздың елу жылдан 
аса Можанға маза бермеуі сол бір қарғыс атқыр Бухенвальд 
концлагерінің  қақпасына  тормен  бірге  құйып  жазылған 
«Jedem  das  Seinem»  («Каждому  –  свое»,  «Пешенеңе  не 
жазылса,  соны  көресің»)  деген  мәтел  мен  соның  ішіндегі 
«Қаншама  жұтса  да  әкел-әкелдің  астына  алатын  қомағай 
апан  ауыз  сегіз  пеш  –  сегіз  айдаһар,  сегіз  тажалдың» 
1945  жылдың  11-сәуірге  дейін  күндіз-түні  бір  толастамай 
будақтауына себеп болған тағдыр иелерінің жан түршіктірер 
жазасы.  Гете  мен  Шиллердің  қасиетті  қаласындағы  әсем 
ғимараттарды көрмек болған қос ғашықтың түбіне жеткен 
де сол Бухенвальд концлагері. Бухенвальдтің тор қақпасына 
құйылған темір сөзді автор Данте Алигьеридің «Құдіретті 
комедиясындағы» «Бұл табалдырықтан аттаған, үміт атау-
лыдан күдерін үзсін» («Оставьте всякую надежду, входящий 
сюда»)  деген  тамұқ  маңдайшасындағы  сөзбен  салыстыру 
арқылы әлем әдебиетінен де хабар береді. 
Германия  жерінде  өтіп  жатқан  орталық  оқиғаның 
төңірегінде жүретін келесі кейіпкерлер – Мұқан мен Қизат. 
Автор  Можан,  Мұқан,  Қизат  үшеуінің  бейнесі  арқылы 
қазақтың  үш  жүзге  бөлініп  басы  бірікпейтінін  көрсетуге 
тырысқан.  Елден  шалғайда  жүрген  үш  жігіттің  басы  бір 
жерге сыймауы ащы болса да шындық. Оны олардың өмір 
жайындағы  таным-түсініктерінің  әркелкі  болуынан  деп 
пайымдауға болады. 
Финал – Инганың қайтыс болуы. 
Романның  прологы  «Жүректе  адал  сезім  сақтау  –  зор 

48
Әдебиеттану
бақыт! Осындай махаббат иесі бақытсыз болса да бақытты!» 
дегенді  ұғындырады.  Себебі,  Можан  –  өзін  бақытсыз 
санағанмен,  махаббат  атты  үлкен  сезімді  ғұмырына 
азық  еткен  бақытты  жан.  «Көзінен  сорасы  аққан  теңіз 
тасбақасының  суретін»  өз  суретінің  орнына  беруі  арқылы 
автор Можан мен теңіз тасбақасының ұқсас тағдырын са-
лыстыруда үлкен жетістікке жеткен. Балаларын тірі жетім 
етіп  қалдыратынына  жылайтын  тасбақа  секілді  Можан 
қарт енесінің қызының «көлденеңнен тапқан көрдемшесін» 
ізім-ғайым  жоғалтқанын  ешқашан  ұмытпақ  емес.  Себебі, 
ол  –  Можаннан  туған  тірі  жетім.  Олай  болса,  баласының 
не  тірі,  не  өлі  екенін  білмейтін  Можанның  да  күйі  теңіз 
тасбақасына өте ұқсас екендігін автор осындай салыстыру 
арқылы ұтымды жеткізген.
Прозалық шығармаларымен өзінің бір қырын танытқан 
жазушы драматургия жанрында да бағын сынап «Ат қоюдың 
әлегі», «Емтихан» пьесаларын жазды. 
Кейінгі  томдардың  барлығы  дерлік  ғалымның 
зерттеушілігін  танытатын  еңбектер.  Сондықтан  да  оларда 
хронологиялық  тәртіп  сақталған.  Келесі  томға  ғалымның 
«Казахский роман и современность» (1968), «Замандас па-
расаты» (1977) атты зерттеу еңбектері енген.  «Қазақ романы 
және қазіргі заман» деген тақырыпта кандидаттық дисерта-
ция қорғағанын есімізге түсіретін болсақ, бұл – ғалымның 
алғашы монографиясы екенін байқауға негіз бар. 
Төртінші  томның  мазмұнын  «Фольклордан  роман-
эпопеяға дейін» монографиясы мен «Айлалы алаяқ», «Мил-
лиард қалай жырланды?», «Қымыздықпен жазды алды...», 
«Талмас  қанат»,  «Боташевтің  ботқасы»,  «Дүниеқор 
дүмшелер»  тәрізді  тырнақалды  очерк,  рецензия,  фелье-
тондары  құрайды.  Қазақ  романын  тыңғылықты  зерттеуге 
ден  қойған  ғалым  «Қазақ  романының  идеялық-көркемдік 
ерекшеліктері»  деген  тақырыпта  докторлық  диссертация 
қоғады.  Бұл  зерттеуінде  қазақ  әдебиетінің  бүгінгі  жеткен 

49
Әдебиеттану
биігін  тақыр  жерден  пайда  болмағандығымен  дәлелдеп, 
мифтер мен аңыз-ертегілерден бастап тарата зерттеу арқылы 
ұлттық әдебиеттің қалыптасу, өсу, көркею, даму белестерін 
тығыз байланыста қарастырды. 
Ш.Құдайбердиев, 
А.Байтұрсынов, 
Ж.Аймауытов, 
М.Жұмабаевтардың  өмірі  мен  шығармашылғы  туралы 
зерттеулері «Жаңа жолдан» («С новой стоки») атты еңбегіне 
енгені  белгілі.  Сондықтан  да  5-томға  ғалымның  аталған 
зерттеулері мен сыни мақалалары енген.
«Әдебиет  жән  ұлт  тағдыры»  атты  еңбегіне  енген 
зерттеулері  мен  сыни  мақалалары    алтыншы  томның 
мазмұнын құрап тұр. Кітаптың алғы сөзінде: 
«Әдебиет және ұлт тағдыр...
Бұл  тақырыптың  нағыз  атасы,  шын  мәнісінде,  – 
бұрын болжауға да батыл бармас жаңа тірлік – Қазақстан 
тәуелсіздігі», – дейді автор. 
Сөйтіп ол Абайдан басталған қазақ әдебиетін тәуелсіздік 
тұғырынан  жаңаша  бағамдайды.  «Хакім  мен  ақын»  деген 
зерттеуінде: «Әр әдебиеттің айырықша жұлдызы жанатын 
кезеңі  болады.  Орыс  әдебиетінде  Рушкин  мен  Лермонтов 
туғызатын  алтын  ғасыр  іспетті.  Қазақ  әдебиетінің  сондай 
алтын ғасыры Абай мен Мағжаннан бас алады», – дей келіп, 
ұлттық әдебиеттің алтын ғасырын тілге тиек етеді. 
Ғалым 
А.Құнанбаев, 
Ж.Жабаев, 
М.Жұмабаев, 
Ғ.Мүсірепов,  Ғ.Мұстафин,  Ә.Шәріпов,  Ә.Нұрпейісов, 
Ә.Нұршайықов,  Қ.Жұмаділов  тәрізді  ақын-жазушылардың 
шығармалары  арқылы  әдебиеттің  аяқ  алысын  бағамдаса, 
әдебиеттанушы-ғалым С.Қирабаев  туралы мақаласы әдеби 
сын мен ұлттық әдебиеттанудың өткені мен бүгінінен сыр 
шертеді.  Автор  әр  дәуір  әдебетін  зерттей  келе  әдебиеттің 
ұлтпен бірге жасайтынын нақты мысалдармен дәлелдейді. 
Қолымыздағы 
кітаптарды 
қарап 
 
шыққанда  
көптомдықтың алты томына қаламгердің 1960-1990 жылда-
ры  жазған  дүниелері енгеніне  көзіміз жетті.  Оның  кейінгі 

50
Әдебиеттану
жылдары  таза  зерттеумен  айналысып  жүргенін  ескеретін 
болсақ,  бұл  жылдардың  туындылары  алдағы  томдардың 
еншісіне  тимек.  Соңғы  оншақты  жылдың  ішінде  жарық 
көрген «Сұлулыққа іңкәрлік», «Ғасырмен сырласу», «Қазақ 
әдебиеті тәуелсіздік кезеңінде», «Тәуелсіздік биігінен», т.б. 
зерттеулері  –  қазақ  әдебиетінің  әр  дәуірі  мен  тәуелсіздік 
кезеңінен мол мағлұмат беретін еңбектер.  
Сонымен  бірге  ғалым  Дулат  пен  Махамбет  поэзиясына 
да бүгінгі күн тұрғысынан баға берсе,  Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, 
С.Мұқанов,  К.Әзірбаев,  С.Адамбеков,  Т.Амандосов, 
К.Тоқаев,  Ө.Жәнібеков,  З.Қабдолов,  Ш.Мұртаза,  Сапар 
Байжан-Ата,  Ә.Қалмырзаев,  К.Смайылов,  С.Әшімбаев, 
Т.Нұрмағамбетов,  А.Егеубаев  туралы  эсселері  мен 
естеліктері,  зерттеулері  мен  мақалалары  қаламгерлердің 
шығармашылығы  мен  сол  тұстағы  қоғам  өмірінен  хабар 
береді.
Ол – 2004-2008 жылдары «Мемлекеттік «Мәдени мұра» 
бағдарламасы  аясында  жарық  көрген  10  томдық  «Қазақ 
әдебиетінің  тарихы»  атты  академиялық  еңбектің  негізгі 
авторы  және  ұйымдастырушылардың  бірі.  Кеңестік  дәуір 
мен  тәуелсіздік  тұсындағы  әдебиетті  зерттеуге  белсене 
араласқан  ғалым  8-9-10  томдарда  бірнеше  зерттеулерін 
ұсынды.  Олардың  қатарында  «Ғабидан  Мұстафин», 
«Әбділда  Тәжібаев»,  «Ілияс  Есенберлин»,  «Тахауи  Ах-
танов»,  «Әбдіжәміл  Нұрпейісов»  тараулары  мен  1960-
1980  жылдардағы  заманауи  тақырыптағы  қазақ  романын 
«Осы заманғы роман» деп зерттесе, тәуелсіздік тұсындағы 
әдебиетті  зерттеген  10-томына  басшылық  етті.  Осыдан 
оншақты  жыл  бұрын  қазіргі  әдебиетті  зерттеушілердің 
жоққа  тән  кезінде  ол  бір  топ  авторларды  ұйымдастырып, 
тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығына кірген әдебиетті са-
раптан  өткізді.  Автор  қазақ  романы  мен  повестерін  жан-
жақты зерттеп, қазіргі әдебиеттің аяқ  алысын бағамдайды.
Қазіргі қазақ романын тұрақты зерттеп жүрген екі адам 

51
Әдебиеттану
болса бірі, біреу болса соның өзі – Шериаздан Рүстемұлы 
екендігі әмбеге аян. Ол сиясы кеппеген том-том романдарды 
оқудан әсте жалыққан емес. Оның тәуелсіздік тұсында жарық 
көрген Б.Жандарбековтың «Сақи», Қ.Жұмаділовтің «Дара-
боз»,  Қ.Исабаевтың  «Шоң  би»,  Р.Тоқтаровтың  «Абайдың 
жұмбағы»,  Б.Қыдырбекұлының  «Алатау»,  Ж.Ахмадидың 
«Дүрбелең»,  «Шырғалаң»,  Х.Әдібаевтың  «Отырар  ойра-
ны», С.Сматаевтың «Елім-ай», Ұ.Доспанбетовтың «Қызыл 
жолбарыс», «Абылайдың ақ туы», Қ.Мұханбетқалиұлының 
«Тар  кезең»  тәрізді  тарихи  романдарына  алғашқылардың 
бірі  болып  пікір  білдіруі  –  аттан  түспеген  жүйріктігінің 
айғағы. Бұл еңбектеріне қарап, бір кезде Мағжанға қарата 
айтқан «сыршыл өлең сөздің бәйге бермес шабандозы» де-
ген аталы сөзін ғалымның өзіне қарата «әдеби сынның бәйге 
бермес шабандозы» деп айтуға әбден болады.  
Бұл айтып отырғандарымыздың қатарында кейіпкеріміздің 
педагогтығы  мен  мемлекеттік  қызметтері,  кітаптану 
ғылымының  негізін  қалағаны  туралы  айтылмағанын 
ескеретін болсақ, оқырман қауым олардың өз алдына жеке 
әңгімеге арқау болатынын жадында ұстағаны жөн. «Жігітке 
жеті өнер де аз» деген халық даналығын жадында ұстаған 
Шериаздан Рүстемұлы – «Сегіз қырлы, бір сырлы» дарын 
екенін күнбе-күн дәлелдеп жүрген тума талант.
Қорыта айтқанда, қолымыздағы көп томдық шығармалар 
жинағына  Ш.Елеукеновтің  жазғандарының  төрттен  бірі 
ғана  енгеніне  көзіміз  жетті.  Сондықтан  алдағы  уақытта 
ғалым  қаламынан  туған  еңбектердің  осы  қатарды 
толықтыруына тілектеспіз. Сырға толы, мазмұны терең көп 
томдық шығармалар жинағы – Ш.Рүстемұлының ғана емес, 
көркейген  қазақ  әдебиеті  мен  қазіргі  ұлттық  әдебиеттану 
ғылымының  сүбелі  олжасы  болмақ.  Авторға  оқырманын 
ынтықтырар жазары көбейсін дегіміз келеді. 

52
Әдебиеттану
                                                                        К.Р. Нургали             
ЮБИЛЕЙ ИЗВЕСТНОГО УЧЕНОГО
Доктор  филологических  наук,  профессор,  главный  на-
учный  сотрудник  Института  литературы  и  искусства 
им.М.О.Ауэзова МОН РК, лауреат Государственной премии 
Республики Казахстан Ш.Р. Елеукенов отмечает юбилей – 
85 лет со дня рождения. В 1986-1988 годы Ш.Р. Елеукенов 
работал  директором  Института  литературы  и  искусства 
им.М.О. Ауэзова. Эти годы совпали с периодом перестрой-
ки. Будучи заместителем председателя Комиссии Централь-
ного Комитета КП Казахстана, принимал участие в работе 
по реабилитации незаконно репрессивных поэтов и писате-
лей Шакарима Кудайбердиева, Магжана Жумабаева, Ахме-
та Байтурсынова, Мирякуба Дулатова, Жусупбека Аймауто-
ва и подготовке их наследия к изданию. 
После реабилитации алашордынских поэтов и писателей 
Ш.Р. Елеукеновым была издана книга «Жаңа жолдан. С но-
вой строки» (1989) с очерками-исследованиями на русском 
и казахском языках о жизни и творчестве Шакарима Кудай-
бердиева, Магжана Жумабаева, Ахмета Байтурсынова, Ми-
рякуба Дулатова, Жусупбека Аймаутова.
На конференции «Магжан и современность» в Доме уче-
ных в 1996 году Ш.Р. Елеукенов рассказывал о творчестве 
Магжана в аспекте проблем современности, продолжая вы-
ступление академика НАН РК Р.Н. Нургали. Магжан вос-
питан в духе европейской культуры, в поэмах он избегает 
лести, похвалы в адрес сильных мира. В поэме «Жусип хан» 
выведен образ жестокого и коварного правителя, противо-
положный  концепции  этого  персонажа  в  творчестве  азер-
байджанского поэта Ф. Ахундова.  
Р.Н.  Нургали  говорил  о  прижизненных  изданиях  поэта 
(поэтический сборник 1923 года в Ташкенте и др.), дошед-
ших  до  нас  благодаря  мужеству  выдающихся  ученых  Б. 

53
Әдебиеттану
Кенжебаева, Т. Нуртазина, М. Махмудова.  Художественный 
мир поэм Магжана включал и фантастические, и фольклор-
ные мотивы и персонажи. 
Ш.Р.  Елеукенов  раскрыл  целостность  лирики  Магжана. 
Поэт,  живший  и  творивший  в  сложное  историческое  вре-
мя,  Февральскую  и  Октябрьскую  революции  приветство-
вал поначалу стихотворением с символическим названием 
«Свобода». Он искренне верил в то, что родной народ будет 
освобожден  от  гнета  и  вековой  отсталости.  Впоследствии 
взгляды поэта претерпели изменение. Призыв и утвержде-
ние: «Красное знамя – твое знамя, казах!» сменились моти-
вами предупреждения: ангел свободы может покинуть зем-
лю, если победят темные силы.  Магжан не стал рупором 
политической агитации, и его поэзия была направлена про-
тив колонизации края, когда казахов сгоняли с насиженных 
мест («На склонах Окжетпес», «Родина моя – Сасыккуль» и 
т.д.). Созвучные своей душе струны поэт находит в произ-
ведениях русских классиков А. Пушкина, А. Блока, К. Баль-
монта, М. Горького и др. 
Поэзия Магжана – это целая эпоха в жизни нации. Этот 
основополагающий тезис – в основе монографии Ш.Р. Еле-
укенова «Магжан», в которой автором впервые предпринята 
попытка рассмотрения творчества поэта в художественном 
контексте общемировой литературы. «Синтез черт восточ-
ной и западной литератур, достигнутый в творчестве Маг-
жана, послужил большим стимулом для дальнейшего раз-
вития национальной поэзии. На этой базе были раскрыты 
особенности творчества Магжана Жумабаева как поэта-но-
ватора: прорывы в области поэтики стиха, его символист-
ские  искания,  достижения  в  области  психологического 
анализа интимных сторон духовной жизни человека, лите-
ратурно-эстетические  взгляды,  изложенные  в  Программе 
«Табалдырық» литературного кружка «Алқа». Не меньший 
интерес представляет изучение в творчестве поэта таких во-

54
Әдебиеттану
просов, имеющих огромное значение для дальнейших судеб 
человечества,  как  экология  окружающей  среды.  Магжан 
был пионером у нас в Казахстане в разработке темы тюр-
кизма» [1, с.111].
За монографию «Магжан» Ш.Р. Елеукенов удостоен Госу-
дарственной премии Республики Казахстан (1998) и между-
народной  премии  им.М.Жумабаева  Казахского  ПЕН-клуба 
(1999).  По  значению  «Педагогику»  М.  Жумабаева  можно  
сравнить лишь с «Гаклией»,  духовным завещанием велико-
го казахского философа, мыслителя и гуманиста Абая. 
Абай,  воспитанный    в  традициях  арабской,  персидской 
и чагатайской поэзии, глубоко и всесторонне изучил поэти-
ческое наследие Фирдоуси, Низами, Саади, Хафиза, Навои, 
Физули. Абай увлеченно читал исторические записи Рашид-
ад-Дина, Табари, Бабура, М. Хайдара Дулати, Абуль Гази и 
других  представителей  философской  мысли  Востока,  изу-
чал философию ислама. Классическая поэзия Востока была 
одним из источников творчества Абая и всей казахской ли-
тературы ХIХ – начала ХХ веков.
Абай  считал,  что  поступками  человека  должно  руково-
дить сердце, «львиное, рыцарское сердце, которому должен 
подчиняться разум» [2, с.105]. По-прежнему востребованы 
высказывания  Абая:  «Человеку  человечество  –  друг»,  «…
Вся  твоя  жизнь  связана  с  судьбою  человечества.  Говорят, 
что ты вместе с другими людьми гость в этой жизни. Нет, 
люди, вы друг у друга в гостях!». Поэзию Абая использовал 
в целях воспитания своего народа:
           Не для игры я стал стихи писать,
           Не для того, чтоб сказки собирать.
           Пишу, чтоб дать уроки молодым,
           Что могут свои чувства изъяснять.                                                                           
                                                           (Перевод Ю. Кузнецова)
  В  1880  году  Абай  познакомился  с  русскими  ссыльны-
ми  революционерами-демократами,  последователями  Н.Г. 

55
Әдебиеттану
Чернышевского – Е. Михаэлисом, С. Гроссом, Н. Долгопо-
ловым и Леонтьевым. Знакомство Абая с Е. Михаэлисом и 
Н.  Долгополовым,  по  сведениям  современников  и  самого 
поэта, переросло в искреннюю дружбу. По воспоминаниям 
Л.Е.  Хотимской,  дочери  Е.П.  Михаэлиса,  «отец  был  луч-
шим другом великого казахского поэта Абая. Незадолго до 
смерти, в 1893 году, Абай приезжал в Усть-Каменогорск к 
отцу погостить. Друзья не расставались несколько дней… 
Впоследствии, когда я подросла, отец рассказывал мне об 
Абае, как о талантливом своем друге, о том, как они впервые 
встретились  в  Семипалатинской  библиотеке  им.Гоголя… 
Рассказы  отца  всегда  были  интересны.  Но  вспоминать  о 
прошлом отцу, видимо, было нелегко. На его лицо ложилась 
тень, глаза то становились глубокими и темными, то пря-
тались под тяжелые ресницы, брови близко сходились» [3, 
с.116].   Русская культура и литература вошли в духовный 
мир Абая. 
Абай изучал русский язык и русскую литературу, призы-
вал к этому своих соотечественников. Поэтические и проза-
ические произведения А.С. Пушкина и М.Ю. Лермонтова, 
И.А. Крылова и  Н.А. Некрасова, М.Е. Салтыкова-Щедри-
на  и  Л.Н.  Толстого,  литературно-критические  статьи  В.Г. 
Белинского, Н.А. Добролюбова, Н.Г. Чернышевского, А.И. 
Герцена сыграли определенную роль в развитии и эволю-
ции поэтического мастерства Абая.  Романтик  и  лирик, ав-
тор философских размышлений, Абай перевел на казахский 
язык 50 произведений русских классиков. 
Абай,  своим  творчеством  соединивший  традиции  вос-
точной и русской поэзии, стал, по мнению академика НАН 
РК  С.А.  Каскабасова,  поэтом  Ренессансного  типа:  «Абай 
поэзиясының Ренессанстық сипаты да осында деп білеміз» 
[4, 9 б.]. 
В  трудах Ш.Р. Елеукенова мы находим интересную кон-
цепцию, имеющую в своей основе взгляды М.О. Ауэзова о 

56
Әдебиеттану
переводе Абаем романа А.С. Пушкина «Евгений Онегин». 
Именно  Пушкин  вдохновил  Абая  на  создание  первого  ка-
захского национального романа. С именем Пушкина связа-
но также появление другого вершинного явления казахской 
литературы, которое берет свое начало от рассказа «Как за-
пела Татьяна в степи», опубликованного в республиканском 
журнале «Әдебиет майданы» еще в 1937 году [1, с.114].    
О литературных трудах, опубликованных Ш.Р. Елеукено-
вым, положительно высказывались Г.И. Ломидзе, Ф.Ф. Куз-
нецов, Л.Н. Новиченко, В.М. Оскоцкий, В.М. Озеров, М.К. 
Каратаев,  С.С.  Кирабаев,  З.К.  Кабдолов,  А.Ш.  ІІІарипов, 
З.А. Ахметов, Р. Нургали, А.К. Нарымбетов, С. Байжанов, 
А.  Сейдимбек,  У.  Калижанов,  С.  Корабай,  Б.  Мамраев,  Б. 
Омаров и многие другие. Высоко ценят его творчество А.К. 
Нурпеисов,  А. Абишев, С. Шаймерденов, М. Ыскакбаев, Т. 
Молдагалиев, Н. Оразалин, Е. Зикибаев, У. Доспанбетов и  
т.д.
По Государственной программе «Мәдени мұра» Институ-
том литературы и искусства им.М.О.Ауэзова МОН РК издан 
фундаментальный труд – «Қазақ әдебиетінің тарихы» (2006-
2008) в 10-ти томах. Ш.Р.Елеукенов выступил одним из раз-
работчиков концепции, автором научных очерков о жизни и 
творчестве  выдающихся  деятелей  казахской  литературы  и 
ответственным редактором 10-го тома новой истории казах-
ской литературы. «Талант Елеукенова, – писал в свое время 
академик АН КазССР М. Каратаев, – отличает чуткость и 
принципиальность позиции, тонкость эстетического вкуса, 
о чем свидетельствуют его яркие и глубокие литературно-
критические  статьи,  получившие  всесоюзный  резонанс… 
Редким ценным качеством Ш. Елеукенова, выделяющим его 
в среде литературных критиков, необходимо признать также 
исключительную  способность  одинаково  безукоризненно 
писать свои труды на родном казахском и русском языках. 
А это очень важное качество для выхода национального ли-

57
Әдебиеттану
тератора на всесоюзную арену…» [1, c.116].  Литературный 
критик,  публицист,  лауреат  премии  им.С.Садвакасова  Со-
юза журналистов РК, автор более семисот научных и лите-
ратурно-критических работ, в том числе 30-ти монографий 
и книг Ш.Р. Елеукенов продолжает служить литературе, ак-
тивно исследуя мировой литературный процесс.
В период независимости республики казахская литерату-
ра проявила острый интерес к национальной тематике. Кни-
ги  Ш.Р.  Елеукенова  «Әдебиет  және  ұлт  тагдыры»  (1997), 
«Сұлулыққа  іңкәрлік»  (1999),  «Қазақ  әдебиеті  тәуелсіздік 
кезеңінде. 1991-2001» (2006), «Тәуелсіздік биігінен» (2007) 
и «Елеукенов Ш. Шығармалары. Тәуелсіздік көзімен» (2011) 
и другие посвящены особенностям литературного процесса 
и являются значительным вкладом в изучение националь-
ной истории и казахской литературы периода независимо-
сти. 
                                    Литература:
1.  За двадцать лет. – Алматы: Арда, 2011. – 312 с.
2.  Шкловский В. Книга назиданий // Слово об Абае / 
Сост. С.Корабаев. – Алматы: Өнер, 1994. – С.103-106. 
3.  Хотимская Л.Е. Друг Абая – Е.П. Михаэлис // Слово 
об Абае / Сост. С.Корабаев. – Алматы: Өнер, 1994. – С.114-
116. 
4.  Каскабасов  С.    Абай  поэзиясының  Ренессанстық 
сипаты  //  Қазақтың    бас  ақыны:  Халықаралық  ғылыми 
теориялық конференция   материалдары.  Құр. С.Қорабай. – 
Алматы: Дәуір, 2004. – 6-9 б. 

58
Әдебиеттану

жүктеу/скачать 0,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: