Методикасы кафедрасы

 

36 

2. 

БЕСІНШІ СЫНЫПТА ЗАТ ЕСІМДІ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ 

МЕН ЖҰМЫС ТҮРЛЕРІ 

 

3.1 

Зат есімнің «Қазақ тілі» бағдарламасы мен оқулықтарында алатын 

орны 

 

 

Зат  есім  туралы  түсінікке  оқушылар  бірінші  сыныпта  сауат  ашу  әліппені 

үйрену кезінде-ақ ие болады.  

Сауат  ашу  оқу  және  тіл  дамыту,  грамматика,  емле  және  тіл  дамыту 

барысында  оқушылар  оқу,  әріптерді  және  оларды  бір  –  бірімен  тіркесу 

тәсілдерін  дұрыс  меңгеру  үстінде  көптеген  жақлылы  дара  зат  есімдермен 

танысады да ұйренеді. 

Әліппенің  алғашқы  беттері  көркем  суретпен  безетіліп  (негізінде  зат 

есімдер)  ауызекі  түрде  сөз  қорын  байытуға  бейімделген.  Әр  бір  негізгі  бір 

тақырыптың  негізінде  ұрылып,  оқушылар  тарыпынан  сол  заттардың  аттары 

аталуы тиіс, сол заттардың атын қолдана отырып сөйлем түзуге арналған [23]. 

Мысалы, үшінші бетте оқу құралдары мен клас жабдықтары (тақта, парта, 

глобус, кітап, қалам т.б.) 12 бетте құрал саймандар (ара, күрек, балға, тырма) 

т.б. 14 – 19 беттерде үй – жануарлары (жылқы, лақ, қозы, тай, түйе, қой, ешкі 

сияқты); 29бетте транспеорт (машина, автобус, мотоцикл, свитофор);  15 бетте 

құстар (ғаз, үйрек, тауық, тырна, шымшық, қарлығаш т.б.)  

Зат есімдерді атау барысында ол сөздердің буынға бөліп айту үшін буын 

белгілері  де  шартты  түрде  берілген  әріптерді  үйренуге  арналған  беттерде 

нақтылы көркем суреттермен жабдықталған. 

Мысалы:  А,  а  әріпін  (32  –  33  беттерде)  үйретуде  алма,  аю,  арба,  ай 

суреттері, О, о әрпі (34 – 35 беттерде) от, ожау, орындық, ойын, ою орақ. Н, н 

әрпі (48 – 49 беттерде) нан, нәр, нан, суреттері мен Анан, айна сөздері берілген. 

Ал, 62 – 63 беттерде М, м әріпті үйренуді мотоцикл, машина, мысақ, маса, 

мата,  май,  мақта,  моншақ,  суреттері  мен  Аман,  Айман,  мал  сөздері  оқып  Һ, 

буындап жазып оқушылар осы есімдер туралы түсінік алады.  

Әліппенің соңғы беттері зат есімдерді бейнелейтін суреттермен қатар, оқу, 

тіл  дамыту  және  жазуда  дағдыландыру  мақсатында  және  сөздер  мен 

байланыстырып  тоқу  үшін  текстер  берілген  (қызық  әңгімелер,  өлеңдер, 

ертегілер,  жаңылтпаштар,  жұмбақтар  т.б.)  Көркем  тақырыпты  негізінде 

орналастырған  әріптерде  үйрету  барысында  600  жуықи  зат  есімдер  суреттері 

мен сөздері келтірілген.  

Кейбір  зат  есімдер  бірнеше  рет  қолдана  береді.  Бұл  жағдай  оқушыларға 

сол зат есімдерді есіне сақтап қалуға, мағынасын өз құрылысын игеруге оларды 

байланыстыра  қолдануына  мүмкіншілік  береді.  Кейбір  әріптерді  үйрену  де 

оқушыларға айта кету, қийындықтар кездеспейтіндіктен  

 

 

 

37 

айта  кетуден  көп  зат  есімдер  сол  үйрету  үшін  берілген  әріптермен 

басталатын әлде қайта жеңілдік береді.  

Я,  я,  Ю,  ю,  Е,  е,  ъ,  ң  әріптері  тек  сөз  арасында  я  сөз  соңында 

келтірілгендіктен орысша сөздер, ал кейде басқа сөз таптарына тиісті сөздерді 

пайдалануға  тура  келетіндігін  ескеру  керек  (январь,  апрель,  пальто,  шахтер, 

мантер, ою, аю, қияр, пияз, қоян, тақия, аңдар, тың).  

«Әліппе»  бетіндегі  кейбір  суреттер  сол  оқылатын  әліппеге  тиісті  емес 

екендігін  айта  кету  керек,  кейбір  суреттердің  атын  айтуда  оқушылар  екіленіп 

сенімсіздікпен  қарайтындарын  аңғарамыз  (практика  негізінде).  Мысалы,  104 

бетте әріпке тиісті өзен бейнеленген сол беттің жоғары бұрышында өгіз сүретін 

көреміз,  ал,  бірақ  өзен  бойында  сиыр  бейнеленгеннен,  неге  өгіз  сүреті  емес?  

Осы  бетте  өрік  реңде  берілген,  өрік  екеніне  сенбейсін  қарала  деп  қарасаң, 

астына  өрік  деп  жазып  қойған.  Бөдене  сүреті  де  ақиқаттан  алыстау  сияқты, 

бөденені  жас  балалар  емес  ересек  кісілерде  (тіпті  мұғалімдерде)  дәлелдеп 

айтуы қиындау емес пекен?  

Осы бетте бөтелке, бөрік сияқты суреттерді салу тиімді болмас па еді?  

Екінші  сыныпқа  арналған  «Қазақ  тілі»  бағдарламасының  зат  есімдерге 

көңіл бөлінген [24]. 

Бірінші сынып бағдарлама материалдарын қайталау негізінде (4 сағат), Ы, 

І  дыбыстарын  үйрету  кезінде  зат  есімдер  кездеседі.  Зат  есімдер  көптеген  осы 

дыбыстар мен әріптердің айтылу және жазылуы дағдыландыру барысында зат 

есімдерді  пайдалана  білу  үшін  жаттығулар  берілген.  Диктант  жазу  және  оны 

талдау жұмыстары жүргізілді.  

Заттың  атын  білдіретін  сөздерге  кім?  не?  кімдер?  нелер?  деген  сұрақтар 

арқылы жауап беру жиі қолданылып отырады.  

Заттың  атын  білдіретін  сөздердің  қимыл,  іс  -  әрекеттің  иесін  білдіретін 

мысалдармен  байқату  жұмыстары  жүргізіледі.  Сөйлем  ұғымы  беріліп  онда 

кімдер?  нелер?  сұрақтарына  жауап  беретін  сөздерді  сөйлемнің  басында, 

отртасында,  соңына  келтіріп  сөйлемдер  құрау  арқылы  зат  есімдерді,  басқа 

сөздермен байланысты үйрете бастайды.  

15 сағат көлемінде бұлардан тиісті бастауыш пен баяндауыш заттың атын 

білдіретін  атау  тұлғалы  сөздерден  жасалған.  Сөйлемдербді  үйрету  және  оның 

тыныс белгілерін қоюға, дағдыландыруға бағытталған материалдар беріледі.  

Мысалы,  «Бұл  кітап,  Бұл  Марат,  бұл  сурет  т.б.»  зат  есім  туралы  түсінік 

беруге бұл сабақтар диктант жазу, талдаумен аяқталады.  

І – сыныпта сонымен қатар зат есімдер ұ, ү, ы, ю, б, н, д, т, г, х, к, қ, л, р, н, 

ң дыбыс пен әріптер олардың кейбір тіркестерін үйрету кезінде мысал ретінде 

беріледі. Сол сөздерді айту және дұрыс жазу, жаза білу мәселесі де біржолата 

шешіледі.  

Сөз және оның құралы туралы түсінік беру барысында да мысал ретінде де 

берілетін  материалдардың  басымы  зат  есімдер.  Сөздің  түбірін  тапқызу, 

қосымшаны  қосқаны  сөз  және  сөйлем  құратуында  сөз  туралы  түсінік  беру 

жұрнақтар арқылы жаңа сөз барысында да кездестіреміз. 

 

38 

Зат  есімдер  көптеп  қолданылатынын  айта  кету  керек.  Зат  есімдерді  сөз 

тобы  ретінде  түсінік  беруде  2  сынып  бағдарламасы  мен  оқушының  түсінік 

беруде    2  бағдарламасы  мен  оқулығынан  орын  алған.  Зат  есім  және  оның 

мағынасы  кім?не?  сұрауларына  жауап  беретіндігі  жөнінде  алғашқы  түсінік 

беріледі.  

Сонымен қатар, зат есімнің морфологиялық ерекшеліктері жөнінде түсінік 

беріліп  жеке  және  көпше  түрлері,  жалқы  және  жалпы  есім  категориялары 

туралы да алғашқы түсініктер мысалдармен басланыстыра беріле бастайды. 

Бұл жөнінде қағидаларда ерекше берілген жаттығулар зат есімнің жекеше 

не  көпше  түрлерін  табу,  сол  категорияларына  мысалдар  көрсету  т.б. 

бағытталған.  Сөйлем  туралы  ұғым  оның  түрлерін  ұйрету  барысында  зат 

есімдерге  аса  көңіл  бөлініп,  сөйлем  мүшесі  туралы  түсінік  беру  кезінде  зат 

есімдерді  бастауы  ретінде  келетінін  аңғартуға  лайық,  В,  ф,  х,  һ,  ц,  ч,  щ,  ь 

дыбыстары  мен  әріптерін  үйрету  негізінде  мысал  ретінде  оқушылар  көптеп 

жаңа зат есімдермен танысады. Олардың айтылуы, жазылуы және сөз құрамы 

жасалуы  жолдарын  дағдыландыруға  бағытталған  жаттығуларды  орындап,  сөз 

қорын байыта түседі.  

Осы  тақырыптарды  өту  барысында  экран,  электровоз,  электр,  экипаж, 

емен,  екпін,  елеуіш,  экскурсия,  эловатор,  авгон,  верталет,  совхоз,  волейбол, 

мавзалей,  телевизор,  трамвай,  платон,  куфайка,  свитофор,  шкаф,  чемодан, 

участка, резинка, станция, революция, концерт, цемент, цех, цифр, руль, лагерь, 

конки  т.б.    сөздерді  мағынасы  айтылуымен,  жазылуымен  танысады.  Оқулық 

үстінде кездесетін кейбір сөздер эсминец, эскандрилия, фуфайка, медальон. 

«Сөз және сөз таптары» тақырыптарын оқыту барысында зат есімге едәір 

сағат бөлініп оқушыны санасында, зат есім туралы жалпы ұғым түсінік беріліп 

олар жөніндегі қағидалар берілген: 

«Кейбір сөздер екі түбірден құралады, екі түбірден құралған сөзді біріккен 

сөз дейміз. Олар бірігіп жазылады. Аққу (ақ – қу), күнбағыс (күн – бағыс)» [25].  

Мысалы  ретінде  мынадай  қос  сөздер  берілген:  қызылкөл,  келтекөл, 

Аұмарал,  Амангелді,  Көкжиек,  Ырық,  аяқ,  Ботагөз,  тасбақа,  қара  өлең, 

қараағаш  т.б.  айтылуы  мен  жазылуында  кездесетін  кейбір  фонетикалық  және 

орфографиялық  ерекшеліктері  де  ескерту  берілген.  (к  –  г,  қ  –  ғ)  қос  дауысты 

дыбысты бірінің айтылуы кезінде түсін қалуы. 

«Қос  сөздер»  тақырыбында  зат  есімдер  мысалында  түсіндіріледі:  әке  – 

шеше, бала – шаға, темір – терсек, құрал – сайман, үйрек – ғаз, келін – кешек, 

жауын – шашын.  

«Қысқарған  сөздер»  тақырыбында  ажыратылған  сағаттар  негізінен  зат 

есімдер бар сөз тіркестері берілген.  

«Зат  есім»  тақырыбына  ажыратылған  сағаттар  негізінен  морфологиялық 

ерекшеліктеріне  арналған  болып  мұнда  зат  есімді  жасайтын  жұрнақтарымен 

таныстырады.  Зат  есімнің  көптелуі,  тәуелденуі,  септелуі  және  жіктелу 

категорияларын  үйретеді.  Оқушылар  көптік,  тәуелдік  және  сепетік,  жіктік 

жалғауларымен таныса отырып сол зат есімдердің грамматикалық формалары 

сөздермен  байланысын  игере  барады.  Әр  морфологиялық  категорияға  тиісті 

 

39 

қағидалар,  оқулықтар  орын  алған.  Әр  тақырыпқа  тиісті  де  тиімді  жаттығулар 

жүйесімен  беріліп  ауызша,  жазбаша  түрде  орындауға  белгіленген 

материалдармен қамтамасыз етілген.  

Оқулық  бетінде  мына  тектес  жаттығуларды  кездестіреміз:  171  жаттығу 

төменде ескерілген сөздердің құрамынан байқаңдар: коньки, форточка, чек т.б. 

сөздер оқушылар үшін айтылуында, жазылуында қиындау сияқты ал, кейбірінің 

қазақша  басы  бола  тура  орыс  тіліндегі  формалары  келтірілген.  Сөздердің 

түбірінің жұрнағын анықтаңдар. 

172  жаттығу  сөздерге  тиісті  жұрнақ  жалаң,  туынды  сөз  жасаңдар,  ол 

сөздерді жазыңдар. 

174 жаттығу зат есімнің көпше түрінің түбірін көптік жалғауын ажыратып 

жазыңдар.  

176 

жаттығу  көп  нүктенің  орнына  тиісті  әріптерді  қойып  сөйлемдерді 

көшіріңдер.зат  есімнің  жекеше  түрін  астын  бір,  көпше  түрінің  астын  екі 

сызыңдар.  

183 

жаттығу  сөйлемдерді  оқып,  тәуелдік  жалғаулы  сөздерді  табыңдар. 

Тәуелдеулі  сөзбен  онымен  мағыналық  байланыста  тұрған  сөздерді  бірге 

көшіріп жазыңдар. 

206 

жаттығу  көп  нүктенің  орнына  тиісті  әріптерді  қойып  сөйлемді 

көшіріңдер. Тәуелдік жалғаулы сөздердің жазылуын түсіндіріңдер. 

217 

жаттығу  тексті  көшіріп  жазып,  септік  жалғауы  бар  сөздердің  астын 

сызыңдар.  

225, 288 жаттығулар зат есімдердің атау, ілік, барыс, жатыс, табыс, шығыс 

және  көмектес  септіктердің  септелуіне  арналған.  Бұл  септіктерге  берілетін 

сұрақтарымен  олардың  жалғаулары  қағида  ретінде  ерекше  берілгендігін  айта 

кету керек.  

Айта  кететін  жай  зат  есім  морфологиялық  категорияларын  үйретуде 

ауызша  сөйлем  құру,  тіл  дамыту  мәселелеріне  бейімделген  жаттығулар  тіпті 

кем.  

Зат  есімнің  жіктелуі  289  –  303  жаттығуларды  орындау  барысында 

оқушыларға үйретіледі.  

Сонымен қорыта келгенде зат есімнің морфологиялық категориясын оқыту 

барысында  оқушылар  зат  есімнің  жіктелу,  тәуелдену,  көптелу  мен  септелу 

бағдарлама мен оқулықтар тиісті орын алған.  

Сондықтан  контроль  сынып  пен  экспериментті  кластарда  өткізілген 

тәжірибе  мазмұнында  осыған  орай  ұйымдастырылады.  Оқушыларға  зат 

есімдерді  көптеу,  жіктеу,  тәуелдену  және  септелу  мәселесінде  сұраулар  мен 

тапсырмалар  беріліп,  оның  нәтижесіне  талдау  жасалып,  қорытындыға  келдік 

(

Кесте 1).  

 

 

 

 

 

 

40 

Кесте 1 

Оқушыларға  зат  есімдерді  көптеу,  жіктеу,  тәуелдену  және  септелу 

мәселесіндегі сұраулар мен тапсырмалар 

 

жүктеу/скачать 0,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: