Мәртебеге ие болған наурыз мерекесі жыл өткен сайын
айжанның кірпігі жалғанған
жүктеу/скачать 4,91 Mb. Pdf көрінісі
|
айжанның кірпігі жалғанған – У Айжан нарощенные ресницы. егер аслан дұрыс жауап берсе, бас бармағыңды көтер – Если Аслан ответит правильно, подними большой палец. Диананың шашы жұқа – У Дианы тонкие волосы. Примеры из разговорной речи: Мына киім дүкеніне кіріп шығайық – Давай зайдем в этот магазин одежды.
Жейдені киіп көруге бола ма? – Можно примерить рубашку? Мына көйлек маған жараса ма? – Мне идет это платье? Маған сары түсті қолғап керек еді – Мне нужны перчатки желтого цвета.
Наурыз мейрамы жақындап қалды, қамзол тіктіру керек – Прибли- жается праздник «Наурыз», надо сшить камзол. Теперь приведем примеры по теме: бүгін кешке үйде боламын – Сегодня вечером буду дома. біздің ас үйді кеңейту керек – Надо расширить нашу кухню. Кеңсенің кілтін сындырып алдым – Сломала ключ от офиса. Маржан, қоқысты жинап алшы – Маржан, убери, пожалуйста, мусор. 60 вольттық шам сатып алу керек – Надо купить 60 Вольтную лампочку. Мен үстелдің үстінде кілтті ұмытып кеттім – Я забыла ключ на столе. біздің бақта алма ағашы өседі – В нашем саду растет яблоня. Үй жануарлары мен құстары Домашние животные и птицы ит собака
Күшік щенок
Мысық кот
Бұқа бык
Бұзау теленок
сиыр корова
Ат, жылқы лошадь
Құлын жеребенок түйе верблюд
Қой овца
Қозы ягненок
Ешкі, теке коза, козел лақ козленок
Есек осел
тауық курица
Қораз, әтеш петух
Үйрек утка
Қаз гусь
Күрке тауық индюк
Балапан цыпленок
Көгершін голубь
тотықұс попугай
ас үй – кухня. бөлме – комната. Қонақ бөлме – гостиная. Жатын бөлме – спальня. Кіреберіс – прихожая. Жуынатын бөлме – душ, ванная. Жиһаз – мебель. Төсек, кереует – кровать. Кілт – ключ. есік – дверь. Терезе – окно. Орындық – стул. Үстел – стол. Кілем – ковер. Жастық – подушка. Көрпе – одеяло. айна – зеркало. Шам – лампа. Киім ілгіш – вешалка. баспалдақ – лестница. Тіс пастасы – зубная паста. Тіс щеткасы – зубная щетка. Сүлгі – полотенце. Сабын – мыло. Тоңазытқыш – холодильник. Шай қасық – чайная ложка. ас қасық – столовая ложка. Шанышқы – вилка. Шәйнек – чайник. Пышақ – нож. Сыпырғыш – веник. Қалақ – совок. Үтік – утюг. Сіріңке – спички. Монша – баня. Қоқыс жәшігі – мусорный ящик. алжапқыш – фартук. Шаңсорғыш – пылесос. Үй өсімдігі – комнатное расстение. Үй жануарлары – домашние животные. Қора – сарай. Тауық қора – курятник. ат қора – конюшня. Шөп – трава. Шөмеле – сеновал. бақ – сад. в сегодняшнем выпуске нашей рубрики вы сможете изучить необходимое количество слов по разным тематическим направлениям. Для овладения разго ворной речью, важно знать как называются части тела и одежда показахски. бас – голова. Шаш – волосы. бет – лицо. Қас – бровь. Көз – глаза. Кірпік – ресницы. Мұрын – нос. ауыз – рот. ерін – губы. Тіс – зуб. Тіл – язык. Иек – подбородок. Құлақ – ухо. Мойын – шея. Иық – плечо. Кеуде – грудь. арқа – спина. Қол – рука. Шынтақ – локоть. Саусақ – палец. бәшпай – пальцы ног. аяқ – нога. Тізе – колено. Табан – стопа. Сақал – борода. бас бармақ – большой палец.
бас киім, қалпақ – шапка. Шалбар, сым – брюки. Жейде – рубашка. Көйлек – платье. Шұлық – носки. Жемпір – джемпер. Орамал – платок. Жакет – джакет. Қолғап – перчатки. белбеу – ремень, пояс. Қамзол – камзол. Шапан – шапан. бау – шнурок. Түйме – пуговица. Қалта – карман. аяқкиім – обувь. етік – сапоги. бәтеңке – ботинка. ҮйДе – ДОМа қазақ ЕМЕс, қазақтаН Былай ЕМЕс хат жолдарыНаН осы өзенде жылан өте көп болған деседі. Атаудың пайда болу себебі «Жыланшық» сөзімен байланысты. Жыланшық деп аталуының осындай мәні бар. Бастауын Ұлытаудың батысынан алатын «Дулығалы», «Терісбұтақ», шығысқа қарай ойысып барып доғаланып ашасы та- рыла келе Ұлы Жыланшыққа жалғасады. Арасында «Шығырлы» аталатын бөліктері және бар. Ұлы Жыланшықтың «Жалау- лы», «Ержылан», «Кезауыз», «Ойғы әділ», «Қонжар-тұма», «Сауранбай», «Қызыл- Шатқал», «Ақшатау», «Сәкеннің қасқасы», «Сарбұлақ», «Қарагер аттың жырасы», «Бо- затан», «Талдықара», «Зілғара», «Көшек», т.б. қосымша салалары бар. Жыланшықтың солтүстік беті ойлы-қырлы, бедерлі болып КеНеСаРы ХаН МеКеН еТКеН ЖеР Күні кешеге дейін елдің жердің тари- хын жатқа білетін көнекөз қарияларымыз болғаны рас. Олардың жер-су атауларына байланысты білетін шежірелерін жазып алмағынымыз да бүгінде өкінішті жайт. Торғайдың шұрайлы жерлерін кезінде Кенесары хан мекен еткен. «Майқара, Қарасайға бітер қалың, Қошалақ семіртеді ирек». Торғай жақтан жер беті тегіс болып келеді де «Тегене» сайына жақындағанда жер тік жарланып ар жағы терең ойпат болып, тарам-тарам, ирек-ирек болып 200- 300 метрдей ойысқа айналады. Сол жерде жолдың оң жағында көз көрім жерде шөгіп жатқан ақ атандай алып қырат көрінеді. Содан барып осы жер «Атанбас ақ ирек» атанған.
Е р е к ш е ж е р д і ң б і р і Ө л к е й і к Қабырғаның Ақтөбе жақ бетінде «Хан» келсе, оңтүстік беті көбіне біркелкі әрі тегіс.
Осы өңірде аса үлкен «Жорғакөл», «Алакөл», «Үдербай», «Бегімбет ала көлі», «Көкөлең», «Боқай», «Жарбидайық», «Зәуре», «Кезауыз», «Жарыпшыққан», «Арыстан», «Қарақалпақ», «Қырғы әділ», «Жайықбайдың обалысы», «Оннан», «Кіндікті», «Жарық», «Қоға», «Бірәлінің сасығы», «Түкібай», «Ақкөң», «Биса- ры», «Дәнен», «Бозшакөл», «Сазанбай», «Дәнсары», «Көшек», «Шиқамыс», «Өгізкөк», «Алабидайық», «Қаратай», «Әліпбай», «Байтума», «Бозатан», «Ендігі ой», «Талғұй», «Тезек», «Доңыз», «Алабұталы», «Айбалта», «Үшбала», «Жетіқыз», «Сарықыз», «Қойсалған» атты сулы, қамыс-қопалы көлдер бар. Кейбір көлдердің аумағы 10 шақырымнан асады. «Ұлы Жыланшық» өзенінің екі бетінде ертеде мешіт, медреселер көп болған. Соның ішіндегі ерекшесі Дулығалы бойындағы Арыстанбайұлы Құлмұхамед ишан салдырған тоғыз күмбезді мешіт пен 24 бөлмелі медресе. ХІХ ғасырдағы сәулет өнерінің ғажайып жетістігі саналған. Осы медреседе халық батыры Амангелді Има- нов оқыған. Батырдың туған жері «Балық» қарасуы деп аталады. Ол мешіттен 8 шақырым жерде. Жыланшық өзенінің арғы бетінде 25 шақырым жерде Жорғакөл атты көл бар. Көлемі атшаптырым, суы таяз, көл та- баны теп-тегіс. Көл үнемі жел екпінімен қозғалып тұрады. Содан Жорғакөл атанған. Сонымен қатар Жыланшықта Ержылан де- ген жер атауы бар. Ерте заманда осы жерді ордалы жыландар мекен еткен екен. Сол себепті халық Ержылан деп атайды.
Елсіз жер – иесіз жер болып ұмыт бола бастайды. «Жолшора» атты жер қалмақ батыры атымен аталған екен. Ол осы жерде қазақ батырымен жекпе-жекке шығып, оны аттан құлатады. Аттан құлаған адамның басындағы дулығасы ұшып кетіп, ол қолаң шашты қыз болып шыққан. Қарсыласының әйел адам екенін біліп, әйелмен соғыстым деп намыстанған қалмақ батыры өзін-өзі қанжармен жарып өлтіріпті деген аңыз сақталған. Торғай даласында тарихи атаулардың бірі – Сырлы там. Сырлы тамға Шыңғыс хан ның әйелі Күлән жерленгені туралы ака- демик Әлкей Марғұланның еңбектерінде айтылады. Құмкешуде осыдан 4-5 мың жыл бұрын жерленген 3 адамның сүйегі 2006 жылы табылса, әріректе Айтбайдан мың жыл бұрын жерленген адам сүйектері табылды. Соңғы екі жылда Қарасу ауылы маңында жүргізілген қазба жұмыстары ба- рысында көне заттар шықты. Жыланшық, Жалаулы, Хантөбе, Қара оба, Ақ оба, Сарторғай, Торғай аймағы әлі толық зерт- телмеген. арғын малын. Қарасай, Қошалақты мекен еткен бір жылы Кенесары аталарың» деп М.Сералин жырлаған. «Шошқа көл» деген жер атауының пайда болу тарихы қызықты. Бірде Нау- рызбай батыр елдің игі жақсыларымен көл маңынан өтіп бара жатса, алыстан жабайы шошқа көрініпті. Сонда олар: «Төрем! Сені шапшаң деуші еді, өнеріңді көрсетші,– дейді. Сонда үлкеннің сөзін қимаған Нау- рызбай «Ырыссыздың батыры доңызға ша- бады деуші еді. Сіздер айтқаннан соң бол- мас» деп қабанды қуып жетіп қаруын сілтеп жайратып салады. Сол жер «Шошқа көл» атанып кеткен. Тосын болысын – Шеген, Қарақоға болысын – Қыпшақ Тоймағанбет, Сары қопа болысын – Мадияр Бөлтірік басқарған. Тарихи «Ақкөл» ұлтымыздың рухани көсемі Ахмет Байтұрсыновтың туған жері. Ал «Қызбел» Міржақып Дулатовтың туған жері. Жер-су атауларын айта отырып сол жер- лерде өмір сүрген тарихи тұлғаларды айтпай кету жөнсіз болар. Осылардың ішінде діни адамдарының еңбегі халық үшін ерекше еді. 1920 жылдарда соғыстан жеңіліп Қытайға қашқан Анненков пен Дутовтың әскерлері осы Торғай өзені бойымен шығысқа қарай қашып бара жатып жол бойында кездескен елді тонап, жауыздық жасады. Халық қашуға мәжбүр болды. Адамдар сай-саланы, тау-тасты паналап кетті. Жер-жерде оларға қарсы партизандық соғыс басталды. Сол жерлер: «Қамысбай қырғыны», «Орыс өлген көл», «Сарыбел шайқасы», «Ханшабылған қырғыны», «Маятастағы тосқауыл», «Амантоғайдағы қырғын», «Шабылған Қарынсалды» деп аталды. 1916 жылғы Торғайдағы ұлт-азаттық кө терілісінің хас батыры Кейкі Көкем- байұлы 1920 жылдары кеңестік жүйенің әділетсіздігіне қарсы шығып соғыса жүріп, алғашқыда Қарынсалды, Тасты өзені бойын мекендеп, кейін Ұлытау аймағына ауысқан. Ұлытау, Арғанаты, Кішітау, Шеңбер, Терісаққан, Сарлық, Жетіқыз, Байтілеу, Маятас, Сарыторғай, Қараторғай өзенінің аңғарларын паналаған. Шеңбер ауылынан 10 шақырым жерде Қараторғай өзенінің солтүстік бетіндегі үлкен жар- таста Кейкі үңгірі бар. Бүгінде батырға пана болған орынға халық барып, тағзым етеді. Басына ескерткіш белгі орнатылған. Жезқазғандықтар Қорғасын орта мектебіне Кейкі есімін берді. Қаладағы бір көшенің аты батырдың құрметіне қойылды. Кеңес заманында бұрынғы Жыланшық – Родник, Қабырға – Крупской, Үрпек – Иманов, Збан – Южный болып өзгерсе, тәуелсіздік жылы көптеген тарихи атаулар қайтарылды.
Ерте заманнан тарихи атын жоймай келе жатқан жер атаулары көп. Солардың бірі Торғай қақпасындағы «Атанбас ақ деген жер. Өзеннің иіріміндегі мүйісте қаптаған қорымдар бар. Әбілқайыр ханды Барақ сұлтан осы жерде өлтірген деседі. Торғайдан шығысқа қарай 60 шақырым жерде «Көкалат» деген жер бар. «Көкалат» – Кенесары ханның хас батырларының бірі Шәкір Қараманұлының астындағы атының атауы. Осы ауылда «Шәкір там» деген үлкен қорым бар. Шәкір батыр осы жерде жерленген. Асылы бұл, Шәкір Қараманұлы емес, Түменұлы болуы керек. Осы Көкалаттың іргесінен басталатын Айсаның «Албар бөгеті» 18 шақырымға созылып жатыр. Айса деген болыс болған. Халықты ұйымдастырып 1928-1932 жыл- дар аралығында осы алып бөгетті қабырға өзенінің жалпақ әрі терең жерінен қолмен салдырған. Елді шабындық, жайылымдық жермен қамтамасыз етіп, егін салдырған ол адамды «Халық жауы» деп ұсталып, 1940 жылдары атылған. 1959 жылдары кінәсі жоқ деп ақталды. Қабырға өзені мен Торғай өзені арасын- дағы Кенжетай саласынан ұзындығы 10 шақы рым. Тереңдігі 3 метр, ені 4 метр бұл арықты қолмен қаздырып тегіс жерге су шығарып тары еккізген адам Сары Қош- қар батырдың шөбересі Бижан би. Осы арықтың қазылу кезеңінде елге Әліби Жан- ге л дин келген екен. Сол кісінің құрметіне «Әли арық» атанып кеткен. Бұл жер Құм ке- шу ауылы Құстөбе елді мекеніне қарайды. Құстөбе деген жер атауы туралы ай- татын болсақ, асылы, бұл Құстөбе емес, Қыштөбе болу керек. Себебі ертеде мұнда қыш күйдірген. Құстөбеден әріде 3-4 шақырым жерде «Зертас» деген жер бар. Бұл неше алуан заттар шығарылған жер деген тұжырым бар. Құмкешу ауылынан 3 шақырым жерде орналасқан Жаңқара деген жер атауының тарихы туралы айтар болсақ, ертеде бір жолаушы Торғай өзені жағасына келіп арғы бетте отырған қарттан судан өтер өткел сұрапты. Қария: «Қарағым суға түспе. Үш күннен бері су Жаңқара! Жаңқара!» деп шақырып жатыр дейді. Жолаушы суға кетіп, атымен батып кетеді. Міне, байқап отырғанымыздай қазақ жерінің жер-су атаулары жайдан-жай пай- да бола салмаған. Әрбір атаудың өзіндік сыры, өзіндік тарихы бар. Оларды ғылыми зерттеулердің нысанына айналдыра білсек, ата-бабаларымыздың өмір сүрген кезеңдеріндегі әртүрлі оқиғаларды, тарихи жағдайларды тереңірек білетін боламыз. Торғай даласындағы атауларға байланысты деректер біршама. Ғалымдардың жазған еңбектері де аз емес. Демек, сөзінде құпия жасырынған, ақиқат бейнеленген қазақтың жер-су атаулары жас ұрпақ үшін тұнып тұрған тағылым.
Мұндай үдеріс тіл тұтынушылардың арасында түсінбестік туындатуы да мүмкін. Дегенмен, өзге тілде пайда бо- лып, басқа тілдерге енген ұғым атауын Алаш зиялылары «Жат сөздер» деп тілден бөлектегені белгілі. «Жат сөздер» дегендегі мақсаттары – тілімізге жат екенін білдіру еді. Бұл мәселе ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында Алаш зиялыларын біршама алаңдатқанын байқау қиын емес. Алаш арыстарының бірі Нәзір Төреқұлұлы «Қазақшадағы жат сөздердің өзгерілу заңы» деген мақаласында: «Екінші – тілдің келесіде баюына жол тазалау. Қазақ тілі бұл күнге шейін басқа тілдерден сөз алып келген болса, мұнан былайғы за- манда тілімізге тағы жаңа терминдер кірмек. Телегіреп, телепон, радио, темір жол, електр заманында қазақ тілі жаңа тұрмысқа керекті сөздерді тағы алмай тұра алмайды. Тілесең де осылай бола- ды, тілемесең де! Дүниеде жалғыз қазақ тілі осы күйге түсіп отырған болса, онда басқа әңгіме болады. Бірақ бұл күйге түсіп отырған жалғыз қазақ тілі емес. Басқа тілдердің тәсірінен құтылған бір тіл жоқ. Неміс, орыс, пырансоз ... барлығы тілде бір-бірінен бұрыштанып отыр, ал енді «табиғат заңы» осылай болған соң қазақ тілі қалай «аман» қалмақ? Басқа мәдениетті елдерден «қашып» тіл бол- майды. Бірақ сертсіз, заңсыз жат сөздерді бос қоя беру де жарамайды, опыр-топыр болып тіліміздің негізгі заңдылықтарын бұзып, тас-талқанын шығарып жіберу де бар» десе, Ахмет Байтұрсынұлы: «Жат сөздерді басқалар, мәселен, орыстар өз тілінің заңына үйлестіріп алғанда, солай алуға біздің де қақымыз бар» деп жазған болатын. Орыс ғалымы Л.П.Крысиннің «Сло- варь иноcтранных слов» атты еңбегіне көз жүгіртсек, жоғарыда көрсетілген терминдердің пайда болуы жайында мынадай ақпарат аламыз: 1. «Фортепьяно» – «соқпалы-пернелі ішекті музыкалық аспап». Неміс тілінің «fortepiano» деген сөзінің орыс тіліне бейімделініп алынған нұсқасы. Шыққан елі итальян тілінің forte – қатты (үн) + piano бәсең (үн) деген сөздерінің бірігуінен пайда болған күрделі сөз (Иллюстрационный толковый словарь иностранных слов. – М.: Эксмо, 2008. -864 с.). 2. «Календарь» – «айдың алғашқы күндері» мағынасындағы латынның
шыққан (Бұл да сонда). Негізінен бұл сөздің тура мағынасы «қарыз кітапшасы» дегенді білдіреді. Ежелгі Римде қарыз алған адамдар қарыздың пайызын календ, яғни айдың алғашқы күні төлейтін болған. Бұл сөздің шығу тарихы осындай. 3. «Паспорт» – «порт арқылы өту үшін жазбаша берілген рұқсат қағазы» деген мағынадағы немістің Passport < француздың passeport < италияндық passaporto деген сөздері (Бұл да сонда). Бұл термин жүйелері әртүрлі тілдерде, мы салы, ағылшын тілінде passport, туыс тас түрік тілінде pasaport деп негізгі тү бірі сақталғанмен, өздерінің тілдік заңдылықтарына сай етіп қолданылады. 4. «Процент» – «санның жүзден бір бөлігі» деген немістің Procent латынның < procento сөзі (Бұл да сонда). Орыс тілінде – процент, ағылшын тілінде – persent, француз тілінде – pour-cent, ита- льян тілінде – persentaule, түрік тілінде – fayiz деп қолданылады екен. Ал енді осы сөздердің қазақ тіліндегі нұсқаларына зер салсақ, күйсандық (фортепьяно) – қандай да бір ән мен күйді шығаратын сандыққа ұқсас аспап. Қазақтілді тұтынушыларға халықаралық термин түбіріндегі мағыналарынан қарағанда, қазақ тіліндегі мағынасы (күйсандық) анық, түсінікті деп ойлаймыз.
күннің тізбегін сипаттайтын ұғым» мағынасын береді. Төлқұжат (паспорт) термині жай- лы айтар болсақ, бұл «Төл» (жеке өз
(қандай да бір фактіні немесе әлдебір ха лықтарынан іздестіру (ондағы мақсат – түркі халықтарына ортақ термин қалыптастыру); үшінші – бірнеше тілге ортақ терминдерді қазақ тілінің заңдылығына сәйкес қабылдау. Жоғарыда көрсетілген терминдердің бастапқы үшеуі тілімізде осы қағи- да лардың біріншісі негізінде пайда болған. Ал «пайыз» термині бүгінгі таңда қазақтың төл сөзіндей болып, тіліміздің төрінен орын алған кітап, дәптер, ал-
сөз.
Ғаламдану заманында мәдени, тілдік алмасулар болмай тұрмайтыны белгілі. Бұл ғылым үшін, ғылымның дамуын- да көштен қалып қоймауымыз үшін қажет. Сондықтан қазіргі таңда қазақ терминологиясын жаңғырту мәселесі жиі сөз болып жүр. Дегенмен де, «бұл мәселені қалай шешу қажет?» деген сау- ал осы мәселемен айналысып жүрген мамандардың көкейінде тұрған бірден- бір сауал. Себебі «жылтырағанның бәрі алтын емес» екендігі тағы белгілі. Демек, шеттен енетін терминдерді де саналы түрде саралап, таңдап қабылдауды бас ты мәселелердің бірі ретінде негіздеу қажет. Б ү г і н д е қ а з а қ т е р м и н о л о г и я - сын жаңғырту үдерісі жүріп жатыр. Жаңғыртқанымыз дұрыс. Дегенмен, бұл мәселені кейбіреулер бір жағынан ғана түсініп отырған сияқты. Ол – қазақ терминдерін орыс тілінің стандартта- рына салынған күйде қабылдау. Егер дәл осы ұстаныммен терминдерімізді жаңғыртатын болсақ, мынадай бірқатар мәселелер туындауы мүмкін: а) осы кез- ге дейін қалыптасқан терминдерімізден қол үземіз. Мысалы, төлқұжат –
– тенденцияға, пайыз – процентке, күнтізбе – календарьға өзгеруі ғажап емес. ә) тілімізде қалыптасқан термин- жасам үдерісіндегі жүйелілігімізді жо- ғалтамыз. Осының салдарынан тіл- тұтынушыларды адастыруымыз мүм- кін. Оған қазіргі кезде шарттылық заң дылығымен жасалынып жатқан уәж сіз терминдерді жатқызамыз; б) тіл заңдылығына бағындырып алмай бас қа бір тілдің заңдылығына сәйкес стандартталған жекелеген терминдерді енгізу арқылы тіл тұтынушыларды сол елдің мәдени шаңырағының астына шоғырландырып алу қаупі бар. Оған қазіргі кезде көптеп еніп жатқан прин- тер, компьютер, контент, концепт, тендер, степлер, картридж және т.б. сипаттағы сөздерді жатқызуға болады. Қорыта келгенде, модернизация теориясына қатысты айтылған сындар тәжірибеде оның тиімді жақтарымен бірге, тілдік тұрғыдан отарлаушы елдер- ге мәдени тәуелділікке алып келетіндігін байқатып отыр. Әрине, тіл жанды құбылыс болғандықтан, оның заман талабына сай жаңғырып отыруы заңды. Десек те, терминдерді жаңғырту – талғаммен қарауды талап етеді. оқырМаН ойы
жүктеу/скачать 4,91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|