Метеорологиялық-климатологиялық энциклопедия

тұрады.  Жанартау  орталық  кратерден  және  беткейлеріндегі 
қосалқы  кратерлерден  атқылайды.  Жанартаудың  ӛте  жоғары 
қысымдағы  бір  рет  атқылауынан  маар  деп  аталатын  тӛңкерілген 
конус пішінді ойыс, ал аса күшті атқылау кезінде жанартау конусы 
мен оның маңайының опырылуынан диаметрі кейде ондаған км-ге 
жететін  кальдера  деп  аталатын  үлкен  ойыстар  пайда  болады. 
Жанартау  әрекетінің  себептері  жер  қыртысындағы  күшті 
тектоникалық  қозғалыстармен,  магманың  массасымен,  күшті 
қатпарлану  процесстерімен  байланысты.  Жер  қыртысындағы  аса 
терең  жарылыстар  магманың  жоғары  кӛтерілуіне  жол  ашады, 
үздіксіз  тектоникалық  қозғалыстар  оның  жер  бетіне  шығуына 
мүмкіндік береді. Қазіргі әрекетті жанартаулар күшті тектоникалық 
қозғалыстар  байқалатын  ұзындығы  жүздеген,  мыңдаған  километр 
жас  тау  жоталары  мен  аса  ірі  терең  жарылымдар  бойында  және 
мұхит түбі мен доғалы аралдарда орналасқан. Жанартаулардың 2/3-
сі Тынық  мұхиттың жағалары мен аралдарында  (Тынық мұхиттың 
жанартаулық 
белдеуінде), Жерорта 
теңізі маңы 
мен Атлант 
мұхиты аймағында кездеседі. Жанартау ӛте қатерлі табиғи құбылыс 
болғандықтан,  оларды  алдын-ала  болжау  үшін  зерттеу  және 
бақылау жұмыстары үздіксіз жүргізіледі. 
ЖАНАРТАУ  АТҚЫЛАУЫНАН  ПАЙДА  БОЛҒАН  ТАУ 
ЖЫНЫСТАРЫ  -  жанартаулық  тау  жыныстары,  вулканиттер  – 
жанартау  атқылауынан  пайда  болған тау  жыныстары.  Атқылау 
сипатына байланысты жыныстардың 2 типі түзіледі: эффузивті тау 
жыныстары  және  пирокласты  жыныстар  (жанартау  күлі,  құм, 
туфтар,  туфты  брекчий).  Жанартаулық тау  жыныстары қалыптасу 
жағдайына  қарай  эффузивті,  экструзивті,  жанартаулық-кесекті, 
жанартаутекті-шӛгінді  болып  ажыратылады.  Эффузивті  тау 
жыныстары  магманың  лава  күйінде  жер  бетіне  ағып  шығып 
қатаюынан қалыптасады. Олардың пішіні лаваның тұтқырлығы мен 
сол  ауданның  жер  бедеріне  байланысты  күмбез,  конус  тәрізді 
тӛбелер 
болып 
қалыптасады. Экструзивті 
жыныстар тұтқыр 
магманың  сығылып  шығып, күмбез пішінді  болып  қатаюынан 
пайда  болады.  Эффузивті  жыныстардың  сыртқы  пішіні  қатты 
ӛзгерген кӛне түрлері палеотипті, ал пішіні сақталған жасырақтары 
кайнотипті жыныстар деп аталады. Жанартаулық-кесекті жыныстар 
эффузивті  кесекті,  эксплозивті  кесекті  және  шӛгінді  жанартау 
кесекті  болып  бӛлінеді.  Эксплозивті  кесекті  жыныстар  түгелдей 
жанартаудың  атқылау  ӛнімдері  –  пирокластардан  тұрады. 

Жанартаулық 
тау 
жыныстары 
Қазақстанның 
барлық аймақтарында кеңінен 
тараған: 
олармен 
темірдің, 
полиметалдың, мыстың,  марганецтің,  күкірттің,  алтынның  және 
басқа  да  элементтердің  кендері  бірге  кездеседі. Құрылыс 
материалы ретінде кеңінен қолданылады. 
ЖАНАРТАУТЕКТІ  ШӚГІНДІ  ЖЫНЫСТАР  –  жанартаулық 
және  шӛгінді  материалдардан  тұратын  тау  жыныстары.  Олар 
жанартаукесекті шӛгінді 
жыныстар, 
тефроидтар 
және 
жанартаутерригенді жыныстар болып үшке бӛлінеді. Жанартаутекті 
шӛгінді  жыныстарда яшма,  фосфорит,боксит,  темір,  марганец, 
бораттың  кендері  кездеседі.  Жанартаутекті  шӛгінді  кендер  – 
теңіздердің түбінде жанартаутекті шӛгінді жыныстардың шӛгуінен 
түзілген  кендер.  Мұндағы минералдық  заттар жанартаудың  ыстық 
газы мен суынан бӛлініп, жанартау лавасы мен күліне сіңеді. Кейін 
суынған лава мен күл теңіз суының әсерінен әр түрлі бӛлшектерге 
ыдырай  бастайды.  Ал  жанартау  әрекеті  қайталанып,  жаңадан 
бӛлінген  газдар  мен  сұйық  ерітінділер  қайта  әсер  еткенде  олар 
ериді,  сілтісізденеді,  тотығады,  жаңа  химиялық  қосылыстар, 
минералдар  түзіп,  шӛгеді  және  су  массасымен  бірге  бір  орыннан 
екінші орынға кӛшеді. Сӛйтіп, жанартау атқылауымен жердің терең 
қабаттарынан  келетін  заттар  ыдырап,  жер  беті  суымен 
тасымалданады.  Жанартаутекті  шӛгінді  кендерге  силикаттар  мен 
карбонаттардан, оксидтер мен гидроксидтерден тұратын темір мен 
марганецтің  аса  қалың  қабаттары,  құрамында  темір,  мыс,  мырыш, 
кейде қорғасын сульфиттері және барит пен гипс болатын колчедан 
кентастары жатады. Мұндай кендер барлық геологиялық жүйелерде 
кездеседі. 
Жанартаутекті 
шӛгінді 
кендерге Орталық 
Қазақстанның темір-марганец,  Кенді  Алтайдың  полиметалл  кен 
орындары жатады. 
ЖАНАРТАУ  ШЫНЫСЫ,  ОБСИДИАН  –  жанартау  лавасының 
жер бетінде тез суып, кристалданбай қатаюынан пайда болатын тау 
жынысы.  Химиялық  құрамына  қарай  ультранегізді,  негізді,  орта, 
қышқыл,  сілтілі  болып  бӛлінеді.  Жанартау  шынысы  химиялық 
құрамына,  суу  ортасына  байланысты  ажыратылады.  Құрамында 
кремний оксидінің (SіO2) мӛлшері кӛп, ӛте тұтқыр, қышқыл риолит 
лава  түрлерінің  қатаюы  кезінде  обсидиан  деп  аталатын  жанартау 
шынысы  түзіледі.  Ал  сирегірек  кездесетін  SіO2-ге  кедейлеу 
базальттық  лавалар  шыны  түрінде  қатып,  мӛлдір  емес  қара 
базальтты  жанартау  шынысы  –  тахилит  түзеді.  Лава  сулы  ортада 

қатқан  жағдайда  жанартау  шынысының  құрамында  (мысалы, 
пехштейн,  яғни  шайыртас)  су  кӛптеу  болады.  Кеуекті  жанартау 
шынысы пемза деген атпен белгілі. Перлит жанартау шынысының 
құрамында 3 – 5%-ға дейін байланысқан су болады, ол ӛнеркәсіпте 
қолданылады. Жанартау шынысы шыны ӛндірісінде және құрылыс 
материалы  ретінде  қолданылады.  Кендері Солтүстік  Қазақстанда  
(Торғай), 
 Шығыс 
Қазақстанда (Семейтау, 
Тарбағатай, 
Зайсан), Алматы (Жоламан, 
Малайсары), Оңтүстік 
Қазақстан, 
Жамбыл облыстарында белгілі.  
Ең ірі жанартаулар 
Жанартау 
атауы 
Орналасқан орны 
Биіктігі, 
м 
Аймақ 
Охос-дель-
Саладо 
Чили Андылары 
6893 
Оңтүстік Америка 
Льюльяйльяко  Чили Андылары 
6725 
Оңтүстік Америка 
Сан-Педро 
Орталық Андылар  6159 
Оңтүстік Америка 
Котопахи 
Экваторлық 
Андылар 
5897 
Оңтүстік Америка 
Килиманджаро 
Масаи 
таулы 
үстірті 
5895 
Африка 
Мисти 
Орталық Андылар  5821 
Оңтүстік Америка 
Орисаба 
Мексиканское 
нагорье 
5700 
Солтүстік 
және 
Орталық Америка 
Попокатепетль 
Мексикалық  таулы 
қыраты 
5455 
Солтүстік 
және 
Орталық Америка 
Сангай 
Экваторлық 
Андылар 
5230 
Оңтүстік Америка 
Толима 
Северо-Западные 
Анды 
5215 
Оңтүстік Америка 
Ключевская 
сопка 
п-ов Камчатка 
5000 
Азия 
Рейнир 
Кордильеры 
4392 
Солтүстік 
және 
Орталық Америка 
Тахумулько 
Орталық Америка  4217 
Солтүстік 
және 
Орталық Америка 
Мауна-Лоа 
Гавай аралдары 
4169 
Австралия 
және 
Океания 

Камерун 
Камерун сілемі 
4100 
Африка 
Эрджинс 
Анатолий  қыраты 
Суматра аралы 
3916 
Азия 
Тейде 
Канар аралдары 
3818 
Африка 
Керинчи 
Суматра аралы 
3805 
Азия 
Эребус 
Росса аралы 
3794 
Антарктида 
Фудзи 
Хонсю аралы 
3776 
Азия 
Семеру 
Ява аралы 
3676 
Азия 
Ичинская сопка Камчатка түбегі 
3621 
Азия 
Кроноцкая 
сопка 
Камчатка түбегі 
3528 
Азия 
Корякская 
сопка 
Камчатка түбегі 
3456 
Азия 
Этна 
Сицилия аралы 
3340 
Еуропа 
Шивелуч 
Камчатка түбегі 
3283 
Азия 
Лассен-Пик 
Кордильеры 
3187 
Северная 
и 
Центральная 
Америка 
Льяйма 
Оңтүстік Андылар  3060 
Оңтүстік Америка 
Апо 
Минданао аралы 
2954 
Азия 
Руапеху 
Жаңа Зеландия 
2796 
Австралия 
және 
Океания 
Пэктусан 
Корея түбегі 
2750 
Азия 
Авачинская 
сопка 
Камчатка түбегі 
2741 
Азия 
Алаид 
Курил аралдары 
2339 
Азия 
Катмай 
п-ов Аляска 
2047 
Северная 
и 
Центральная 
Америка 
Тятя 
Курил аралдары 
1819 
Азия 
Гекла 
Исландия аралы 
1491 
Еуропа 
Монтань-Пеле  о. Мартиника 
1397 
Северная 
и 
Центральная 
Америка 
Везувий 
Апеннинский п-ов  1277 
Еуропа 
Стромболи 
Липар аралдары 
926 
Еуропа 

Кракатау 
Зондский пролив 
813 
Азия 
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ  ҒЫЛЫМДАРЫ - табиғатты  зерттеумен 
айналысатын ғылымдардың жиынтық атауы; табиғат құбылыстары 
мен  олардың  дамуының  жалпы  заңдарын  танумен  шұғылданатын 
ғылымдар  жүйесі. Еуропада қайта  ӛрлеу  кезеңінде  (15  ғ-дың  2-
жартысы)  табиғатты  жете  зерттеуге  байланысты  қалыптасты. 
Кейін,  18  ғ-да  Жаратылыстану ғылымдары  бірыңғай  жүйеге 
келтірілді. Жаратылыстану ауқымы  түрлі  табиғат  нысандарын 
(ғарыштық  жүйеден бастапмикродүниеге  дейін),  дүниенің  жалпы 
қасиеті мен құрылымын, тірі табиғатты, біздің планетамыздан  тыс 
жатқан  нысандарды,  сондай-ақ,  Жерді  қамтиды.  Жаратылыстану 
ғылымдары  біріншіден,  ғылыми  дәлдігімен  және  жүйелілігімен, 
екіншіден,  табиғат  қорларын  пайдалану  құралы  ретіндегі  ӛзінің 
практикалық мәнімен ерекшеленеді. 
ЖАРҒАҚ СУ — таужыныстардың ішкі қуыстарындағы су буының 
қоюлануынан  (конденсациялануынан)  пайда  болатын,  немесе 
олардағы  тамшылы  сұйык  су  ағып  кеткеннен  кейін  түйірлердің 
сыртына  жабысып,  жұқа  қабық  түзетін  су.  Мүндай  су 
таужыныстардың ұсак бӛлшектеріне молекулалық күштің әсерімен 
тартылып  түрады.  Қабықтың  қалындығы  мен  тоңазытудың 
үзақтығына  байланысты  жарғақ  су  нӛлден  тӛмен  температурада 
қатады.  Жарғақ  суды  таужыныстан 105—110°С температураға 
дейін  қыздырумен  немесе  зор  қысым  күшімен  ажыратып  алуға 
болады.Қуыс  қабырғаларындағы  судың  қозғалысы  жарғақтың 
қалыңдығы  бірдей  болғанға  дейін  жалғасады,  жарғак  су  ауырлық 
күшінің ықпалынсыз түрлі бағыттарда жылыстай береді.  
ЖАРЫҚ – тар мағынада – кӛрінетін сәуле, яғни жиілігі 7,5 *1014 – 
4,0*1014 Гц аралығындағы адам кӛзі қабылдайтын электрмагниттік  
толқын;  кең  мағынасында  —  қабылданатын  сәулемен  бірге 
спектрдің ультракүлгін және инфрақызыл аймағындағы сәулелерді 
де қамтитын оптикалық сәуленің синонимі. 
ЖАРЫҚ  ДИСПЕРСИЯСЫ - (тәуелділігі  - 

)  жарық  толқыны 
фазалық  жылдамдығының  жиілікке  (

)  не  ұзындығына  тәуелділігі 
(

заттың  сыну  кӛрсеткішінің  (n)  жарық  толқынының  жиілігіне). 
Жарық  дисперсиясы  нәтижесінде  ақ  жарық  спектрге  жіктеледі 
(қ. Оптикалық 
спектрлер). 
Осы 
спектрді 
зерттеу 
арқылы И.Ньютон Жарық 
дисперсиясын 
ашты 
(1672-ның) 
арасында осындай заңдылық байқалатын құбылыс қалыпты Жарық 
дисперсиясы деп аталады.

-дің (не 

 кемігенде) сыну кӛрсеткіші де 

(n) артады. n мен 

) артқанда (

). Спектрдің берілген аймағы үшін 
мӛлдір денелерде жарық толқынының жиілігі ( Аномаль  кемігенде) 
сыну кӛрсеткіші n кемиді. Оптикалық шыныларда қалыпты Жарық 
дисперсиясы, ал жарық ӛткенде жұтылу жолақтары айқын білінетін 
газдар мен буларда аномаль Жарық дисперсиясы байқалады. Затта 
жарықтың  сынуы  жарықтың  фазалық  жылдамдығының  ӛзгеруі 
салдарынан  болады.  Мұндай  жағдайда  заттың  сыну  кӛрсеткіші  (n) 
мына  формуладан  анықталады:  n=c/cф,  мұндағы  cф  —  жарықтың 
берілген  ортадағы  фазалық  жылдамдығы,  с  —

  артқанда  (Жарық 
дисперсиясы 
кезінде 
толқын 
жиілігі 
 вакуумдағы жарық 
жылдамдығы.  Жарықтың электрмагниттік   —  магниттік  ӛтімділік. 
Призмадан  немесе  басқа  бір  мӛлдір  денеден  ӛткен  жіңішке  ақ 
жарық  шоғы  түрлі  түсті  спектрге  жіктеледі.  Жеті  түрлі  түстен 
құралған  бұл  спектрдің  ең  кӛбірек  бұрылатыны  және  ең  қысқа 
толқындысы  (жиілігі  үлкені)  —  күлгін

  —  диэлектрлік  ӛтімділік, 

теориясы  бойынша:  ,  мұндағы   сәуле,  ал  ең  аз  бұрылатыны  және 
ең ұзын толқындысы — қызыл сәуле. Жарықтың классик. теориясы 
бойынша  Жарық  дисперсиясы  жарық  таралған  орта  атомдарының 
(не  молекулаларының)  электрондары  мен  жарық  толқындары 
туғызған  айнымалы  электр  ӛрісінің  ӛзара  әсерлесуі  нәтижесінде 
пайда  болады.  Мӛлдір  денелердегі  Жарық  дисперсиясы  спектрлік 
приборларды, ахроматикалық 
линзаларды жасау 
кезінде 
қолданылады.  
ЖАРЫҚ  ДИФРАКЦИЯСЫ –  жарық  толқындарының  мӛлшері 
сол  толқындардың  ұзындығымен  қарайлас  тосқауылды  (тар 
саңылау,  жіңішке  сым,  т.б.)  орап  ӛту  құбылысы.  Жарық 
дифракциясы  болу  үшін  жарық  түскен  дененің  айқын  шекарасы 
болуы тиіс. Дифракцияжарыққа ғана тән емес, басқа да толқындық 
процестерде  де  байқалады  (мысалы,  механикалық  толқындардың 
жолында  кездескен  тосқауылды  орап  ӛтуі,  т.б.).  Жарық 
дифракциясы кезінде жарықтың түзу сызық бойымен таралу заңы, 
яғни  геометриялық  оптиканың  негізгі  заңдары  бұзылады.  Жарық 
толқындарының  ұзындығы  ӛте  қысқа  болғандықтан,  қалыпты 
жағдайда  жарық  дифракциясы  байқалмайды.  Жарық  дифракциясы 
– 
жарықтың 
толқындық 
қасиетін 
дәлелдейтін 
негізгі 
құбылыстардың  бірі. Бұл құбылысты 17-ғасырда  италиялық физик 
және  астроном  Франческо  Гримальди  ашты,  ал  оны  француз 
физигі Огюстен Жан Френель түсіндірді. 

ЖАРЫҚ  ЖЫЛДАМДЫҒЫ  –  кез  келген  электрмагниттік 
толқындардың  (оның  ішінде  жарықтың  да)  бос  кеңістіктегі 
(вакуумдағы) 
таралу 
жылдамдығы; 
іргелі 
физикалық 
тұрақтылардың бірі. Жарық жылдамдығының шамасы материалдық 
дененің  массасы  мен  толық  энергиясын  байланыстырып  тұрады. 
Санақ  жүйесі  ӛзгерген  кезде  координатты,  жылдамдықты  және 
уақытты  түрлендіру  жарық  жылдамдығы  арқылы  ӛрнектеледі. 
Жарық  жылдамдығын  алғаш  рет  1676  ж. Юпитер серіктерінің 
тұтылулары  арасындағы  уақыт  аралығының  ӛзгеруі  бойынша  дат 
астрономы Оле Ремер ӛлшеді  (бақылау нәтижесінде с=215000 км/с 
болды).  Жарық  кӛзі  ретінде  лазерлерді  пайдаланып  жүргізген 
ӛлшеулер нәтижесінде жарық жылдамдығын ӛлшеу дәлдігі жоғары 
кӛтерілді: с=299792,5•0,15 
км/с. 
Қазіргі 
кезде 
жарық 
жылдамдығының 
вакуумдағы 
мәні 
үшін 
ресми 
түрде с=299792,458•1,2 м/с қабылданған. 
ЖАРЫҚ  ИНТЕРФЕРЕНЦИЯСЫ –  жарық  толқындарының 
қабаттасуы  нәтижесінде  бірін-бірі  күшейтуі  немесе  әлсіретуі.  Егер 
екі толқынның ӛркештері мен ӛркештері, сайлары мен сайлары дәл 
келсе,  онда  олар  бірін-бірі  күшейтеді;  ал  біреуінің  ӛркештері 
екіншісінің  сайларына  дәл  келсе  бірін-бірі  әлсіретеді.  Жарық 
интерференциясы 
кезінде 
қабаттасқан 
жарық 
шоғының 
қарқындылығы бастапқы шоқтың  қарқындылығына тең  болмайды. 
Механикалық  толқындар  да  интерференцияланады.  Жарық 
интерференциясына  қатысты  кейбір  құбылыстарды Исаак  Ньютон  
бақылаған.  Бірақ  ол  ӛзінің  корпускулалық  теориясы  тұрғысынан 
бұл  құбылысты  түсіндіре  алмады.  19-ғасырдың  басында  ағылшын 
ғалымы Томас Юнг және француз физигі Огюстен Френель  жарық  
интерференциясын  толқындық  құбылыс  ретінде  түсіндірді.  Кез 
келген жарық толқындары қабаттасқанда интерференция құбылысы 
байқалмайды. 
Тек 
когерентті 
толқындар 
ғана 
интерференцияланады.  Жарық  интерференциясының  кӛмегімен 
жарық толқындарының ұзындығы ӛлшенеді, спектр сызықтарының 
нәзік  түзілісі  зерттеледі,  заттың  тығыздығы  мен  сыну  кӛрсеткіші 
тәрізді қасиеттері анықталады. 
ЖАРЫҚ ҚЫСЫМЫ – жарықтың шағылдыратын немесе жұтатын 
денеге  түсіретін  қысымы.  Күн  маңынан  ұшып  ӛткен  кезде 
құйрықты  жұлдыздың  (кометаның)  құйрығының  қисаюына  жарық 
қысымының  әсері  болатындығын  1619  ж.  алғаш  рет  неміс 
ғалымы Иоганн Кеплер болжаған. 1873 ж. ағылшын физигі Джеймс 

Максвелл электрмагниттік  теорияға  сүйене  отырып,  жарық 
қысымының шамасын анықтады. 1899 ж. орыс физигі Петр Лебедев 
 жарықтың қатты денелерге, кейінірек газдарға (1907 – 10) түсіретін 
қысымын  ӛлшеді.  Жарық  қысымын  жарықтың электрмагниттік 
теориясы   мен кванттық  теориясы негізінде  түсіндіруге  болады. 
Жарық қысымы әсерінен Жердің жасанды серіктерінің орбиталары 
аз да болса толықсиды. 
ЖАРЫҚТЫҢ  СЫНУЫ –  екі  ортаның  шекаралық  қабатына 
түскен сәуленің екінші  ортаға  ӛткен  бӛлігінің  бастапқы  бағыттан 
ауытқуы. Жарықтың сыну заңдары былай тұжырымдалады: 
1.
 
түскен  сәуле,  сынған  сәуле  және  екі  ортаны  бӛлетін  шекаралық 
бетке  жүргізілген перпендикуляр бір  жазықтықта  жатады.  Түскен 
сәуле мен сынған сәуле ӛзара қайтымды болады; 
2.
 
түсу бұрышы синусының  (α)  сыну  бұрышы  синусына  (φ) 
қатынасы  тұрақты  шама  болады:  мұндағы n –  ортаның  сыну 
кӛрсеткіші.  Берілген  заттың  вакууммен  салыстырғандағы  сыну 
кӛрсеткіші сол заттың абсолюттік сыну кӛрсеткіші деп аталады. 
ЖАРЫҚТЫҢ  ШАҒЫЛУЫ –  жарықтың  екі  түрлі  орта 
шекарасына  (кем  дегенде  біреуі  мӛлдір  болатын)  түсуі  кезінде 
байқалатын  құбылыс.  Мӛлдір  ортадағы  жарық  сәулесі  сыну 
кӛрсеткіші  сол  ортаға  қарағанда  ӛзгеше  болатын  екінші  ортаға 
жеткен соң, оның біршама бӛлігі  сынып, басқа бағытпен таралады 
да,  енді  бір  бӛлігі  бірінші  ортаға  қарай  кері  шағылады.  Шағылған 
және  сынған  сәулелер  қарқындылығының  салыстырмалы  шамасы 
жарық түскен дене бетінің тегістігіне, жарықтың құрамы мен түсу 
бұрышына,  т.б.  байланысты  болады.  Кейде  жарық  сәулесі 
толығымен кері шағылады. 
ЖАРЫҚТЫҢ  ШАШЫРАУЫ –  жарық  сәулесінің  бастапқы 
таралу  бағытын  ӛзгертіп,  жан-жаққа  ауытқуы.  Бұл  құбылыс 
жарықтың  оптикалық  жағынан  біртекті  емес  ортада  таралуы 
кезінде  байқалады.  Сол  орта  ішіндегі  бӛгде  бӛлшектер  жарықтың 
таралу  бағытын  ӛзгертеді.  Жарық  толқынының  электр  ӛрісі 
әсерінен  мұндай  орта  электрондары  еріксіз  тербеледі  де,  барлық 
бағытта 
бастапқы 
толқын 
жиілігіндей 
екінші 
реттік 
электрмагниттік  толқындар  шығарады.  Жарық  бӛгде  қоспалардан 
мұқият  тазартылған  ортадан  (заттан)  ӛткенде  де  шашырайды. 
Ӛйткені 
молекулалар 
мен 
атомдар 
үздіксіз 
қозғалыста 
болатындықтан, шағын кӛлем ішінде де заттың тығыздығы ӛзгеруі 
мүмкін. Осы ӛзгеріс салдарынан да жарық шашырауы байқалады. 

ЖАС ПЛАТФОРМА - қатпарлы, палеозойлық немесе мезозойлық 
платформа.  Екінші  сӛзбен  айтқанда,  жас  платформа  дегеніміз 
каледондық,  герциндік  және  мезозойлық
[1]
 қатпарлы  алқаптар 
орнында  қалыптасқан  платформа.  Ақырғы  қатпарлық  кӛнелігі 
тұрғысынан  эпипалеозойлық  (эпикаледондық,  эпигерциндік)  және 
эпимезозойлық, платформалар дараланады. 
Мысалы, Батыс 
Сібірдің, Солтүстік  Қазақстанның, Кавказдың жазық  аумақтары 
жатады. 
ЖЕЛ — ауаның жер бетіне қатысты кӛбінесе горизонталь бағытта 
қозғалуы;метеорологияның негізгі 
ұғымдарының 
бірі.
 
Жел 
атмосфера  қабаттарында қысымның біркелкі  таралмауынан  пайда 
болады  әрі  жоғары  қысымнан  тӛменгі  қысымға  қарай 
бағытталады. Ауа 
қысымы уақыт 
пен кеңістікте тұрақты 
болмайтындықтан  желдің  жылдамдығы  мен  бағыты  үнемі  ӛзгеріп 
отырады.  Желдің  бағытын  кӛкжиектің  қай  тұсынан  соғуына 
байланысты  анықтайды  және  оны градуспен немесе  румбымен  (16 
румбылық  жүйемен),  ал  жылдамдығын  –  м/с,  км/сағ,  узелмен 
немесе  балмен  (Бофорт  шкаласы  бойынша)  ӛрнектейді.  Биіктікке 
кӛтерілген сайын үйкеліс күшінің азаюына байланысты жел қуаты 
ӛзгереді,  сонымен  қатар  ол  градиенттердің  ӛзгеруіне  де  тәуелді 
болады. Жел үлкен аумақты қамти отырып, кӛлемді ауа ағындарын 
(муссондар,  пассаттар,  т.б.)  туғызады,  осыдан  жергілікті  және 
жалпы  атмосфералық  айналым  пайда  болады.  Қазақстанның 
барлық ӛңірінде (әсіресе, жазық жерлерде) күшті желдер жиі болып 
тұрады, оның максимумы қыс айларына (40 – 45 м/с) және кӛктем 
мен күзге (20 – 35 м/с) келеді. Ӛте күшті желдер Каспий жағалауы 
және биік тау асулары мен аңғарларында байқалады. Дүниежүзілік 
желдер  жіктеліміне  Қазақстан  аумағында  тұрақты  соғатын  23  жел 
тіркелген. Оларды Қазақстан бойынша мынадай аймақтарға бӛледі: 
ашық далада (Жосалы, Сілеті, т.б.); шӛл және шӛлейт, үлкен ашық 
су  қоймалары  тӛңірегінде  (Каспий  теңізі, Балқаш,  Алакӛл  кӛлдері, 
т.б.);  тау  аңғарларында  және  тау  аралық  ӛңірлерде  («Жетісу 
қақпасы», «Шілік аңғары», «Жаңғызтӛбе»,  «Қордай», т.б.); орташа 
биіктіктегі  таулар  мен  қырқаларда  («Ерейментау»,  «Ұлытау», 
«Қарқаралы», «Мұғалжар», т.б.) соғатын желдер. Жел арзан электр 
энергиясын  ӛндіру,  құдықтан  су  тарту,  диірмен  айналдыру,  егін 
суару, т.б. үшін пайдаланылады. Атмосфералық қысымның біркелкі 
таралмауынан  және  жоғары  кысымның  тӛменгі  қысымға  карай 
ағылуынан  туындайды.  Қысымның  уақыт  және  кеңістік  бойынша 

үздіксіз  ӛзгеруінің  салдарынан  желдің  жылдамдығы  мен  бағыты 
үнемі ӛзгеріп отырады. Желдің бағыты оның соққан жағы бойынша 
анықталады да, градуспен не румбпен (16 румбтық жүйе бойынша) 
анықталады;  ал  жылдамдығы  м/с,  км/с,  түйін  ігемесе 
(шамамен) Бофорт шкаласы бойынша балмен ӛлшенеді. Жел үлкен 
аумақтың  үстінде  ӛте  кең  ауа  ағыстарын  (муссондар   мен  
пассаттарды) 
түзеді, 
олардан атмосфераның 
жалпы 
циркуляциясы мен  жергілікті  циркуляңиясы  түзіледі.  Жел  жоғары 
карай  үйкеліс  күшінің  азаюының  салдарынан,  сондай-ақ  бар 
градиенттерінің ӛзгеруіне байланысты озгеріп отырады. 

жүктеу/скачать 4,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: