Мұғалім туралы мәлімет Аты-жөні: Мамадярова Мухаббат Турсумбаевна
жүктеу/скачать 213,4 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сабақтың барысы
| 10 - сабақ
Сабақтың тақырыбы: Ақселеу және тарих ақауы Сабақтың мақсаты: Оқушылар Ақселеу және тарих ақауы туралы оқушыларға толықтай мағлұмат алады; Сабақтың барысы: а) Ұйымдастыру кезеңі ә) Жаңа сабақ Шежіре – тек пен зерде Мөңке Би Тілеуұлы (1675-1756): Алыстағы дұшпанның Жағаға қолы жетпеске, Артында туысқанның көбі игі. Екіталай іс болып, Еңсеңе дұшпан табан қойғанда, Өзіңменен бірігіп, Қыр басына шықпаған, Ағайынның күнінде, Барынан да жоғы игі. Шежіре сыры, елдің былайғы күйі осы жолдарда анық. Пусть чем угодно разразиться. Я хочу узнать свой род – пусть он ничтожен! Таков мой род – и мне не быть иным. Я должен знать свое происхождение. (Софокл. «Эдип-царь». Аударма: С.Шервинский ). Бұл – жүрегі бір сұмдықты сезген Эдип патшаның жан дауысы. Сонда анасы әрі жары Иокаста, ол-дағы удай жазмыштан құтылмағанын ұғып: «Несчастный! О, не узнавай, кто ты!» деп құсамен жауап береді. Эдип жан төзгісіз қайғылы азаптан өзін-өзі соқыр қылып жазалау арқылы, ұзамай жеткен өлім арқылы арылады. Жаза оны ластан тазартардай қабылдайды. Шежіре түркі халықтарының бәрінде бар. Қарақалпақ ақыны Бердақ Қарғабайұлы: Көриңлер халықтың шежиресін, Есит шежиренің мәнисин, Бәршенің ата-бабасын, Айтып баян қылған екен: Әнес, Мәлик екки киси, Пайғамбардың сахабасы, Әнес – қазақтың бабасы, Шундын «алаш» болған екен. Мәликтің ұғлы – Разыхақ, Яшлығында қойды ғұлпақ, киген екен қара қалпақ, Шундын «қалпақ» болған екен. Сахра халқы көшип гезбек, Кәнтли жерден уатан дүзбек, Қалпақтың ұғлыдүр өзбек, Өзбек жекке болған екен. 1827 жылы туған Бердақ Абайдан 22 жасқа үлкен. Мына өлең жолдарында Бердақ қазақ, қарақалпақ, өзбек – үш халықтың шыққан тегі бір екенін әйгілеп тұр. Түбін қазса, «Өзбек – өз ағам» деген сөз рас. Қазаққа башқұрт пен ноғайдың басқалардан ғөрі жақындығы тағы аян. Ешбір дәлел, айғақсыз, әншейін осы екі халықтың қалың ортасына тап болсаңыз, қазақтан еш айырма көрмейсіз. Владычь в Сейильхане, баба Эрсары! Ты славен могуществом с древней поры, Деяния твои справедливы, мудры: За бедных вставал ты стеною, бывало. Бұл – Сеиди, түркмен классик ақыны, ата-баба аруағын асыра сөйлеу кең даланың ұлдарына етене тән мінез. Өзінің ерсары руынан шыққанын ақын мақтан қылып, жырға қосады. Все теке, салыры, эрсары придут, Будут все сарыки – весь туркменский люд. Все, кого туркменским людом ни зовут, Все верхом прискачут, все придут, наверно. (Орысшаға аударған С.Иванов). Сеидидің бұл жырында түркменнің сөйлер тілі – Мақтымқұлының руы көклен аталмағанмен, үш-төрт ру бар. Қазақ – ру аттарын сүйіп айтатын халық, сол дәстүрге түркмендер де берік. Евразиялық жад. Қазақ ру тайпаларының атаулары көбінесе таңба немесе адам өңіндегі нышан атауларынан шығады: шапырашты, қаңлы, шанышқылы, сіргелі, ошақты, ысты, ойық, тілік, үштаңбалы, тутаңбалы, қайшылы, қанжығалы, тобықты, жоғары шекті, төмен шекті, бағаналы, балталы, ергенекті, терістаңбалы, көлденең, қарақас, шеруші, шимойын, ашамайлы керей, тарақты, шекті, байбақты, оңтаңбалы табын, теріс таңбалы табын, қарақойлы, жағалбайлы. Жер атаулары да осылайша қойылады: Жыланды, Бұғылы, Құланды, Бұланды, Теректі, Қайыңды, Шиелі, Бақалы, Алмалы, Текелі, Құлынды болып көктегі тырналардай тізіліп кете береді. Шежіре – тектану. Ал философияда «Өзіңді өзің таны» – өмірдің мәніне жақын ұғым. Шыққан тектің ұрпақтың өмір сүру салтына әрі тағдырына үстемдігі зор. Қазақтың «Жақсыдан жаман туса да, Жаманнан жақсы туса да, Тартпай кетпес негізге» деуі соны терең білгендіктен. Ақселеу аға қазақ жаппай тектен жаңылады-ау деген сұмдық сүрей ойдан сананы арашалайды. Оның тек туралы танымдық кітабына тіпті оқымай-ақ бір көзі түскен исі қазақ баласы қазығын айналған атқа ұқсап, намысы оянып, дүр сілкініп шыға келері анық. Ол енді қазақтығынан айнымайтын өрелі, саналы азаматқа айналады. Сондықтан бұл кітап – таңғажайып бағбанның кәусарлы бағынан аумайды. Шалкиіз жыраудың бұл өлеңі қазақтың ұлттық санасында берік қалыптасқан аксиома: «Ағайынды жігіттің кереқарыс жалы бар, жалғыз басты жігіттің шығар-шықпас жаны бар» дегенінен алшақ түспейді. Ал Әбубәкір Диваев жинаған қазақ мақал-мәтелінде: «Үйі жыртықты тамшы жейді, / Ағайыны аз қамшы жейді», «Жалғыздың үні шықпас, / Жаяудың шаңы шықпас». Тағы сол Диваевта: «Көшкен жұрттың қадірі қонғанда өтер». Бұдан қазақ шежіресінің фольклорлық жанр, асыл мұра екенін әбден ұғуға болады. «Төс айылдың батқанын иесі білмес, ат білер, / Ағайынның қадірін жақыны білмес, жат білер». Доспамбет жырау: Жағдайсыз, жаман қалып барамын Жанымда бір туғанның жоғынан!… Ақтанберді жыраудың неліктен «Құлым бір ұлдай киінсе» деп адамшылықты дәріптегені жалғыздықты кемістік көргенінен анық сезіледі: Жағама қолдың тигенін, Жалғыздық, сенен көремін. Жамаулы киім кигенім, Жарлылық, сенен көремін. Атадан тудым жалқы боп, Жақыннан көрдім талқы көп. Ал Ақселеу Сейдімбектің бабасы тарақты Байғозы батырдың мәліметі керей Қожаберген жырауда бар: Тарақты ер Байғозы қолдың басы, Жиырманың алтауына келген жасы. Бұл-дағы кіші жүзге күйеу екен, Ерлігін көрді елдің кәрі-жасы. Байғозы қолма-қолда екен күшті, Ер болып, жеке шығып, көзге түсті. Атысқа ғадеттенген қалмақтардың, Бетпе-бет кездескенде зәресі ұшты. Шежірелік деректер арқылы тұтас бір рудың атына айналған аталардың тарихын білеміз. Оны қара өлең соңына, ұрпақтап жадына ұмытылмастай қалдырып отырды. Адамқожа ер жетіп, Өзі жөнін білгесін, Ат жалын тартып мінгесін, Әлім менен Шөменге Бір себептен өкпелеп, Басқа салды іргесін. Сонысына халық ат қойған, Осы жұртқа «Кете» деп. Рулы ел – ұялы терек болса, оның бұтақтары тарамданып, ұшқан құсша қанатын кең жайып өспей ме! Сыр сүлейі Нұртуған Кенжеғұлұлы кіші жүзде Қаракесектен тарайтын кете руы осылай аталу себебін түсіндіреді. Ал Ақселеу Сейдімбек «Қазақтың ауызша тарихында» қаракесек атасының орта жүз арғында да, кіші жүз әлімде де бар екенін жазады. жүктеу/скачать 213,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|