Методические рекомендации по организации исследовательской и проектной деятельности обучающихся мкш нұр-Сұлтан 2019

71 
3. 
НЕГІЗГІ ОРТА ШЖМ-ДА БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ ЖОБАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ 
БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАР 
«Маған Ньютонның негізгі заңын бұзу 
– 
тыныштық инерциясы Заңын бұзу, оны 
қозғалыс инерциясына айналдыру өте 
ұнады». 
Николай Иванович Вавилов 
 
Негізгі орта ШЖМ-ді зерттеу және жобалау қызметін ұйымдастыру 
кезінде бірінші кезекте білім алушылардың жас ерекшеліктерін, олардың 
психологиялық-педагогикалық сипаттамаларын ескеру қажет.
Негізгі орта мектеп 5-9 сыныпқа дейінгі 10-11 жастан 14-15 жас 
аралығындағы білім алушыларды қамтиды. Осы жас аралығын «жасөспірімдер» 
деп атайды, бұл кезеңде тұлғаның қалыптасуы жүреді, олардың бойында әлі
балалық сезімі бар, бірақ олардың өмірге деген көзқарасы жоғары. 
Медициналық, педагогикалық, психологиялық әдебиеттердегі жасөспірім 
жас аралығы әртүрлі: олар 11-ден 14 жасқа дейін, 14-тен 18 жасқа дейін, 12-ден 
20 жасқа дейін өзгереді. Б. Д. Элькониннің айтуы бойынша, жасөспірімдер 
жасы 10-нан 15-ке дейінгі кезеңді қамтиды А.Е.Личко бағдарлауды және
жетілу көрсеткіштерін ұсына отырып, осы тұрғыдан ол жастық шақты келесі 
кезеңдерге бөлді: 
•
Жасөспірімалды (пубертат алды фазасы) – 10-11 жас. 
•
Кіші жасөспірімдер (1-пубертат фаза) – 12-13 жас. 
•
Орта жастағы жасөспірімдер (2-пубертат фаза) – 14-15 жас. 
•
Жоғарғы жастағы жасөспірімдер (3-пубертат фаза) – 16-17 жас. 
•
Жасөспірім жастан кейінгі (постпубертат фазасы) –18-19 жас. 
Біз Б.Д.Элькониннің көзқарасын ұстанамыз, себебі негізгі орта мектептің 
білім алушыларының жас шамасына сәйкес келеді. Біздің ойымызша,
психологиялық-педагогикалық сипаттамалар мен оларды оқыту формаларының 
сәйкестігі тұрғысынан, мұндай жіктеу аса өзекті болып табылады.
Психологтар бұл жастағы білім алушыларды тәрбиелеу өте қиын деп 
санайды. Бұл топтағылар алдыңғы даму кезеңімен, яғни бастауыш мектеп 
жасындағылармен де, сонымен бірге келесі кезеңдегі жоғары мектеп 
жасындағылармен байланысты. Бұл факт оқу үдерісін ұйымдастыру кезінде де 
ескерілуі керек. Мұнда бастауыш сыныпта алған білімдері мен дағдыларына 
сүйене отырып, жоғары сыныпқа бағытталған пропедевтикалық жұмысты 
жүргізу қажет. Негізгі орта мектеп білім алушыларының диапазоны кең әрі 
жыл сайын өзгеретін болғандықтан, зерттеу және жобалау жұмыстарын 
ұйымдастырудың тиімділігі көбінесе осы жас ерекшеліктерін ескеруге тікелей
байланысты.
Бастауыш мектептен негізгі орта мектепке көшу - бала өміріндегі негізгі 
оқиғалардың бірі. Білім алушының мектеп өміріндегі ұстанымы өзгереді. 

72 
Бастауыш мектепте анасындай болған мұғалімнің орнына, бірнеше мұғалім мен 
сынып жетекшісі келеді. Балаға мектеп мұғалімдері ұжымымен қарым-
қатынас жасауға тура келеді. Физиологиялық даму жасы және психикалық 
үдерістің жетілуі қарқынды жасөспірім кезеңімен ауысады. Бұл жасты
«өтпелі» кезең деп атайды. Балалық шақтан ересек өмірге өту үдерісі күрделі. 
Жасөспірімдер жасындағы психологиялық ерекшеліктерді зерттеу бастауыш 
мектептен орта мектепке көшу стресстік сипатқа ие екендігін көрсетеді, 
депрессиялық жағдайлардың өсуімен қатар жүреді. Білім алушылардың 
мектепке, оқу үдерісіне жағымсыз қарым-қатынасы қалыптасады, сабақ 
үлгерімі төмендейді, өзін-өзі бағалау өзгереді, ол тым жоғары немесе өте төмен 
болуы мүмкін. Бұл жағдайда мұғалімнің міндеті бала өмірінің осы күрделі 
кезеңін оң көзқарастармен толықтыру. Ол үшін тек мектеп жолында ғана емес, 
өмір жолында да тәлімгер болу, жасөспірімдік энергиясын тиімді 
жасампаздықтың, бірінші кезекте, оның табысты болашағының бейбіт 
арнасына бағыттау маңызды.
Сонымен қатар, осы кезеңде дерексіз ойлау қалыптасады, оқу іс-
әрекетінен қарым-қатынасқа қайта бағдарлау, рефлексия дамиды. Психикалық 
үдерістер ерікті болады. Зейін, есте сақтау, ойлау, қиял стяқты үдерістерді 
жасөспірім өздігінен басқара алады. Бұл ретте жасөспірім шақта ұғымдық 
ойлау белсенді қалыптасады, логикалық жады дамиды. Осы жастағы білім 
алушылар ұсынылған гипотезаларды дедуктивтік пайымдаулар арқылы талдай 
алады. Жасөспірімдер ақыл-ой эксперименттерін жүргізіп, болжамдар негізінде 
міндеттерді шеше алады. Бұл ретте ойлау рефлективті сипатқа ие болады. 
Зерттеу қызметін ұйымдастыру кезінде ескерілуі тиіс маңызды фактор 
оқу қызметінің сипатын өзгерту болып табылады. Қоршаған ортаның жалпы 
үдерістерімен танысудан және қарапайым білім ала отырып білім алушылар 
ғылым негіздерін тереңдетуге көшеді. Бұл олардан оқуға мүлдем басқа 
көзқарасты талап етеді. Енді олар жүйелендіруді және жинақтауды, гипотезалар 
көрсетуді және оларды логикалық пайымдаулар негізінде дәлелдеуді, заттар 
мен дерексіз ұғымдар арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыруды үйренеді. 
Осының бәрін білім алушыға жоғарыда айтылғандай, 
пән 
мұғалімдерінің 
талаптарына,сабақ жүргізуінің ерекшілігіне сай үйлестіруге тура келеді. 
Негізгі орта мектеп білім алушыларының зерттеу және жобалау қызметін 
ұйымдастыру кезінде ескерілуі тиіс тағы бір ерекшелік -бұл «білім алу 
шыңы»деп аталады. Осылайша, психологтар жасөспірім шақтағы 
психологиялық маңызды құрамдас бөліктердің бірін сипаттайды. 10-14 жас 
аралығында білім алушылылар білім алушылылардың білімге деген ынтасы 
күрт өседі, балада жаңа қызығушылықтар пайда болады, ол әлемді оның 
барлық көріністерін үнемі зерттеуге тырысады. Жасөспірімге көп нәрсе 
қызықты, бірақ оның бәрі мектеп бағдарламасының шеңберінен тыс болады.
Жасөспірімге отбасы мен мектептен тыс дүниенің бәрі қызықты деп айтуға 
болады. Дәл осы жаста балалар деструктивті құбылыстарға бейім. Оның 
барлық көріністерінде әлемді тануға деген ынтасы жасөспірімдерді әртүрлі 
секталарға немесе күмәнді топтарға тартатын ересектердің ықпалына түсуіне, 

73 
алкогольге, есірткіге тартылуына әкеп соғады. ШЖМ білім алушылары үшін 
бұл кезең одан да күрделі болып табылады, өйткені ауылдық жерлерде
жасөспірімдер
үшін бос уақытты өткізуде ешқандай таңдау жоқ
. Сондықтан 
ШЖМ-да мұғалімге жасөспірім тұлғасын қалыптастыру үшін ерекше 
жауапкершілік жүктеледі.
Мұндай жағдайда, бастауыш мектеп жұмысының формалары мен 
әдістері тиімсіз екені түсінікті. Егер бұрын білім алушы мұғалімнің қоршаған 
әлем туралы әңгімесін қызығушылықпен тыңдай алатын болса немесе көбейту 
кестесін білетін болса, енді мұндай оқыту формалары жасөспірімде тітіркену 
мен бас тартуды тудыруы мүмкін. Жасөспірімдер өз мұғалімдерін бағалай 
бастайды. Бір пән оларға көбірек ұнайтын болады, себебі мұғалім сабақты 
қызықты өткізеді. Бақылау көрсеткендей, жасөспірімге формулаларды, 
анықтамаларды дәл көрсету қиынға соғады. Ол материалды өз сөзімен 
баяндауға тырысады. Оқулық материалының дәл қайталануын талап ететін 
мұғалім оның оқу үдерісіне деген теріс көзқарасын қалыптастырады. 
5-
6 сынып білім алушыларына ерекше тән парадоксалды жағдай пайда 
болады. Бір жағынан, білім алушылардың танымдық іс-әрекетінің 
мүмкіндіктері артады, олар рефлексия, перцептивті және мнемониялық 
үдерістерге анағұрлым жоғары деңгейде қабілетті. Алайда, екінші жағынан, 
олардың оқуға, деген қызығушылығы төмендейді. Сондықтан осы кезеңде 
жасөспірімнің мүдделерін, олардың пайда болу себептерін талдау өте маңызды. 
Жасөспірімнің мүдделеріне әсер ететін факторларға әлеуметтік және жеке 
тұлғалық факторларды жатқызуға болады. Мәселен, қызығушылығн 
қалыптастыруға отбасының әлеуметтік жағдайы, қосымша білім алуға қол 
жетімділігі әсер етуі мүмкін.
Тұлғалық факторлар жасөспірімнің қызығуға қаншалықты қабілетті 
екенін, ал өзі үшін жаңа қызмет саласынан қалай тез көңілі қалатынын, өзін-өзі 
бағалауы қандай екенін анықтайды. Алғашқы сәтсіздіктердегн-ақ жасөспірім 
өзіне-өзі сенімсіз болғандықтан, жаңа идеялар мен қандай да бір 
жаңалықтардан бас тартатын болады. Біз атап өткендей, ШЖМ білім 
алушыларының бірқатар себептеріне байланысты бұл үдерістер өте өзекті 
болып отыр. Сондықтан ШЖМ орта буын педагогінің рөлі өте жоғары. 
Жасөспірімнің ғылымға және әлемді тануға деген қызығушылығын дамыту 
мектеп өмірінің жалпы ахуалымен, педагогтердің өз пәндеріне қаншалықты 
қызығатынымен және оқытудың инновациялық формаларын қалай жақсы 
меңгергендігімен, 
мектепте 
білім 
алушылардың 
әуестігін 
қалай 
бағалайтынымен және қолдайтынымен айқындалады. Осы кезеңде жасөспірімді 
қолдау, оның өзін-өзі бағалауын нығайту, сәтсіздіктерді талдауға және оның кез 
келген жобасының қажеттілігнк көрсету өте маңызды. Осының барлығы - 
жасөспірімнің жалпы оқуға деген қызығушылығын дамытудың маңызды 
факторлары. Алдағы уақытта бұл жоғары мектепте бағдарларды таңдауға 
қабілетті және жеке табысқа бағытталған тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндік 
береді. 

74 
Л.С.Выготский айтқандай, «жасөспірімнің психологиялық дамуының 
барлық проблемасының кілті өтпелі жастағы мүдделер мәселесі болып 
табылады. Адамның әрбір даму сатысындағы барлық психологиялық 
функциялар жүйесіз, автоматты түрде емес және кездейсоқ емес, жеке 
тұлғаның белгілі бір қалыптасқан ұмтылыстарына, көңіл-күйлеріне және 
мүдделеріне бағытталатын белгілі бір жүйеде әрекет етеді» [18]. 
Әсіресе, ерте жасөспірімдік шақта мектеп екінші орынға шығады. Бұл 
баланың дамуында міндетті түрде болатын кезең. Бірақ бұл кезең педагогтер 
тарапынан ерекше назар аударуды талап етеді. Бұл жерде жасөспірім 
тұлғасының қалыптасуына ықпал ететін дұрыс құралдарды таңдау маңызды. 
Бұндай жағдайда формализмнен аулақ болу өте маңызды.
Психолог Л. И. Божович формализмнің екі түрін анықтайды[19].
Бірінші жағдайда білім алушылар заттың мәні мен мағынасын 
ажыратпастан бұрын, оқулықта жазылған немесе мұғалім айтқандарды 
үйренеді. Жасөспірімдер барлық пәндер бойынша үлгеретін сияқты 
көрінгенмен, оларда танымдық қызығушылықғы жоқ, сыни ойлау процестері 
қалыптаспаған. Екінші кезекте дерексіз тұжырымдамалармен оңай жұмыс 
істейтін, теориялық ойлау қабілеті жақсы қалыптасқан білім алушылар бар. 
Алайда, олар дерексіз нақты разрядты салуға қабілетті емес. Теорияны 
практикада қолдана алмау, мысалы педагог М.Н.Скаткинаның кітабында 
келтірілген. Зерттеу өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында жүргізілгеніне 
қарамастан, педагогтың бақылауы заманауи:
«
VI сынып білім алушысы алманы ... Топырақтың қыртысын аударып, 
бидайықтың ұзын тамырын тауып, оларды күрекпен ұсақ кесектерге бөліп, 
жерге көмеді. Экспериментатор: «сен не үшін мұны істейсің?» деп сұрайды. 
– 
Қалай не үшін? ... Арамшөптер алма астында өсіп кетпеу үшін. 
- 
Сіз ботаникадан үйренбедіңіз бе, тамырдың қандай болатынын? 
- 
Үйретті: тамыр-бұл түрі өзгерген сабақ, онда бүршік бар,оларда 
өзгерген өскіндері өседі. Бұл вегетативті көбею. 
- 
Дұрыс! Ал сонда сен оларды Жерге неге қалдырасың: олар өсіп-өнуі 
үшін және олардан бидайықтың көбі қашуы үшін бе? 
Бала үнсіз ойланады [20]. Бұл мысал білім алушының сын тұрғысынан 
ойлау қабілетінің жоқтығын, іс жүзінде теориялық білімді қолдануы мүмкін 
еместігін көрсетеді.
Бұл түсінбеушіліктің себебі ең алдымен мектеп білім алушыларының 
психологиялық сипаттамаларын түсінбегендіктен және мұның нәтижесінде 
оқыту әдістерін дұрыс таңдамағандықтан формалды болуы мүмкін.
Педагог алдында бесінші сыныптан тоғызыншы сыныпқа дейінгі кезеңде 
сыни ойлауға қабілетті, өзін және қоршаған әлемді барабар бағалауға қабілетті 
жасөспірім тұлғасын қалыптастыру міндеті тұр. Бұл ретте ерте және кеш 
жасөспірімдік кезеңдердегі білім алушылардың психологиялық-педагогикалық 
ерекшеліктері өзгеше болады. Осы уақыт ішінде білім алушылар басым 
қызығушылықтың және кәсіби қасиеттердің қалыптасуының бастау жолынан 
өтеді.

75 
Оқу үдерісі баланың қабілеттерін және мінез-құлқының ерекшеліктерін 
ашып қана қоймай, оларды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сондықтан, білім 
алушылардың психологиялық-педагогикалық сипаттамаларына сүйене отырып, 
білім алушының тұлғасын неғұрлым тиімді қалыптастыратын және оған білім 
берудің келесі сатысына көшуге дайындалуға мүмкіндік беретін педагог 
жұмысының әдістері мен нысандарының шеңбері қалыптасады. 
Орта мектепте ерте кезеңдерде педагог келесі ерекшеліктерді ескеруі 
тиіс:
1.
Негізгі мектепте оқу пәндері жүйелі түрде құрылған және 
жасөспірімдерден жақсы теориялық ойлауды талап етеді. Алайда, бастауыш 
мектепті бітірген және жекелеген түсінікпен жұмыс жасаған жасөспірім әлі 
жүйелі теориялық қабаттарды меңгере алмайды. Сондықтан ғылыми 
терминдерді біртіндеп практикалық қызметтің нәтижелері ретінде енгізу керек. 
2.
Орта мектеп білім алушылар үлкен дербестікті, жауапкершілікті, 
бастаманы талап етеді. Бірақ жас ерекшелігіне байланысты 5-6 сынып білім 
алушы бұған дайын емес және психологиялық ыңғайсыздықты сезіне бастайды. 
Бұл жағдайда мұғалім тьютордың, тәлімгердің рөлін атқаруы, өз білім 
алушыларына көмек көрсету және қолдау көрсету керек. Бұл ретте мұғалім 
көбірек қосымша көмекке көшеді, білім алушыны өз бетінше жұмыс жасауға 
мүмкіндік береді. Сайып келгенде мұндай траектория оқытудың дамытушылық 
әсерін қамтамасыз етеді. 
3.
Жасөспірім тек әлем түсінігін қалыптастырады және ондағы өз 
орнын анықтайды. Бірақ одан басқаларды түсіну және қабылдау, яғни тең 
құқылық пен шыдамдылық принциптерін ескере отырып, қоғамда өмір сүру 
дағдысын күтеді. Жасөспірім басқа дәуірдегі адамдарды, мәдениетті, басқа да 
дүниетанымды қабылдап, түсінуге үйренуі керек. Сондықтан, мұндай 
икемділікті қалыптастыру үшін жасөспірімді түсінуге, салыстыруға, түрлі 
көзқарастарды қабылдауға үйрететін оқу жағдайларын жасау маңызды.
4. Жасөспірімнің оқуға деген ынтасы класта белгілі бір орынға ие болу, 
құрдастарының мойындауына қол жеткізу, өзінің «ересектігін» сезінуге тікелей 
қатыстты болып табылады. Сондықтан жасөспірімге өз дербестігін көрсететін 
тапсырма беру маңызды. Яғни, бұл кезеңде сабақтың дербес түрлерінің кең 
спектрін қолдану маңызды және қажет. 
5. Рефлексия мен өзіндік сана-сезімнің дамуы- жасөспірім 
психологиясының басты ерекшелігі. «Мен және концепция» қалыптасуы жүріп 
жатыр, яғни жасөспірімнің өзі, өзінің социумдағы орны туралы түсініктер
жүйесін қалыптасады. Өзін-өзі бағалауы дамиды. Жасөспірімдер өзінің жеке 
басының бірегейлігіне көз жеткізіп, өз ойларына талдау жасай бастайды.
Жоғарғы сыныпта өзі туралы түсінік тұрақтанады, «Мен-бейнесін» көрсететін 
біртұтас жүйе қалыптасады. Бұл ретте жасөспірімдердің бірқатарында тек 
жоғары сыныпқа барғанда «мен-концепциясы» қалыптасуы мүмкін. 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: