Мұғалім туралы мәлімет Аты-жөні: Мамадярова Мухаббат Турсумбаевна
жүктеу/скачать 213,4 Kb.
|
Х.Әлімжан атындағы №12 Ең үздік әдістемелік басылымдар Тарих
- Бұл бет үшін навигация:
- Сабақтың мақсаты
- Сабақтың барысы
| ІІІ. Жаңа сабақты бекіту.
1. Ақаң түркі ру-тайпаларының тарихын қанша кезеңге бөлетінін айтаты? IV. Қорытындылау 4 - сабақ Сабақтың тақырыбы: Ұлттық ою-өрнектерінің тұлға тәрбиелеудегі ролі Сабақтың мақсаты:Қолөнер арқылы жан – жақты білім алып, адамзат қоғамында бұрын – соңды жасалған мәдени мұраны жүйелі меңгеріп, жалпы әлемдік рухани игіліктерді бағалайды. Сабақтың барысы: а) Ұйымдастыру кезеңі ә) Мағынаны тану Ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманаттау «Мәдени мұра» бағдарламасының басты мақсаты деп, Елбасымыз Н. Назарбаев өзінің ұлттық мәдениетімізді дамыту жолындағы үндеуінде көрсеткен. Халықтың көркем қолөнерін одан әрі дамыту қоғамдық ұйымдардың, шығармашылық одақтардың, министрліктер мен ведомостволардың назарын баса аудару қажеттігі айрықша атап көрсетілді. Жоғарыда аталған қаулыларда, сонымен қатар елде көркем қолөнерін одан әрі дамыту мақсатында қолөнер саласы қызметкерлерінің көпшілікке арналған тұрмыстық тұтыну бұйымдарының көркемдік дәрежесін арттыруға барлық жерде бірдей үнемі атсалыса бермейтіні сирек кездесетін көркем шығармалар жасау кеміп, жергілікті жерлерде халықтың қолөнері кәсіпорындарын ұйымдастырудың мінсіз жүйесі жасалмағаны: көп ретте халықтың қолөнеріндегі негізгі тұлға ретінде суретшілердің, халық шеберлерінің ролі жете бағаланбайтыны, халық шеберлерінің мұқтажына тиісінше көңіл бөлмейтіні ескертілген болатын. Республикамызда бұл салада осы уақытқа дейінгі атқарылып келген алуан түрлі жұмыстарды еске ала отырып, оны жоғарыда аталған маңызды құжаттарды қойылған міндеттер дәрежесінде жақсарта түсу кезек күттірмейтін мәселе екені мәлім. Қазіргі қоғамымызда рухани бай, терең білімді сәндік қолданбалы өнерінің туындыларын, әсіресе, көнеден келе жатқан асыл қазыналарды бағалап, зерттей білетін, оны ары қарай жалғастыра отырып, әлем мәдениеті деңгейіне көтеретін, халық мұрасын дамытатын, танымдық белсенділігі жоғары жас ұрпақты тәрбиелеп шығаруға тиіспіз. Негізінде қолөнері көне заманан бері халық тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктер мен заттарға таяқша салып оюлап қарапайым әшекейлеуден бастап, қазіргі дәуірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын ағашқа, сүйек, керамика мен түсті металға, жасау жиһаздарға бейнелейтін сюжетті өрнектермен әшекейлеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті.Тарихи жазба ескерткіштер мен архиологиялық қазба деректерге қарағанда Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың творчествосы арқылы қалыптасып, мәдени мұраға айналған. Қазақстан және көрші мемлекеттерде қазір зерттеулер жүргізіле бастауы халқымыздың тарихы мен этнографиясына айтулы үлес қосары сөзсіз. Сонау сақ дәуіріндегі мәдени мұралар мен кейбір материалдарыдың, байлықтың қалдықтарынан қазақ халқы ертедегі сақтардың бірден – бір мұрагері екендігі көрінеді. Бұл туралы Грек, Рим саяхатшыларының еңбектерінде, парсы, араб жылнамаларында да айтылған. Тіпті бертіндегі белгілі зерттеуші С.В.Руденко сияқты бірқатар орыс ғалымдары сақтардың мұрагері. Қазақ халқы екенін дәлелдеп те берді. Тарих ғалымдарының кандидаты Кемел Ақышев ашқан, Іле бойынан табылған алтын киімді адам мен Мир Қыдырбаев тапқан Тасмола қазынасын туған жеріміздің топырағында болған ата – бабаларымыздың қолөнер мәдениетін көрсететін теңдесі жоқ жаңалық. Ғалымдарымыз арнайы экспедиция кезінде аралап жүріп Жетісу аймағынан бастап Сыр елі, Маңғыстау атырабы мен Торғай, Қорғалжын өңірі, орталық Қазақстан, Қарақалпақ АР мен туысқан Өзбекстан территориясында тұратын қазақтардың тіліндегі кәсіби сөздерге (киіз үй және оның жасау жиһаздарына, зергерлік, өрмек, алаша, кілем, ши тоқу, сырмақ сыру, етікшілік, тігіншілік, ою – өрнек, тас қашап, үй салу, ағаш шеберлігі өнеріне) байланысты көптеген материалдар жиналды. Өнерді құрметтеген халық, шеберлерді де ізгі ілтипатпен елдің құрметті адамдары қатарын қосқан. Әдебиет пен өнер мәселесінде азаматтық көзқарасты, суреткер интелегенция жөніндегі сергек ықыласты, оның шығармашылық ізденісіне көмек көрсетуді принциптілікпен ұйымдастырып отырды. Қандай да болсын шығармашылық қоғамдық мәнін бағалаудың басты өлшемі, әлбетте, оның идеялық бағыты болып келді және солай болып қала береді. Әрине қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп. Солардың табылмай, танылмай жатқан тоқу, алуан түрлі кілем, бау, басқұр, алаша, қоржын, аяққап тоқу мен текемет басып, сырмақ сыру, түс киіз жасау сияқты өнері кең тараған. Міне осындай мәдени мұраны көне деп қарамай, оны байырғы байлығымыз деп бағалап, халықмыздың тұрмысы қажетін өтеуге тиімді пайдалануымыз керек. Қазақ халқының мәдени асыл қазынасының бір саласы және ұлттық келбетін айқындап бейнелейтін өнер түрі ою – өрнек. Қазақтың ұлттық ою – өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе жатқан өнер түрі. Ою – өрнек өте ежелгі өнер. Оның ұзақ та қызық тарихы бар. Бұдан бір – екі жүз жыл бұрынырақ адамдар табиғатқа қазіргіден гөрі мүлдем өзгеше қараған болатын. Табиғат олардың анасы еді, ол адамдарды асырайтын, киіндіретін, емдейтін, сонымен бірге, құрметтеп күтпегені үшін жазалап та ала алатын. Ай мен Күн, теңіз бен шөл, жел мен жартас, жануарлар мен өсімдіктер ойлай біледі, сезеді, сөйлей алады және адамға көмек бере алады немесе одан кек қайтара алады дегенге пенделер сенетін. Қазақтың ою – өрнек деген қос сөзі біріге келіп, латынша орнамент деген ұғымды білдіреді. Ою белгілі бір затты ою (тас, темір ағаш, сүйек, былғары, тері, қағаз, мата). Ойылған, кесілген, қиылған оюды екінші бір затқа кіріктіріп, жымдастырып, желімдеп, жапсырып әшекейлейді, әсемдейді, түрлендіреді. Оюшы шебер іскерлігмен қатар аталып, құрметтелетін, өнерде өзіндік орны бар адам. Ою – өрнек халықтық мұра. Кез келген халықтың дәстүрлі өнері сол халықтың ғасырлар бойы бастап келген өмір салтының, нанымы түсінігінің, арман – аңсарының жарқын айғағы. Қазақтың қолөнері, оның ішінде ою – өрнегі өзінің төлтума бітім қасиетімен, көркемдік мән мағынасы мен шын мәнінде халқымыздың уақыт тезінен өткен асыл қазынасы. Соңғы кезде рухани өміріміздегі өзгерістерге байланысты жас ұрпақты ұлттық дәстүр негізінде тәрбиелеуге бет бұра бастағанымыз белгілі Адам өзінің күнделікті өмірінде көріп, қолданып жүрген заттардың жай ған заттар емес, әдемі, көз қуантарлық күнделікті тұрмыс – тіршілігінде ыңғайлы екенін байқайды. Қазақ халқының көне дәуірден ұрпақтан – ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып, өзіндік тарихымен, әдет ғұрпымен танытқан мұрасы – қолөнер. Қолөнердің халықтық әлеуметтік, салт – тұрмысында алатын орны қаншалықты биік, жоғары екеніне сене алсақ оның ішінде қолөнерді нақышына келтіріп, әдемілік, әсемдік дүниенің ауқымын кеңейткен ол ою – өрнек. Халқымыздың ою – өрнегі кең даланы мекендеген көшпелі талай тайпалар өнерінің әсерімен замандар бойы қалыптасып, белгілі бір жүйеге келген ою – өрнек үлгілері. Алғашқы ою – өрнек үлгілері алғашқы андронов мәдениеті мен байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері мұраларынан геометриялық, зооморфтық (жан – жануарлардың табиғи және фантастикалық бейнелері), қиял ғажайып ою – өрнектер (аспан, жер символы) ретінде көрінеді. Олар негізінен мал шаруашылық, аңшылық, әдет – ғұрып, үй жабдықтары мен сән – салтанат бұйымдарын, батырлар қару жарағын әсемдеуге қолданылған. Ұнамды жасалып биязы көркемделген өнердің көне мұралары (алтын тәжілер, ағаштан, қыштан, теріден өңделіп жасалған ыдыстар, түкті кілемдер мен кестелі заттар т.б.) біздің заманымыздан бұрынғы УІІІ – І ғасырларда ою – өрнек өнерінің ерекше дамығынын көрсетеді. У-УІІ ғасырларда зергерлік өнері мен кілем тоқу өнерінің жан – жақты дамуына байланысты ою – өрнек өрнегі де өркендей түскен. Ертеден келе жатқан ескерткіштерде «қошқар мүйіз», «түйе табан» оюлары басым қолданылса, У ғасырдан бастап «қырық мүйіз», «шытырман», «таңдай», «құман басу» т.б. күрделі ою – өрнектер мен толыққан. Ою – өрнектер заттардың көлемі мен формасына, ерекшелігіне, жұмсалатын мақсаттарына қарай ойластырылып жасалады. Кілемдер алғаш ру үлгілеріне («керей үлгі», ою – өрнек түріне тақыр кілем, түкті кілем т.б.) қарай алатын болған. Қазақтың сән және қосалқы өнері туындылары орта ғасырларда (УІІ-ХУІІғ.) көлемі жағынан тұрпатты, шеңбер мен ромба пішініне келтіріліп айқын ою – өрнектермен (ішінара құс пен маймыл бейнелі) көркемделсе, ХУІІІ – ХІХ ғасырларда ұлттық дәстүр жетекші орын ала бастайды. Үй жиһаздарында көбінесе ашық түсті, айшықты жайылмалы (текеметтерде), ақ – қаралы графикалық (сырмақтарда), қызыл мен қара түске құрылған (тұс киіздерде), алқызыл құлпырмалы (түкті кілемдерде), геометриялық ұласымды, текшелі (алаша, басқұр, тақыр және арабы кілемдерде), конструкциясы, аралас (кебеже, сандық, жүкаяқтарда) ою – өрнектер қолданылады. Кестелеу зерлеу, тоқыма әдістері арқылы жасалатын тұтыну заттары мен киім – кешек өрнектері басқа ою – өрнектерге қарағанда нәзік, ұтымды әрі көркем жасалуымен ерекшеленеді. Ел арасында тұрмыстық ою – өрнектермен қатар ертеден келе жатқан өнердің бір түрі – архат ою – өрнек. Ғимараттарда (Тараз моншасы т.б.) ою – өрнекпен әсемдеу УІ ғасырдан қолданыла бастады. Кейінен салынған Отырар, Сауран, Сығанақ қалаларында да ою – өрнектер өзінің ұлттық қолтаңбасын айқын байқатты. Мысалы, Тараз моншасындағы «кереге» өрнек Айша бибі күмбезінде геометриялық ырғақпен байи түскен. Ахмет Яссауи ескерткіштерінде жергілікті халықтың ою – өрнек үлгілері басым қолданылған. ХІХ – ХХ ғасырларда бояулы өрнектермен безендірілген күмбездер, мазарлар, оюлап қашалған құлпытастар көптеп тұрғызылған кезде де қазақтың ұлттық ою – өрнектерінің барлық түрлері көне дәуірден келе жатқан бастапқы нұсқасын сақтап қалған. Қазақтың ұлттық оюларының қазіргі түрлері композициялық жағынан нақты әрі мейлінше жетілдірілген (шаршы ою), «Аралас өрнек» түрлері де жиі кездеседі. Арнайы жоғары білім алған жастар творчествосынан (текемет, кілемдерде) ою – өрнекті белгілі бір мазмұнға құру байқалады. Ою – өренек адам баласының ақыл – ойларының толып – толқуымен, жүрегінің лүпілінен, өзінің айнала қоршаған ортадан туған образдар. Гүлдің, жапырақтың, жан – жануардың бейнелері нақты сол шын қалпында берілмей, көшірілмей, образдар арқылы ою – өрнекке айналып, қолдану аясына ерекше мәнермен, үндестікпен, әуенмен жеткен. Бұл – халық білімінің, шеберлігінің өсіп, ою – өрнек өнеріне қосқан үлесі, тапқырлығы. Қазақ қолөнерін жоғары бағалап, талдау жасап, оның ішінде ою – өрнекті топтастырып бір жүйеге келтірген этнограф, тарихшы, әдебиетші, өнертанушы ғалымдарымыз Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, Х. Арғынбаев, С. Қасыманов, М. Мұханов, О. Жәнібеков, Т.Бисенов. Оюлар әр шикізаттың физикалық қасиетіне , пайдаланатын өнер бұйымының қолдану аясына байланысты рельефті, барельефті болып шешіліп, жазықтықта қалай қолданса, кеңістікте де солай орын алады. Ою – өрнектің классификациялық негізгі мәнері төрт топқа бөлінеді. Ауыздықта үш ерінді, Деп бұйырды жаратқан. Өлшем, ырғақ, рең – осы, Сұлулықты таратқан. Ою – өрнек (латынша орнамент – әсемдеу, сәндеу) – геометриялық және бейнелеу элементтері жүйелі ырғақпен қайталанып отыратын, әрі үйлесімділікке құрылған өрнек – нақыштар. (Қазақ энциклопед. А.627.б.) Ата – бабаларымыз малдың ерекше қасиеттеріне бағалап, ән – жырға, күйге қосқан. Күн көрісі төрт түлік мал болған көшпелі қазақтың мал жүнінен, қыл қыбырынан иіріп киіз үй жасауларын, киімдерін тоқығаны, ал сүйегінен,мүйізінен және терісінен илеп, күнделікті тұрмысқа қажетті заттарын дайындағаны, осы асыл бұйымдарға қиыннан қиыстырып алуан түрлі шытырман ою – өрнектерді түсіріп отырғаны тарихтан мәлім. Осыдан туындайтын қазақ әйелдерінің тоқу өнері де қаншама тарихи оқиғалар болуына қарамастан, ұрпақтан – ұрпаққа мирас болып қала берді. Ұласып келе жатқан ою – өрнектерден сол кезеңнің кескін – келбеті елестейді, халықтың салты, әдет – ғұрпы, тіршіліг, дүниеге көзқарасы, тіпті көңіл – күй сезімі айқын көрініп тұрады. Сол үшін де туысқан түркімен халқы «Жайшы алдыма кілеміңді көрейін мен жүрегіңді» деп бекер айтпайды. Мысалы қазақ халқының ежелгі әдет – ғұрпы, салты бойынша бөтен жерге,алыс ауылға ұзатылған қыз баланың белгілі бір уақыттан кейін төркін жағына сәлемдеме жіберуі тиіс болған. Осы салт бойынша тұрмысқа шыққан қыздың үйіне жіберген сәлемдемесінде алақандай ақ жарғаққа көгершін мен гүл бейнесі кестеленсе немесе «құсмұрын», «құстұмсық» ою – өрнекті түскиіз, басқұр, жүзік сияқты зат келсе, ата – анасы баласының барған жерінде басы бостандықта, құстай ерікті, жағдайы жақсы екенін ұғынатын болған. Сондай – ақ ою – өрнек элементтері арқылы халықтың арман – мүддесі, дүниетанымы берілетінін мынадан көруге болады. Пазырықтан табылған сақ дәуіріндегі кілем үлгісінде Ел, Байлық, Қорғаныс ұғымдары шартты түрде «Таңба», «Марал», «Салт атты сарбаз» бейнесі ретінде берілген, Мұндағы символды ұғымның мегзері – елді, ел мұрасын сақтау. Сондай – ақ, УІ – УІІ ғасырларда қалыптасқан «Қорған өрнекті» кілем үлгісінде «қала», «өзен», «күмбез», «су», «қорған» бейнеленген. Бұл кілемдегі шартты түсініктің тұспалы «кіндік кесті мекеніңді айла – тәсіліңмен қорғай біл». Демек, ою – өрнектер көркемдік, сәндік үшін қолданылғанымен, шартты бейнелер арқылы шындық елесін туындатып, халықтың өмірге деген талыпыныстарын танытады. Мәселен, найзағайдың жарқылдауы, күннің күркіреу, қардың, жаңбырдың не себептен болатынын түсінбеген ертедегі қазақ халқы күнді, айды,жұлдызды, аспанды,т.с.с керемет күні деп біліп, сол күштерге сыйынған.Ай, күн, жұлдыз тәрізді белгілер сол керемет күштерге табынудан қалаған. Компастың, сағаттың қолданылмайтын кезінде қазақтар бағыты, уақыты күннің, айдың, жұлдыздың қозғалысына қарай болжап білген. Жыл мезгілдері табиғаттан болатын тосын құбылыстарды да алдын ала шамалаған. «Ай тууы», «Күннің тұтылуы», «Ай тұтылатын күн» деген тіркестер осыдан қалған.Осыншама білімдер, дүние жайлы елестер, дүниенің, жердің т.б. құбылыстардың пайда болуы жайында шамалар, болжаулар қазақтың космогониялық өрнектерінде көрініс тапты. Халық шеберлерінің айтуы бойынша күннің символы ретінде дөңгелек, дүниенің төрт торабы ретінде төрт құлақ бейнелейді ортасында күннің нұр шашуы, жұлдыз, ай белгілері жапырақтармен өрнектелген «шұғыла» оюы өмір сүрудің қайнар көзі – осылар деген ұғымды мегзейді. (Ө. Шәйбеков).Сол сияқты «тасбақа» оюы, «тұйық ою» деп те аталады. Тасбақа ұзақ жасайды. Сондықтан да көне заман көшпелілері кие тұтқан. Бейіт басындағы сынтастар көбіне тасбақа бейнесіндегі тасқа қашап орнатылған. Онысы – мәңгілік өмірі мен бақыт тілегені болса керек. Мұнан кейін дамыған «бітпес» оюы да мәңгіліктің символы. Аты айтып тұрғандай, өмірдің тоқтап қалмайтыны, дүниедегі барлық құбылыстардың диалектикалық қозғалыста, дамуда болатынын білдіреді. «Тасбақа» оюынан басқа байырғы ою – өрнек үлгілері қатарына тұмар ою, қошқар мүйіз, гүл ою, су ою, тау оюлары жатады. Тұмар ою Тұмар ою – киелі оюлардың бірі. Бұл ою Қарақалпақ, Өзбек, Түркмен, Тәжік ою – өрнектерінде де кезеседі. Қазақ тілінде «тұмар» Қарақалпақ тілінде Тумар, тәжік тілінде «тумор», Өзбек тілінде «тумар» деп аталады. Көне түрік тілінде «тумар иер» деген сөз бар. Онысы «туған жер» деген. «Тумар» сол тума иер сөздерінің қосылуы арқылы шыққан болуы да ғажап емес. Бұрын тұмар ішіне туған жер топырағын, тас қиыршықтарын салған. Онысы «жер ана желеп жебейді», «туған жерге қайтып ораламын» деген сенім. Бұл ұғым қазақ арасында әлі бар. Шашы ұзын қыздар «көзден сақтайды.» деп, жас балаларға аналары «көз тимейді» деп ауыл молдаларына тұмар жаздырып алып (Араб тілінде) тағатын. Мұны қазақ ауаылдарында кездестіруге болады. Тұмар оюы басқұр, аққұр, кілем, текемет киіздердің шетіне салады. «Тұмарша» деп те аталады. Бұл ою басқа да өрнектердің шығуына негіз болды. Мәселен, «шаршы» (мұны «қос тұмар» деп те атайды) бұл да киелі ою. Қазақ ою – өрнектерінің төртбұрышты бітімге салуына себепші болған. «Қошқар мүйіз» – кейінгі дамыған ою – өрнектердің негізгі элементі, қазақ ою – өрнегін сөз еткен әрбір зерттеушінің бұл оюға соқпай кеткені жоқ. Қазақ оюларының дені, көп өрнектері мүйіз элементіне байланысты. Қошқар мүйіз Қошқар – байырғы ұғымда қасиетті мал. Себебі төрт түлік тіршілік тірегі еді. Олардың тұқым жаратушылары кие тұтылады. Қошқар ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба, Қамбар ата, Шекшек ата – қойдың, түйенің, сиырдың, жылқының, ешкінің пі рлері. Күні бүгінге дейін бейіттерімізде қойтас мүсіні бар. «Қошқар мүйіз» оюының негізінде «қығыр мүйіз», «сыңар мүйіз», «қос мүйіз» сияқты ою – өрнек таңбалары бертін келе сәндік, салтанат белгілеріне айналды. Әйтсе де кейбір ою – өрнек үлгілерінің бстапқы мағына ұғымы сақталып қалған. Мәселен «қошқар мүйіз» оюы молшылықтың белгісі ретінде әлі де қолданылады. ЖЕТІ БОЯУ Өзенсің, тоқтатпа өмір, ағысыңды, Тұлпарсың, бәсеңдетпе шабысыңды. Санамда Күннен шыққан жеті бояу, Тыңдадым жетеуіңнің дауысыңды. Көрінді қызыл күннің өзі батпай, Кісінеп қызыл жирен семіз аттай. Қызыл сөз, қызыл іңір, қызыл қырғын, Басылды көзіме сәуле қызыл оттай. Семіріп сары қымыз толғанамын, Сары айшық, сары домбыра қолға аламын. Сары күз, Сарыарқа, Сарыала қаз, Жеткізді сағыныштың салған әнін. Жасыл бел, жасыл жайлау, жасыл шалғын. Төсінде аунап – қунап, асыр салдым. Жыр жаздым, жасыл жаздың қойнында, Жылынып жарығына жасыл шамның. Көкбайрақ көкірегімде дүрсілдеуде, Көк түрік дүр сілкінді, тылсым күйде. Көк бөрі оятты ұлып көк тәңірін Көк аспан көк күмбезді күрсінгенде. Келешек ататұғын таңдар үшін, Күл болып жанды талай жолбарысым. Күлгін түс жеткізеді күлге айналған, Дегелең деген атаудың жан дауысын. Қара түс қазақ үшін дара әлемім, Қара қазан ғасырдың табар емін. Кешінде қара ауылдың қара барқыт, Қара шал жазып кеткен қара өлеңін. Ақ таңым, ақ шыңдағы тақтан қарап, Ақ қыста, ақ даланы мақпалға орап. Ақ сәулені арқан керіп алдан шықса, Жанымды тазартады ақ қар борап. Әлемде жетеу дейтін шын керемет, Тербелді бесік жеті үнге бөлеп. Сіңірген жеті бояу қанатына, Дүние ұшып – қонған бір көбелек. Көшпелілерде өсімдік тектес ою – өрнектер аз емес, өсіп өнетін табиғат дүниесін кие тұту, тәңірі тұту, олардың да жаны бар деп қабылдау сенімі басым еді. Төрт жапырақтан тұратын «Гүл ою», – дүниенің төрт құбыласынан бастау алады. Қазіргі қазақ бұйымдарында «үш жапырақ» , «көп жапырақ», «ағаш гүл», «сандық гүл» , «алма гүл» т.б. өсімдік тектес алуан түспен боялған оюлар жиі қолданылады. Қазақтардың ғұмырында түр – түстің де орны айрықша. Мысалы: «көк» – аспанның , аспанға табынудың, «қызыл» – оттың , «ақ» – шындық, қуаныш, бақыттың, «сары»- сағыныштың, айырылысудың , «қара» – жердің, «жасыл» - көктемнің, жастықтың символы мәселен қызыл, көк, жасыл түсті «гүл ою» – өрнегі аққұрға салынып жиі қолданлады. Мұнысы аспанымыз ашық, күніміз жарық, еліміз бақытты болсын дегені. Мәселен «орамал балдық» оның атауында да мағыналы мән жатыр. «Орамал» – әйелдер басына тартатын жаулық. «Балдақ» – шымылдықтың бау өткізетін шығыршығы, ілгегі яғни орамал мен балдақ жаңа түскен келінге шымылдық тұту басына жаулық салу сияқты қазақ салтының шартты бейнесі ретінде бейнеленген. «Орамал балдақ» өрнегінің жан – жағына «тұмар», «гүл ою», «су оюлар» салынып аққұрға қызыл, жасыл, көк түспен тоқылады. Мұнысы «туған жердің гүліндей жайнап, сарқырап тоқтамай, аққан судай мәңгілік халқыңа қызмет ет», – деп халықтың жаңа түскен келінге айтатын арман тілегі. Қазақтың осындай салт – дәстүрглері тек қана ою – өрнек атауларынан ғана емес, қол өнеріне қатысты кейбір тіркесерден де көрінеді. 73 жастағы Әлмағанбетова Айсан әжей әңгімесінің бірінде: «Оюын текеметтің ойдыр,әже Бір тоқты ойшыға сойдыр, әже Бір жаман мал бердім деп алып кетер, Бір жылша балам жас деп қойдыр әже» – деп өлең айтушы едік. Әрі сол кезде оюшыға бір тоқты атайтынбыз деген болатын. Міне, осы дәстүр басқаша формаға еніп, қазір де жалғасып келеді. Текемет, киіз басылатын күні сол үйде мереке қазан асылып бір дастархан басында бесаспап шеберлер бас қосып ән салып көңілдерін көтереді.Сол сияқты ертеде қазақ қыздарының өз жасауларын өздері тоқып алуды әдетке айналдырған. Өрмек өнерін білмейтін бірде – бір қыз кездеспеген. Ал «шынжыра оюы» бар жоғы алты – ақ жіптен шығады. Сондықтанда аналардың қыздарына «шынжыраны білмейтін тұнжыра» деп ренжейтіні де тегін емес. жүктеу/скачать 213,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|