МҰхтар әуезов абай роман-эпопея (бірінші кітап)

 
67 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ЖОЛДА 
 
1 
 
Бейуак  еді.  Кеш  қараңғылығы  қоюланып  келеді.  Үлкен  үйдің  бұрыш-
бұрышынан қаруытып түн туып, тұтасып келе жатқан тәрізді. 
Жидебайдағы  қыстаудың  ең  үлкен  бөлмесі  осы.  Кілемді,  текеметті, 
алашалы, көрпелі, меймандос, мол үй. 
Абайдың кәрі әжесімен, өз шешесімен бірге тұратын үйі осы еді. 
Әлі  шам  жағылған  жок,  жұрттың  көбі  тыста  мал  жайлап  жүр.  Шыңғыс 
жаққа  қараған  терезенің  алдында  қос  тізерлеп,  екі  шынтағын  терезенің  алдына 
салып,  иегін  қолдарының  үстіне  қойып  Абай  отыр.  Бұдан  басқа  оң  жақта,  жер 
төсектің үстінде бала уатқан Зере бар. Тізесімен тербетіп отырғаны - Айғыздан 
туған немере қызы үш жасар Кәмшат. Кәрі әже күндегі машығы бойынша бесік 
жырын айтады. Өте бір өзгеше, ескі жыр. Абайдың өз әжесінен басқа ешкімнен 
естімеген  жыры.  Бірақ  кәрі  әжесінің  өзіндей  соншалық  жақын,  ыстық,  сүйікті 
жыры.  Кішкентай  күнінде  Абай  өзі  де  кеш  сайын  осы  жырдың  тербеуімен 
ұйықтайтын.  Сол  күндерден  бір  ырғағы  ауыспаған,  бір  сөзі  де  өзгермеген,  ана 
жүрегіндей  айнымас  жыр.  Осындай  қоңыр  кештің  қоңыр  күйі.  Бейуағына 
жеткен әженің әмірлік көй-гөйі. Сырт карап отырған Абай әженің кейде шерлі, 
кейде мейірбан рақым күйін өзін тербетіп отырғандай сезеді. Аяқталмай созыла 
түссе екен дейді. 
Осы  қыстауға  қонғаннан  бері  кеш  сайын  Абай  ешкімге  білдірмей,  елеусіз 
ғана әжесімен оңаша қалады. 
Неге  қалатынын  әжесіне  де  айтпайды.  Жалғыз-ақ  кеш  батып,  қораға  мал 
келетін  уақыт  тақалғанда,  кіші  шешесі  Айғыздың  үйіне  барып,  мына  кішкене 
қарындасы  Кәмшатты  көтеріп,  еркелетіп  ойнап  жүреді  де,  ақырында  әжесіне 
әкеп береді. 

 
68 
Кәмшат  тез  ұйықтамайды.  Қазірде  де,  ала  көлеңкеде  кәрі  әжесі  байқап 
отыр: ән тоқтай қалса, кішкентай қыз қарақаттай қап-қара көздерін ашып алады. 
Ұзын кірпігін ұйқылы-ояу қағып, «тағы айт» дегендей қыңқылдай бастайды. 
О да құнығып алған. Осындайлық бейуақ шағын Абай әрқашан үнсіз, жым-
жырт  қана  өткереді.  Өзімен-өзі  ғана  болуын  сүйіп,  саяқ  қалады.  Егер  ол  кей 
күндер  бұл  шақта  тыста  болса,  жапа-жалғыз  төбе  басына  шығып  кетеді.  Қыр 
кеші бұның бір ұғымсыз әміршісі, сүйсіндіре мүлгіткен зор мұңдасы тәрізді. 
Құлағы  әжесінде,  екі  көзі  сонау  алыс  көктау,  қатпарлы  қалың  Шыңғыс 
жотасын қыдырады. 
Жидебайдан  жиырма  шақырымдай  жердегі  Шыңғыс  кешкі  шақта  ымырт 
жабыла,  көкшілденіп,  суық  тартып  алыстай  береді.  Жайын  күштің  жотасы 
тәрізденген қалың ауыр жоталар мен қатаң суық серек тастар болсын, баршасы 
да жым-жырт қана сілейіп, түнге бейім ұсынып барады. 
Соңғы күндер ол тауларда не хал болып жатыр. Бұл ауылға әзір мәлім емес. 
Бірақ Борсақ, Бөкеншенің Қарашоқыдан қуылғаны, күңірене көшіп кеткені 
анық. Қалың Шыңғыс, қатпарлы бөктер бұл күндерде пәлелі бөктер екені анық. 
Абай соны ғана біледі. 
Таудан соққан салқын ызғар, қатал мінездердің ызғары тәрізді. Ызылдаған 
суық  лептің  қарсысына  ана  жыры,  мейір-шапқат  жыры  үн  қосады.  Құшағына 
тартқан  өзгеше  күш,  бар  дүниені  өзіне  бағындырар  орны  бар,  баяу  да  болса, 
басым  саз.  Абай  біртүрлі  сейіліп,  іштей  серпіліп  алып,  тау  жотасынан  биіктеп, 
аспанға қарады. Толық ай ашық көкті қалқып, сызып келіп, бір топ шоғыр қара 
бұлтқа  кірді.  Кірді  де  қызық  күйге  түсті.  Абай  соған  қарап  өзге  жайдың  бәрін 
ұмытып, аңырып телміріп қалды. 
Қара қошқыл кілегей бұлттың жоғары шетін ала кірген ай, бір көрініп, бір 
сүңгіп,  машығынан  тыс  жылдам  жүріп,  дәл  жасырынбақ  ойнағандай  құбылды. 
Кейде біржолата білінбей батып кетіп, артынан тез жарқ етіп, күліп шыға келед 
те, лезде барып тағы шомады. 
Келесі  сәтте  көзін  қысып,  сығырайтып,  әдейі  ойнағандай  боп,  бір  жақ 
шетін ғана көрсетіп, сызып қалқып отырады да, тағы да сөне қалады. Абай дәл 
мұндай болып құбылған ойнақы айды ең алғаш байқағаны осы еді. Тағы бір рет 
ай  шеті  қылдырықтай  боп  көріне  түсіп,  сене  қалғанда,  еріксіз  күліп  жіберді... 
Мынау  ай  дәл  бір  құлдыраған  жас  бала  тәрізденді...  «Қу  шұнақ,  тәтті  қылығы 
бар бала». 
Бір сәтте есік артында тасырлатып, салдыр-гүлдір асығып келе жатқан аяқ 
дыбыстарын естіді... Сақылдап тұрып, күле қашып, жүгіріп келе жатқан Оспан 
екен.  Артында  біреу  екшелеп  қуып  келеді.  Қуғыншы  бақыра  жылап,  өлердей 
күйіп  келе  жатқан  Смағұл.  О  да  Абайдың  інісі.  Айғыздан  туған.  Смағұл 
Оспанмен түйдей кұрдас. 
Абай терезе алдынан атып тұрып, Оспанның анаған бір зорлық қылып келе 
жатқанын  сезіп,  алдынан  шығып  ұстай  алды.  Смағұл  да  кеп  Оспанға  жабыса 
түсті. Өз үйіне жетіп алған Оспан енді төбелеске әзірленіп, қарсы айналып: 
- Ал, қайтесің? - деп, Смағұлды жағадан ала бергенде, Абай екеуін айырып 
жіберіп, Смағұлға қарады. 
- Немене, не қылды? - деп еді, Смағұл қорсылдап, жылап қоя берді: 
- Құлжамды, қызыл құлжамды ұрлап мынау... 

 
69 
- Қашан? Әй, жылауық! - деп Оспап әуелі күліп алып, артынан өтірік қорс-
қорс етіп жылаған боп: «Қіжіл құлжәм» деп, Смағұлды мазақ қыла бастады... 
Абай Оспанға тап беріп зекіп: 
- Бер құлжасын! - деді. Оспан: 
- Алғам жоқ, өтірік!.. - деп, тана берді. 
Бірақ Абай ырық бермеді. Тінте бастады. Оспанның тінту бермек ойы жоқ. 
Барынша  бұлқынып,  Абайдан  сытыла  қашып,  пеш  қасына  барды.  Екі  қолын 
артына ұстап, бұрышқа кептеле тығылып тұрып алды. Дәл жанында үлкен биік 
шелекке ашытып қойған түйенің қымызы бар.  
Ұлжанның күз уақытында Зере мен балаларға әзірлеп отыратын ағы осы. 
Оспан әдейі сол араға тығылып тұр. Абай қыспаққа ала берсе, сол шелектің 
бір  септігін  көрмек.  Тіпті  болмаса  шелекті  құлатып,  Абайдың  өзін  де  шатаққа 
ұрындырмақ. Өзінен қайраты артық ағаға содан басқа мұның істер дәрмені жоқ. 
Оспанның  шатақ  іздеп  тұрғанын  таныған  Абай  енді  оны  сүйреген  жоқ.  Бірақ 
қатты ыза боп, Смағұлға болысып кеп: 
- Шығар  шапшаң  құлжаны!  Көрсет  қолыңды!  -  деп  тұрып  Оспанның 
құлағынан алып, аямастан жұлқып бұрай бастады. Оспан айғай салып шыңғыра 
беріп,  күбі  шелектің  бетіндегі  асжаулықты  аяғымен  бір  сыдырып  түсірді. 
Шелектің  өзін  қағайын  дегеніне  Абай  жібермеді.  Сонымен  келесі  бір  сәтте 
Оспан  айғайын  зорайта  беріп,  қолындағы  қызыл  құлжаны  қымыз  ішіне  «шөп» 
дегізіп тастап жіберіп, екі қолын көтеріп, Абайға: 
- Міне!  Ойбай!..  Міне,  түк  жоқ!  -  деп,  зарлап  қоя  берді.  Абай  мұның  не 
қылғанын  байқаған  жоқ  еді.  Бірақ  Оспанның  бар  кимылын  бағып  тұрған 
Смағұл құлжаның қымыз шелекке түскенін байқап қалды. Ол тап беріп шелекке 
жетті  де,  білегін  сыбана  беріп,  кір-кір  қолын  қолтығына  шейін  бойлата 
қымыздың ішіне салып жіберді. Жеңі де малынып, бірге жүзіп жүр. Қымыздың 
ішін  салдырлатып  сүзіп  жатыр.  Абай  енді  Смағұлдың  ақымақтығына  ыза  боп, 
Оспанды  қоя  беріп,  ананы  тартайын  деп  еді.  Оспан  дәл  осы  кезде  Абайдан 
босай сала қымыз бетіне үңіліп тұрған Смағұлды желкесінен түйіп-түйіп қалып, 
қымыздың  ішіне  бет-аузы  мен  құлағына  шейін  батырып  жіберді.  Өзі  және 
сақылдап кеп күле бастады. Смағұл құлжаны таба алмай, аузы-мұрнына қымыз 
кетіп,  шашалып,  ықылық  атып,  тағы  бақыра  тұрды.  Барынша  күйіп  қайнаған 
қалпында, Оспанға жұдырық ала ұмтыла берді. 
- Әй,  қуарған-ай!..  -  деп,  соған  қосып  аса  қатты,  сұмдық  бір  боқтықты 
айтып  қалды.  Оспанға  ұрысам  деп  Ұлжанды  боқтаған  еді.  Оспан  қалт  етіп 
аңырып тұра қалды. Сасқанынан Смағұл сөзін анықтап аңғара да алмады. Бірақ 
Абай өз анасы үшін қатты күйіп кетіп: 
- Өй  ақымақ!..  Ол  оның  шешесі  болса,  сенің  де  шешең.  Бұны  кім  үйретті, 
доңыз? -деп кеп, Смағұлды жақтан тартып-тартып жіберді. 
Осы бәлені шығарғаны үшін Оспанды да аямай ұрды. Сонымен екі інісі екі 
жаққа бақыра-бақыра жөнелісті. Оспан барып әжесінің қасына құлап түскенде, 
Смағұл өз үйіне, өз шешесін іздей жүгірді. 
Оспан мен Смағұл алысу мен төбелесуден көз ашпайтын. Татулықтары сәл 
болса, ұрыс-таластары күн ұзын айықпайды. Бүгін Оспан кеш батарда Смағұлға 
барып, екеуі біртүрлі тату бола қалып еді. 

 
70 
Өйткені, Смағұл өзінің барлық асықтарын төгіп, Оспанға жаңа боялған бір 
арқар асығы қызыл құлжасын көрсеткен болатын. 
Оспан  осыны  көргеннен-ақ  Смағұл  қасынан  кете  алмаған.  Кеш  бата 
үлкендердің бәрі мал жайлағалы тысқа ісеткенде, екеуі сол үйде оңаша қалған. 
Оспан  үй  ішінің  ала  көлеңке  болуын  тосқан  екен.  Жаңа  іңір  қараңғысы  бола 
берген  кезде,  көп  асықтың  ішінен  қызыл  құлжаны  қымқырып  алып,  өз  үйіне 
қарай жөнеле берген болатын. Смағұлдың байқап қалып, іле қуғаны әлгі екен. 
Абайдың  көңіліне  Смағұлдың  жаман  сөзі  зілдей  тиді.  Өз  анасына  жаны 
біртүрлі  қатты  ашып,  үлкен  бөлменің  тап  ортасында  тапжылмай  қатып,  тұрып 
қалыпты. 
Бір  сәтте  Смағұлдың  бақырауық  даусы  қайта  жақындап  келе  жатқанын 
байқады. Сол дауыспен қатар, шаптығып қатты ұрсып, асығып келе жатқан кіші 
шешесі  Айғызды  таныды.  Айғыз  үлкен  үйдің  есігін  сарт  еткізіп  шалқасынан 
ашып, табалдырықтан аттай бере, Смағұлды жұлқып ұшырып, үйге кіргізіп: 
- Мә,  жеңдер!  Талап  түтіп  жеңдерші  бұл  қуарғанды!  Жабылыңдар,  мә 
дейім!.. - деп, Абайға қатты төніп жетіп келді. 
Абай: 
- Кіші апа! - дей беріп еді, Айғыз оны сөйлетпестен қаптап кеп: 
- Әлім жеттік қыласың ғой! Сендер бір шешеден төртеусіңдер, көпсің. 
- Кіші апа деймін!.. Не дегенін сұрашы тым құрмаса! 
- Керегі  жоқ!  Ер  жеткенде  білгенің  сол  ғой!  Сен  де  күндестің  баласы  деп 
тұрсың ғой. 
- Құдай-ай, не дейсіз? 
- Ұрған жақсы болса, ертең оқудан келер Қалел де. Сенің сыбағаңды берер! 
-  деп,  орысша  оқуда  жүрген  өзінің  үлкен  баласы  Қалелді  де  есіне  алды... 
Жасақтасып, төбелескелі тұрған екі күндес ауылдай. 
- Ойпырм-ай, ана болғандағы ақылыңыз осы ма, кіші апа? 
-  Жағаласпа,  шығарма  тіліңді!  Бұлар  бәйбіше,  біз  тоқал  ғой...  тепкі 
көрмекпіз ғой... 
Абай  өз  үйінде  өз  анасынан  көрген  мынадай  әділетсіз  зорлыққа  жаман 
күйді.  Сұп-сұр  болып,  булығып,  дір-дір  етті.  Бірақ  жылаған  пішінін  білдірген 
жоқ. 
- Түу, қойыңызшы, сіз қалай едіңіз? - деп қатты түңіліп терезе жаққа қарай 
бұрылып кетті. Сөз қатар мұршасы жоқ. Зере бұл жанжалдың бәрін естімесе де, 
Айғыздын  шаптығып  келген  түріне  қатты  ашуланған  екен.  Абайдың  күйген 
ажарын  да  танып  еді.  Енді  Кәмшатты  жатқызып  қойып,  түрегеліп  келініне 
жақындап кеп, қатты ақырып: 
- Жоғал әрмен, балаларымның арасына кіріп, ірткі салып не шатып тұрсың! 
Шық жаның барында! - деді. Айғыз кәрі әжеден жасқанып, кейін серпіле берді 
де: 
- Тоқал демексің, мүйіз демексің ғой бірігіп ап... Көрермін... келсін ертең, - 
деді.  Ескерткені  Құнанбай.  Сұлу  тоқал  байына  ыстық.  Бел  қылғаны  сонысы. 
Бұл сөздерін Зереге естірте айтпаса да, Абай естісін деген сияқты. 
Дәл  осы  кезде  Айғыздың  сырт  жағынан,  өте  бір  сабырлы  және  соншалық 
салқын  үн  шықты.  Ол  сөйлеген  Ұлжан  еді.  Үйге  кіргелі  бірталай  болса  да, 
Ұлжан үндемей ғана барды тыңдап тұр екен. 

 
71 
- Қой,  жарықтығым,  жетті  енді!  Сақтағаным  балалар  еді.  Олар  екеш, 
оларды да аямағаның ба? - деді. 
- Өл де маған... 
- Тоқтат,  жаным!  Бар!  Айтқаныңды  қумаймын.  Тек  ашуыңды  аулақ  әкет! 
Болды. Бар!.. - деп, жай ғана бітірді. Айғыз Смағұлды қолынан ұстап, Ұлжанға 
біраз қадалып тұрды да, үндей алмай шығып кетті. 
Ұлжан ақырын күрсініп, Айғыздың артынан қарап, біраз жым-жырт тұрып 
барып, сырт киімдерін шешті. Қалтасынан шақпақ алып тұтатып, пеш қырында 
тұрған  тас  шамды  жақты.  Үй  ішін  әлсіз  қызғылт  сәуле  жарық  қылған  уақытта 
шешесі Абайдың аса жүдеп, қабағын шытып, қиналып отырған қалпын байқады. 
- Абайжан, немене, балам? 
- Апа-ай! Осы бір кеселді мінез кіші апамнан неге көп шыға береді? - деп, 
шешесінің қасына келді. 
Баласы  үлкен  кісідей  сыр  сұрап  тұр.  Ұлжан  өзгеден  бүксе  де,  Абайдан 
іріккісі келмеді. Бұл баласына айта алады. 
- Балам-ай, күндестің аты күндес те! Қу жараны жалап жазған боламыз да. 
Әйтпесе менің де қай сырымды біліпсін! - деді. 
Абай  шеше  сырын  іштен  танығанмен  айтар  жауап  таба  алмады.  Үндемей 
сырт айналып кетті. 
Осы кезде тыстан дабырлап, күле сөйлесіп, Абайдың үлкен ағасы Тәкежан 
мен  Ғабитхан  молла  кіріп  келді.  Бұлар  үйге  көңілді,  көтеріңкі  шырай  ала 
кіргендей. 
Тәкежан  Абайдан  екі  жас  үлкен.  Қалжыңбас,  әзілқой  болатын.  Ғабитхан 
одан едәуір үлкен болса да, Тәкежан тату құрбысындай күліп, соқтығып ойнай 
береді.  Молданың  тілін  қылжақ  қылып,  мазақтап  келеді  екен.  Ғабитхан  татар 
жасы.  Осыдан  бірнеше  жыл  бұрын  солдаттан  қашып,  қазақ  ішіне,  Қарқаралы 
қазағының  ішіне келген  Бертіс  ішіндегі  Ырғызбайдың сүйек-шатыс бір аулына 
келген-ді. Олар сол жылы Өскембайдың асы болғанда, бұл жігітке: 
- Сен  бір  мықты  адамның  ығында  болсаң,  жақсы  болар,  -  деп  Құнанбайға 
әкеп, таныс етіп, табыс қылған. 
Ғабитхан  жас  та  болса,  молдалығы  жетік  кісі  саналып,  Құнанбай  қолында 
тұрып қалған. 
Мінезі  аңқау,  тілі  қызық,  өзі  майда,  сүйкімді  адам.  Бұл  ауылдың  үлкен-
кішісі  аса  бір  ғазіз  адам  санап  жақсы  көретін.  Қылжақтай  беретін  жалғыз 
Тәкежан. 
Ғабитхан соңғы күндерде әрбір кеште үй ішіне «Мың бір түн» хикаяларын 
айтуды машық қып алған. 
Бүгін  де  кешкі  шайдан  соң,  Ұлжанның  қозғауы  бойынша,  кеше  бітпей 
қалған бір қызық әңгімесіне - «Үш соқыр» хикаясына кірісті. 
Бірақ  бұл  кеште  ол  әңгіме  аяқталмай  барып,  үзіліп  қалды.  Өйткені  терезе 
түбінен  дүбірлетіп,  қатты  жүріп  келген  салт  аттының  дыбысы  естіліп  еді.  Үй 
іші: 
- Бұ кім екен? 
- О кім өзі! Қатты келді ғой? - десіп аңырып отырғанда, Жұмағұл атшабар 
кеп кірді. 

 
72 
Бұл амандасып болар-болмастан, кеше Тоқпамбет үстінде болған төбелесті 
айтуға кірісті. Өзінің оң жақ бетінде жара да бар екен. Онысын да және барлық 
кеше таңертеңнен бастап болған бастан-аяқ халді де түгел айтты. 
Зере  естісін  деп  даңғырлап  сөйлеп,  қатты  айтады.  Бөжейге  дүре  соққан 
жерді құшырланып, әсіресе, сүйсініп айтқан тәрізді... 
Зере  Бөжейге  соққы  тигенін  естігенде  Жұмағұлға  қадалып,  ызғарменен 
қайта сұрап, анықтап ап: 
- Жан  ашырлық  жақсының  арты  еді.  Ардан  кеткен  екенсін,  түгі.  Қуарған 
неме,  оның  несін  қақсап  отырсын,  бала-шағаның  көзінше?  -  деп,  Жұмағұлды 
зекіп, тыйып қойды. 
Үй  ішіндегі  өзгенің  бәрі  де  Бөжейді  соншалық  үлкен,  жақын 
санағандықтан ба, болмаса кәрі әженің сөзінен бе, әйтеуір біртүрлі тіксінгендей 
боп, үндемей қалды. 
Әке мінезін сүйсініп қостаған жалғыз Тәкежан болатын. Ол: 
- Е, аяқтан алмасын, білсін, әнеки! - деді. Ұлжан бұған суық қарап: 
- Бықсымай,  қой  әрман!  Өзгенің  қылғаны  да  жетер!  -  деді.  Бұл  әңгімені 
Жұмағұлмен бірге кеп кірген мосқал қойшы Сатай да тындаған еді. 
Аздан  соң  ол  күндіз  қой  жайып  жүріп  өзі  көрген  жайды  айтты.  Бүгін  түс 
кезінде  Бөжей,  Байсал,  Байдалы  бар  он  шақты  кісі  Қеңгірбай  бейітіне  әдейі 
бұрылып кеп құран оқып, көп уақыт үйіліп тұрысып, содан кейін күнбатысқа - 
Шұнайға қарай сапар тартып кетіпті. 
Атқосшыларының біреуімен Сатай тілдескен екен: 
- Бөжейлер Құнанбайдың үстінен арыз айтқалы дуанға - Қарқаралыға кетіп 
барады. Мына атасының басына әдейі кеп, құран оқып аттанды, - депті. 
Жұмағұл  мұны  ести  сала  өз  шаруасын  айтты.  Құнанбай  Абайды  шақырта 
жіберіпті. 
Ертең  ол  да  Қарқаралыға  жүрмек.  Абайды  қасына  ере  жүрсін  депті.  Бұл 
хабарды үй іші үн қатпай тыңдады да, тегіс томсарып қалды. 
Ертеңіне  түске  жақын  Абайды  ұзақ  жолға  аттандырғалы  жақындары  тегіс 
тысқа шықты. Семіз құла жирен атты  күміс ертоқыммен ерттеп, Абайды соған 
аттандырғалы  Жұмағұл  ұстап  тұр  екен.  Абай  ең  алдымен  кәрі  әжесімен 
қоштасып: 
- Қош,  әже!  -  деп  кеп,  екі  қолымен  әжесінің  кішкене  кәрі  қолын  қысты. 
Әжесі Абайдың маңдайынан иіскеп тұрып: 
- Әруақ қолдасын, жолың болсын, Абайжаным! - деді. 
Өзгелермен  алыстан  ғана  «қош-қош»  десіп,  Абай  атына  қарай  жүре  берді. 
Шешесі Жұмағұлдың қолынан құла жирен аттың тізгінін алып, Абайды: 
 - Кел! - деп шақырып ап, - пісмілдә, - деп өзі аттандырды. 
Баласы  атқа  қонып,  жүруге  ыңғайланып,  тізесін  қымтай  бергенде  Ұлжан 
өзінің  үлкен  ақ  саусақтарын  жирен  аттың  жалына  салды.  Бірнәрсе  айтатын 
сияқты.  Абай  осыны  аңғарып,  анасының  жүзіне  қарағанда,  Ұлжан  бұған  біраз 
көз салып тұрып: 
-  Балам,  үлкендер  бірде  тату,  бірде  араз  бола  беретін.  «Күндестің  күлі 
күндес» дегенді сен білмей-ақ қой. Бөжекеңді көрген жерде сәлеміңді түзу бер. 
Бір  кезде  жақсы  жақының  еді.  Кім  тентек,  кім  мақұл?  Қайдан  білдің?  Әкең 

 
73 
дұшпан десе, сен әділ бол! Жамандыққа кім табылмайды дейсін, жан ашырдан 
айрылма! - деді. 
Абай  жүріп  кетті.  Артына  бірнеше  бұрылып  қарағанда,  аналары  үйге 
кірмей,  ұзақ  қарап  тұр  екен.  Шешесінің  соңғы  сөзі  Абайдың  құлағына  әлі 
естіліп тұрған секілді, Қазірде бұның жаны ашыған тілеулесі Бөжей. 
 
2 
 
Абай  әкесімен  бірге  Қарқаралыда  тұрғалы  көп  күндер  болды.  Қазірде  қыс 
әбден түсіп, қар бекіп алған-ды. 
Құнанбай  кішкене  қаланың  тап  ортасындағы,  көк  шатырлы,  үлкен  ағаш 
үйді жатақ еткен. Қазағуар, қонақшыл татар саудагерінің үйі. 
Бұл  қалаға  аға  сұлтан  көп  туысқанын,  көп  нөкерін  ертіп  келген.  Құнанбай 
пәтерінің  маңындағы  үш-төрт  кварталдың  әрқайсысында  өзді-өз  тобымен 
ошарылып  орнап  жатқан  Майбасар,  Жақып,  Қаратай  сияқты  Құнанбайға 
тарапты кісілер бар. Майбасар мен Құнанбай пәтерлерінен күндіз-түні табылып 
тұратын  тілмәш,  стражниктер  болады.  Майбасарға  тиісті  атшабар  Қамысбай, 
Жұмағұлдан басқа Құнанбайдың өз жігіті, өз атшабары - Қарабас та барды. 
Бұлардан басқа, жай ерте шыққан бір топ жігіт-желеңі тағы бар. Құнанбай 
жігіттерінің  ажарын  өзгеден  басқарақ  көрсететін  бірен-саран  басқа  тұқымның 
жігіттері де бар. 
Тегінде  Құнанбай  қолында  Ғабитхан  сияқты  татардан,  Ызғұтты  сияқты 
қырғыздан, Бердіқожа сияқты қожадан келген, тіпті, шеркестен де келген жеке 
адамдар, немесе тұтас ауыл, топтар көп болушы еді. 
Жиыны  отызға  тартатын  нөкерлер  сегіз  үйде  жатады.  Қаркаралының  тап 
ортасы  Тобықтының  бір  аулындай  болды.  Әке  қасынан  ерігейін  десе,  Абай 
анда-санда осы үйлерді шетінен аралап, өзінше ермек тауып кететін. 
Бүгін  де  таңертеңгі  шайдан  соң  Абай  әке  қасынан  шығып,  Майбасардың 
пәтеріне  келе  жатты.  Күн  шағырмақ  ашық,  Карқаралы  атрабындағы  өлке  жота 
жалтырап,  аппақ  сіреу  боп  жатыр.  Қала  желкесіндегі  әсем  таудың  да  қарағай 
атаулысын  күпсек  қар  басқан.  Абайға  ағашты  таулар,  қазірде,  ақ  шидемін 
айналдырып  киген,  қыс  кәрінің  өзіндей  көрінді.  Шытқыл  аяз  бар.  Терісінен 
ескен  болымсыз  ғана  жел  лебі  білінеді.  Абай  түлкі  тымағының  бауын  байлай 
бастап,  әжесін  есіне  алды.  Жүрерде:  «Тымағыңның  бауын  байлап  жүр. 
Құлақтан  тиген  шаншу  жаман  болады.  Көресіні  көріп  отырмыз  ғой  міні»  деп, 
өзінің мүгедектігін мысал еткен. Суықтан сақтана жүруді көп айтқан. 
Сау ма екен өзі?.. Әрбір аяз, әрбір боран күні, әсіресе, еске алатын шығар-
ау!»  -  деп,  Абай  Жидебайдағы  үйді  тегіс  есіне  алды.  Өзі  де  шешелерін 
сағынған-ды. 
Аяғының  астында  шыныланған  қатқыл  қар  сықыр-сыкыр  етеді.  Үшкір 
тұмсық  жаңа  қара  етігі  бар  еді.  Сар-кідір  болған  қардан  тайғанай  береді.  Абай 
бұл  уақытта  бала  сияқты  емес.  Жас  бозбалаша  киінген.  Қара  мақпалмен 
тыстаған  түлкі  тымағы  бар.  Үлкендер  пұшпақ  тымақ  кисе,  соңғы  жылдарда 
бозбаланың  көбі  осындай  түлкі  тымаққа  ауысқан  еді.  Үстінде  тиін  ішіктің 
сыртынан киілген, жағасы қайырма қара барқыт қаптал шапаны бар. Құла түсті 
ықшам  тігілген  шапан.  Аса  ұзын  жең  емес.  Кең  қолтық,  ұзын  жең  үлгіні  осы 

 
74 
Қарқаралы  қазағы  ғана  киеді.  Олардың  жағасы  да  Тобықты  үлгісінен  басқаша, 
Тобықты тымағы Қарқаралынікіндей төрт сай емес, алты сай болатын. Абайдың 
кигені  сондай  өз  елінің  тымағы.  Белінде  кісе  белдік  емес,  жасыл  түсті  кәріс 
белбеу. Бұ да - анық бозбаланың белгісі. 
Абай көше бойында салт атпен топ-тобымен өтіп жатқан ел кісілерін көріп 
келеді.  Көпшілігі  Құнанбайдың  пәтеріне  кетіп  бара  жатқан  жандар.  Күндегі 
машық бойынша келіп жататын атқамінер, даугер арызшылар. 
Абай Майбасардың пәтеріне жетті. 
Қақпадан  кіре  бере  жабық  қоралардың  алдында  топталып  жиылып  тұрған 
көп  Тобықтыны  көрді.  Бөтен  кісі  жоқ.  Тегіс  өзіне  мәлім  ағайын,  туысқандары. 
Ылғи  үлкендер  екен.  Орта  тұста,  ақ  сеңсең  ішігін  желбегей  жамылып,  зор 
денелі,  қызыл  күрең  түсті  Майбасар  тұр.  Қасында  Жақып,  Төлепберді,  тағы 
басқа  бірнеше  жас  жігіттер  бар.  Өзге  пәтерлерде  жататын  Тобықтының 
барлығы осында. 
Жалы  құлағынан  асатын  күрең  құнаншығарды  жігіттер  жығайын  деп  жүр. 
Абай  біледі:  Қарқаралыға  келгелі  семіз  қой,  ту  бие,  қысырдың  тайы  сияқты 
сойыс  малы  бұл  топқа  жан-жақтан,  «Құнекеңнің  сыбағасы»  деген  атпен  күн 
санап  келіп  жататын.  Майбасар  бір  семізді  сойып,  барлық  өз  тобын  бір  арада 
сыйламақ тәрізді. 
Бұл  Ырғызбайлар  Қарқаралыға  қарай  беттеген  жол  бойында  да,  мына 
қаланың өз ішінде де ылғи осындай күтім мен бап көріп келеді. 
Іштерінен  осының  бәріне  жеткізіп,  өзге  қазақтан  бұларды  әрі  жуан,  әрі 
сыйлы  қып  жүрген  Құнанбайға  дән  риза.  Күрең  құнаншығардың  семіздігі  сол 
алғыстарын естеріне қайта салды. Бұндайдағы дағдылары бойынша «мырзаны» 
тағы ауызға алысты. 
-  Осы  жолғы  мырзаның  абыройы  бөлек  боп  тұр-ау!  -  деп  бастаған  Жақып 
еді. 
Аға сұлтан Құнанбайды Қарқаралы арызшыларымен бірге осы Тобықтылар 
тегіс соңғы мезгілде Құнанбай демей - «Мырза» деп атасатын. 
- Қызғанған  дұшпанның  іші  күйсін!  Ертең  мешіт  те  бітейін  деп  тұр... 
Жұрттың  тілеуі  тегіс-ақ  бұрылды  білем  біздің  мырзаға,  -  деп  Майбасар 
мазатсып қойды. 
- Мешіттің өзі де келіскен-ақ екен!.. 
- Бұ  Қарқаралы  көрмеген  сәулет  қой...  -  десіп,  Бурахан,  Төлепберділер  де 
сүйсіне сөйлейді... 
Абай  Қарқаралыға  келгелі  «мешіт»  деген  сөзді  әкесінің  аузынан  да  және 
басқа  атқамінерлердің  аузынан  да  көп-көп  есітетін.  Әкесінің  атақ,  абыройын 
осындай көп аузына қатты жайып бара жатқан сол мешіт жөні екенін де жақсы 
біледі. 
Құнанбай  өткен  жаздан  бері  бұл  атраптағы  ең  бірінші  мешітті  осы 
Қарқаралы  қаласына  өз  әмір-құдретімен  салғызып  жатқан.  Сол  мешіт  бүгін 
әбден бітпек еді. Қала ішіндегі молда, қалпе атаулы, ел ішіндегі атқамінер қарт-
қария атаулы мешіт салғызғаны үшін Құнанбайды шынымен көп дәріптейтін. 
Құнанбайға  екі  күн  бұрын  келіп  кеткен  қазағуар  имам,  молда  Хасен 
Саратай да: 

 
75 
- Қарадан  хан  туған  өзіңсің...  Мәсжідтің  кәлам  шәрифтегі  бір  исмі 
Бәйтолла... Хұдай тәбарака уа тағаланың үйі... Оны надан қауым қараңғы сахра 
ортасына салған сен, иеннің сүйген құлының бірі боларсын. Ынша алла... - деп, 
көп  атқамінер,  старшын,  ұлықтар  алдында  алғыс  айтып,  фатиха  беріп  еді... 
Жаңағыдай  бұл  дүние  мен  ол  дүниенің  берекісін  бір-ақ  берген  қазіретке 
Құнанбай  сол  жиыннан  қайтар  шағында  бір  ат,  бір  түйе  беріп,  үйіне  апартып 
салған. 
Абай өз әкесінің өзге атқамінер атаулыдан мықты, қайратты екенін сезеді. 
Қазір көп-көп ойлап, көп бағып, танып көргісі келетіні дәл осы өз қасындағы өз 
әкесі. Жақын жерден, қасынан қарағалы әкесі бұған үлкен жұмбақ боп тұр. 
Күрең  құнаншығардың  таңдамалы  жылы-жұмсағы  ас  үйге  қарай  әкетілді. 
Өзге  үйдегі  Тобықтылар  да  қазір  Майбасардың  түстігіне  жиыла  бастап,  қора 
ішінде  жүріс  молайып  еді.  Келген  жұртты  Майбасар  үйге  қарай  бастап,  енді 
жайланып отырыспаққа бет алған кезде, қақпа ашылып, Қарабас кірді. 
Жүрісі  шапшаң  екен.  Майбасар  соған  қарап,  тосып  тұрып  қалды.  Қарабас 
тақай бере: 
- Алшекең  келеді...  Мырзаға  қазір  Алшекең  келеді  дейді.  Соған  сендерді 
шақырта жіберді... тез жүріңдер! - деп, Майбасар мен Жақыпқа қарады. 
Майбасар сеңсең ішігінің жеңін киіп, қақпаға қарай беттей берді. Жақып та 
солай басты. Абай өзгелермен қалайын деп еді, Майбасар артына бұрылып: 
- Абай,  сен  де  жүр!..  Атаң  ғой,  атаңа  сәлем  бер,  -  деп  мысқыл  еткендей 
сылқ-сылқ күлді. 
Осыдан  екі  жыл  бұрын  Құнанбай  мен  Алшынбай  достығы  құдалыққа 
соғып,  осы  Алшынбайдың  Түсіп  деген  баласының  Ділдә  деген  қызын  Абайға 
айттырысқан болатын. Алшынбай сонымен Абайға үлкен қайыната болушы еді. 
Қарқаралыға  келгелі,  Алшынбай  Құнанбайға  бірнеше  рет  келіп  қонақ  боп 
кеткен.  Бүткіл  бұл  атраптағы  атқамінердің  Алшынбай  атын  атауы  басқаша 
көрінген. Оны Алшынбай деуші кісіні Абай әлі есіткен жоқ... Ылғи «Алшекең» 
дейді. Осы өңірде аға сұлтан Құнанбай атымен тең аталатын, кейде тіпті жапа-
жалғыз аталатын ат соның аты... 
Оның  ата-тегін  де  бар  Тобықты,  бар  Қарқаралы  «Қаракөк»  деп  атайды. 
Алшынбай белгілі би Тіленшінің баласы, одан арғы атасы Қазыбек би. Осының 
бәріне қарағанда Абайдың калыңдығы Ділдә, тіпті бір үлкен, аскақ жердің қызы 
тәрізденеді.  Сол  қалыңдықтың  қалың  малы  да  осал  болмаған  болу  керек. 
Өйткені  Құнанбай  аулынан  Қарқаралыға  қарай  шығатын  топ-топ  жылқы,  түйе 
көбінше  осы  Алшынбай  аулына  барушы  еді.  Жалғыз  ғана  құдалық  па,  жоқ 
басқа  да  ілік  пе,  әйтеуір  Алшынбай,  Құнанбай  әбден  айқасқан,  ішек-қарын 
араласқан дейтін жақындардың өздері. 
Майбасар,  Жақыптардың  Алшынбай  аты  аталғанда  аял  қылмай  жәнелетін 
себебі осы. 
Алшынбай аты Абай бар жерде аталса, Майбасар ылғи ғана ұялтып: 
- Қайынатаң  осы!..  Бұл  атраптың  үлкені  осы.  Үстіне  баса  кірме!..  Кірсең, 
тәжім ет, - деп тәлкек қыла беретін. Жаңағы мысқыл күлкісінің мәні де сол. 
Абай  Майбасардың  күлкісінен  жасқанып,  Алшынбайдан  қашқалақтап  жүр 
еді. Бірақ Құнанбай Алшынбай екеуі өткен бір жолы бұны әдейілеп шақыртып 
алып:  «ұялма»  дескен...  Жігіт  боп  қалдым  деп  жүрген  шағында,  ауылдағы 

 
76 
келін-кепшіктей  ұялтып,  бұқтырып  жүрген  Алшынбай  атын  Абай  оншалық 
ыстық көрмеуші еді. 
Ал  Майбасар  мен  Төлепберді  сияқты,  немесе  Жұмағұл  атшабар  сияқты, 
тіліне  тыйымы  жоқ  мысқылшылардың:  «қайын»,  «қалыңдық»,  «жесір»  деп 
Ділдәні  ескерте  берген  сөздер  Абайды  тіпті  Ділдәнің  өзін  ойлаудан  да 
жасқандыра беретін. Қалындық жайын Абай әзірше ылғи жатырқай ойлайтын. 
Қазір  көше  бойымен  үшеу-төртеуі  келе  жатқанда,  Майбасар  Абайға 
бұрынғыдан гөрі салмақты түспен қарап, шынын айтқан кісі тәрізденіп: 
- Мына мешіттің тойы өтіп, іс жеңілейсін. Кішкене қол босасын. Содан соң 
саған  айтатын  бір  үлкен  сөзім  бар...  Ашуланба,  баламысың?  Өзің  зіңгіттей 
азамат  болдың...  Алшынбай  аулына  малды  текке  беріп  жатыр  ғой  деймісің 
жұрт...  Осы  жолы  Қарқаралыдан  қайтарда  өзіңе  бір  мәслихат  айтам,  -  деді. 
Абай күндегі дағдысы бойынша, томсарды да  үн қатпады. Іштей Майбасардың 
нені айтпағын сезеді. Көнейін деген ойы жоқ. 
Қарабас: 
- Айтам деп еру қылғанша, «айттым, бастадым» десеңші, Абай оны сезбей 
келеді деймісің? Іші бәрін сезеді бұның! - деп, мінбелете бастады. 
- Жә,  жә!  Осы  ат  мінгізгендей  көрейін,  тек  осындаймен  мақтағаныңды 
қойшы, тіпті, Қареке! - деп Абай Қарабастың иығына асыла түсті. Майбасардай 
емес,  Қарабаспен  еркін  сөйлесетін.  Және  Қарабастың  тілін,  мінезін  жақсы 
көруші еді. Сондықтан ойнап, еркелей беретін. 
- Тек іс бітсін... Айтқаным айтқан... Сенімен әлі сөйлесем. Сөйлескенде бек 
сөйлесем!..  -  деп,  Майбасар  жаңағы  сөзінің  құпиясын  молайта  берді.  Абай 
ішінен: 
«Осыны әкеммен ақылдасып айтып жүр-ау!.. - деп ойлады. - Онда қалжың 
емес,  шынының  өзі  болғаны.  Неткен  бәле?..»  -  деп,  Абайдың  кейпі  бұзылды... 
Әлденеден...  Әйтеуір  осы  жайды  айтса,  кәдімгідей  қатты  мазасынданады... 
Сүйткен  сайын  Ділдәдан  көңілімен  алыстай  түседі.  Оның  аты  бұған  бір  алуан 
зорлық ноқтасы сияқтанады. 
Қабағын  түйіп,  екі  көзі  жалт  етіп,  жақтырмай  қарағаны  болмаса,  Абай 
Майбасардай ағаға қатаң жауап айта алмады. 
Осы кезде бұлар Құнанбай пәтеріне де жетіп, қораның ішіне кіріп еді. Ыю-
қию  толып  жүрген  аттылар,  жаяулар  екен.  Мол  қораның  әр  жерінде  үштен-
төрттен,  тоғыз-оннан  топталып,  қоралай  отырып,  келелі  сөздерін  сөйлесіп 
жатқан даулылар... Старшын, билер... Осы кеңестерде тергеу, билік, бата, серт, 
айып, кінә, татулық, араздық та сөз боп жатыр. Жиындағы жандардың көпшілігі 
Бошан тәрізді... Тымақ, шапандары соны баян етіп тұр. Оқта-текте ғана Балқаш 
бойынан келген Дадан Тобықтының үлгісі немесе Дағанды Қерейінің қой жүні 
шекпені мен шошақ тымағы көрінеді. 
Бұл  кең  ауладағы  топтардың  ру-руларын,  киімдерінен  басқа,  тағы  бір 
белгілері  айқын  білдіреді.  Қарабас  Абайға  әр  рудың  атына  басқан  таңбасын да 
кеше күндіз айырып-айырып айтып беріп еді. Абай қора ішінде келе жатып, әр 
топтың  тұс-тұсында  байлаулы  тұрған  аттарына  қарап,  сандарынан  таңбаларын 
көріп,  іштен  танып  келеді.  Анау:  «көз  таңба»  дейтін  қос  деңгелек  -  Арғын, 
Бошан аттары. Мына біреу «ашамай» таңба Керей. Ал ана біреу көк ат ше? Е-е, 
ол  «шөміш»  таңбалы  -  Найман  екен  ғой.  Бұл  жақта  Найман  да  бар  екен-ау!..» 

 
77 
деді. Екі жерде араптың «шын» әрпіне ұқсаған Төре таңбасын да таныды. Абай 
тыста  осы  жайларға  қарай  түспек  еді,  бірақ  үлкендер  тоқтамады,  бәрі  де  үйге 
кірді.  Жақып  алдымен  жүріп  кеп,  Құнанбай  отыратын  бөлменің  есігін  ашты. 
Үшеу-төртеуі тұтас кіріп, сәлем берісті. Үлкен жарық бөлменің есігінен төріне 
шейін  қымбат  қызыл  кілемдер  жайылған.  Қабырға  атаулыда  қала  сәнімен 
жиналған  ішіктер, кестелі жайнамаз, оюлап жазылған дұғалықтар. Төсек-орын, 
құс  жастық,  жібек  шаршау,  шілтерлер  де  көп.  Үйде  топсалы  үлкен  үстелдің 
жанында жуан-жуан ақ жастықтарға шынтақтап Алшынбай мен Құнанбай отыр 
екен.  Мыналар  даурыға  сәлем  бергенде,  үйде  отырған  екеуінің  еріндері 
болымсыз ғана жыбыр-жыбыр етісіп, сараң сәлем алысты. 
Келгендер Құнанбай мен Алшынбайдың екі жағынан жарыла отырды. 
Сөйлеп  отырған  Алшынбай  екен.  Сөзін  үзіп  мыналарға  қарап,  аз  бөгеліп 
еді, Құнанбай: «Айта беріңіз!» деп ишарат етті. 
Толық дөңгелек денелі, қызыл жүз, ақ сақалды Алшынбай, тірсекжең қара 
қамзолдың  сыртынан  пұшпақ  ішігін  желбегей  жамылып  отыр  екен.  Басында 
сұрғылт түсті сырма тақиясы бар. Қазақы тақия. Сол тақиясының екі самайдағы 
жиегінен  ойдым-ойдым  боп  түскен  ақ  құйқа  көрінеді.  Жаңада  қырылған  ақ 
шашы  қайта  тебіндеп  шығып  келе  жатқанмен,  Алшынбайдың  тазын  жасыра 
алмай тұр. 
Биік қырлы мұрнын көтере сөйлеп, Алшынбай есікке қарап отырып: 
-  Баймұрын  өзі  де  тыржыңдап,  өкпе  сазын  білдіргендей...  -  дегенде, 
Құнанбай  басын  тез  көтеріп  ап,  Алшынбайға  бұрылды.  Алшынбай 
Құнанбайдың сұрланған жүзіне байыппен қарап: 
- «Бөжейді  қонақ  асыға  шақырсам,  Құнанбай  жақтырмайды  дейді.  Енді 
менің  қазанымды  да  Тобықтыға  билеткені  ме  Алшынбайдың»  деп,  маған  кінә 
тағады білем... - деді. 
- Анамен  сөйлесіп  пе  өзі?  Оның  сойылын  не  деп  соғады  екен  Баймұрын, 
сонысын  айтты  ма?..  -  деп,  Құнанбай  жаңағы  өзін  теріс  қып  көрсететін  сөзден 
аттап түсті. 
«Анау» дегені кім екенін Абай біледі. 
Алдыңғы  күні  осы  Алшынбаймен  бірталай  сөйлесіп  кеп,  аяқ  кезде 
Құнанбай  Бөжейге  арнап  бір  қатты  суық  сөз  айтқан:  «Бөжей  арыз  беріп 
аяғымнан  алғанын  қойсын!  Болмаса,  сұр  шекпенді  кигізіп,  бойын  кездеп, 
айдатқанша  тоқтамаспын!»  деп  еді.  Алшынбай  мен  осы  Қарқаралы  қазағының 
тағы  бір  жуаны  Баймұрын  арқылы  Құнанбай  мен  Бөжей  арасының  шарпысқан 
сөздері жүріп жатқан-ды. 
Бүгін Алшынбай сондағы сөздің ендігі өрісі қалай ауғанын айтпаққа келген 
болу керек. 
Баймұрынның  Бөжей  жақты  ұстағысы  келетіні  жалғыз  жаңағы  сөз  емес, 
одан  басқа  жерлерде,  Құнанбайдың  әралуан  ашу  сөздерінен  білінетін.  Әлгі  бір 
леп  соның  сарыны...  Оны  Құнанбайдың  тыңдағысы  келмейтін,  ұстасқан  кісісі 
дәл Баймұрын емес. 
Өкпелесе  өкпелей  берсін.  Оның  өкпесі  батса,  Алшынбайға  батады. 
Құнанбайды  оншалық  қайыстырмайды.  Екінші,  Алшынбай  Құнанбайға 
жаңағыдай  білдіргені  болмаса  -  «Сен  үшін  маған  Баймұрын  туысқаным 
өкпеледі», деп міндет қылатын кісі емес. 

 
78 
Соңғы  жылдар  бойында  Алшынбай,  Құнанбай  достығы  талай  сыналған. 
Туыстан  «құдалық»,  «достық»  тәтті  болып,  екеуі  бірі  арқылы  біріне  келген 
жеңіл-желпі  ауыртпалықты  есептеспейтін.  Сондықтан,  алғашқы  сөзін  әлгімен 
тастап, Алшынбай Құнанбай күткен жауапқа көшті. 
-  Әуелі  жауап  сөзінің  өзін  айтайын,  кейінгі  шарасын  ақылдасамыз  ғой. 
Бөжей  анау  сәлеміне  шапшып  жауап  беріпті.  «Көк  шекпенді  біздің  мырза 
пішкен жоқ, құдай пішкен. Кім киерін көрерміз...» депті. Баймұрын ба, басқа ма, 
дем беруші тапқаны болар!.. - деді. 
Бұл  жауапты  естігенде,  бағанадан  үндемей  мелшиіп  отырған  Майбасар, 
Жақыптар селт етіп, қабақ түкситіп, ажырая қарасты. 
Іштерінен: 
«Мынау қалай құтырады?» 
«Мынаны бір түлен түрткен екен!» 
«Мәрғау  кетейін  деген  екенсің!..  Өз  обалың  өзіңе!»  -  деген  сияқты 
ажарлары бар еді. 
Абай  Бөжейдің  не  дегенін  естуге  ынтық  болатын.  Жаңағы  Алшынбай 
жеткізген сөзге ол да қайран қалды. Ішінен: 
«Қандай ыза, қандай күйіктен туған сөз?.. Және неткен ер?» деп ойлады. 
Құнанбай  қайсар  жауапты  есітті  де,  басын  жоғары  алып,  қарсы  терезеге 
жалғыз  көзімен  қадалып  қарап  үндемей  отырып  қалды.  Сұрғылт  жүзі  түнеріп, 
катты ашумен қарайыл бара жатқан тәрізді. Бетінде түк атаулысы бозғылданып, 
біліне бастады. 
Осыдан  басқа  не  бір  дыбыс,  не  қозғалыс,  не  бір  сөзбен  сыр  берген  жоқ. 
Барды  ішіне  жиып,  буылып,  құрсауланып  қалды.  Мұның  бетіне  екі  рет 
көлденеңнен қарап өткен Алшынбай таңдана түсіп, сүйсініп қалды. 
«Берік, берік! Бүйрегі без емес, тас болар!..» - деп ойлады. Құнанбайды өзі 
көріп жүрген атқамінер ішінде бөлекше бағалайтын бір себебі: осындай жердегі 
ерекше ұстамдылығынан, бойын бермес тұйықтығынан болатын. 
- Үй  іші  үнсіз  еді.  Бағана  есік  алдында,  ауыз  үйде  қалған  Қарабас  есікті 
ақырын ашып, ептеп басып кеп: 
- Майыр  кепті,  мырза.  Сізге  келді,  -  деді.  Құнанбай  оған  да  қыбыр  еткен 
жоқ.  Аздан  соң  есік  ашылып,  еңгезердей  қызыл  сары  Майыр  кірді.  Қасында 
қазақ  тілмәш  Қасқа  бар.  Сақалы  шошайған,  өзі  қағылез  келген  арық  сұр.  Бұл 
тілмәш күндіз-түні осында келіп-кете беретін. 
Майыр  Құнанбай,  Алшынбаймен  қол  алысып  амандасып  болды  да,  жерге 
отырмай,  Құнанбай  қарсысындағы  жалғыз  орындыққа  отырды.  Үлкен  көк 
көздері  қылилау  келген.  Бет-аузын  қалың  бұйра  сары  сақал  басқан.  Шүйдесі 
қып-қызыл екі қатпар боп тұратын. Мұны қазақ атаулы өз атымен атамай, өзге 
майырлар 
сияқты, 
сырт 
белгілерімен 
атайтын. 
Жалғыз-ақ, 
бұрынғы 
майырларды бір-ақ белгімен: «сұлу майыр», «семіз майыр» деп, немесе бетінің 
секпіліне  қарап,  «тарғақ  майыр»  десе,  мынаның  сыртқы  түсі,  түгі  талай  ат 
атауға өз-өзінен сұранып тұрушы еді. 
Сондықтан мұның атын неше саққа мінгізіп кеп, бірде «шапыраш» майыр, 
бірде  «жүндес»  майыр,  бірде  «піскен  бас»  майыр  деп  те  атасатын.  Құнанбай, 
Алшынбай айналасы оны ақылсыз деген болжалмен, көбінесе, сол «піскен бас» 
майыр деуші еді. 

 
79 
Бұл  майыр  Құнанбайдың  дегеніне  жүре  бермейтін.  Өз  беті,  өз  жолы  бар. 
Сондықтан, Құнанбайға жаман атты көрінетін. 
Қарқаралы  деген  округтің  әміршісі  -  Құнанбай  мен  осы  Майыр.  Қазақ 
округті «дуан» деп, мыналарды бірде «дуан басы» деп, кейде  Құнанбайды «аға 
сұлтан»  дейді.  Құнанбай  округті  басқаратын  приказдың  бастығы,  Майыр 
орынбасары болатын. Үшінші адамы - кіші сүлтан аталушы еді. Ол қазір қалада 
жоқ. 
Майыр  Құнанбайға  Бөжей  жұмысымен  кеп  еді.  Құнанбайдың  жаңағы  ашу 
үстінде Майырды керек қып отырғаны да сол жұмыс болатын. 
Құнанбай  мұндайда  ойдағы  жұмысына  күмілжімей,  тұпа-тура  кірісетін. 
Сол әдетімен тез сөз бастап: 
- Майыр,  сенің  атаң  аты  Тобықты  емес  еді.  Осы  Қарқаралыға  кеп  бауыр 
тапқаннан  аманбысың?  Бөжейді  айдату  керек,  қағазын  дұрыста  деп  ем.  Сары 
аурудай  создың  да  кеттің  ғой.  Соның  жан  күйері  сен  болып,  бауыр  тартып, 
бауырың езіліп жүр ме осы, немене?.. - деді.  
Тесіле  қарап,  Майырдан  жалғыз  көзін  алмай,  сызданып  отыр.  Майыр: 
«аудар!» деп, тілмәшқа қарады. 
Қасқа  тілмәш  Құнанбай  мен  Майырға  кезек  жалтақтады.  Жүгінген 
бойында  құнысып,  қозғалақтай  берді.  Бір  жағынан  орысша  тілі  жеткілікті 
болмаса, екінші  жағынан,  екі  ұлықтың  біріне  бірі  айтатын  ашу  сөзді  тұпа-тура 
жеткізуден, әсіресе, тайғақтайтын. 
Әлі бөгеліп отыр... Кейде жер шұқып, кейде қымыңдап қозғақ қағады. 
Құнанбай мұның бөгелгеніне ыза боп: 
- Ей,  тілмәш,  осы  саған  «әке»  дейін,  жарықтығым,  тек  дегенімді  түгел 
жеткізші!..  Ін  аузында  отырған  ақкөт  торғай  сияқты  қылп-қылп  еткеніңді 
қойшы осы!.. - деді. 
Торғайды айтқанда Майбасар шыдай алмай күліп жіберді де, Құнанбайдың 
ашулы  түсіне  имене  қарап,  тәуба  қыла  қалды.  Ішінен  күлкіден  өлердей 
қысылып отыр еді.  Абайға да бұл теңеу аса қызық көрінді... Оның көз алдына: 
тұрымтай  салып  жүргенде,  ін  аузында  қылпылдап  отыратын  шақшақ  елестеп 
еді...  Шынында  мына  сорлы  тілмәш  дәл  соның  өзі  сияқты.  Бірақ  сөздің  беті 
қатты.  Күлер  жер  емес.  Абай  Майбасардың  жаңағы  жеңілтек  күлкіден 
қысылғанын таныды да, өз бойын тежеп қалды. 
Тілмәш бөгеле отырса да, Құнанбай сөзін жеткізген еді. Майыр сасқан жоқ. 
Саңқылдаған зор даусымен қатты сөйлеп, шұбыртып кетті... 
- Әкімшілік еш кісіден кек алу үшін берілмейді бізге... Бөжей Ералиновтан 
түскен  қағаз  көп,  тексеру  керек!  Және  ол  үшін  ренжитін  кісілер  де  көп. 
Айдатпай тоқтай тұр! - деді. 
Осыдан соң екі жағы да шапшаң сөйлесе жөнеліп еді... 
- Сөйтіп арпалыстырып ұстамақсың ғой? Көздегенің сол ғой? 
-  Жалғыз  мен  емес...  Бұрын  аға  сұлтан  болған  Құсбек,  Жамантайлар  да 
солай қарайды. Тіпті, мына Алшынбай білетін Баймұрын да солай ойлайды... 
- Олар  кім?  Бірен-саран!..  Олар  аздар!  Және  күндестікпен  сүйтеді.  Көп 
елдің көп атқамінері менің сөзімді құптайды. Көрмей отырмысың соны? 
- Аз  болса  болсын.  Бірақ  закон  -  патша  законы,  олардың  куәлігін  де 
тыңдайды. Олардың сөзі де жетеді жоғарғы ұлыққа. 

 
80 
- Жеткізетін сенсін ғой! Айыпкерді сен ұстаған соң, бел аспай қайтеді?! 
- Құнанбай  мырза,  сен  мені  айыптама  үйтіп!  Бұл  екі  жүзді  семсер  сияқты 
жұмыс. 
- Білемін. Қоймаңның сырын білемін сенің! 
- Аға  сұлтан!  Орныңызды  ұмытпаңыз!..  Біз  екеумізді  де  көрпіс  сайлаған,  - 
деп Майыр трубкасын тұтатып алып түрегеліп, үй ішінде әрлі-берлі жүріп кетті. 
Ашумен қатты қызарып алған еді. 
Құнанбайдың ендігі жауабын Алшынбай айтқызғысы келмеді. Дуанның екі 
бастығы бұдан әрі сөйлессе, ұрысқа кететін түрі бар. Ол орынсыз. Алшынбай өз 
көз  алдында  бұған  ырық  беруіне  болмайды.  Құнанбай  үшін  де  және  тіпті  өзі 
үшін  де  залалды.  Ол  бағанадан  үстелге  шынтақтап,  қыбыр  етпей  отырған 
қалпынан тез шалқайып: 
- Ей, мырза! Ей, Майыр! Сабыр етіңдерші! - деп қатты айтты. 
Алшынбайды  жалғыз  Құнанбай  емес,  Майыр  да  сыйлайтын.  Талай  қиын 
істе  әлденеше  рет  істес  болған.  Әлі  күнге  түс  шайысқан  жерлері  жоқ.  Және 
Алшынбай өзі ұлық болып көрмесе де, түптеп келгенде, талай старшынды, тіпті 
кейде  аға  сұлтанды  да  сайлаушының  ең  мықтысы  болатын.  Оны  да  Майыр 
жақсы  біледі.  Есептеспеу  қиын.  Алшынбай  үн  қатқанда  түрегеп  тұрған  Майыр 
Құнанбайға  көз  қиығын  бір  тастап  байқап  өтті.  Құнанбай  да  Алшынбайды 
тыңдайтын тәрізді. 
Майыр  танаурап,  қатты  демігіп  орындығына  қайта  кеп  отырды. 
Алқымында әлі айықпаған ашу бар еді. Демі дірілдей шығады. 
- Сендер  бұлай  шалқиыспаңдар,  ұлықтар!..  Мақұл  емес!  -  деп  Алшынбай 
сөйлей бастағаннан-ақ, қасқа тілмәш Майырға қарай қисая түсіп айтып жатыр. 
- Біріңе бірің серіксің, ынтымақты болсаң ел билейсің. Ынтымақсыз болсаң 
неңді  билейсің?  Өз  бәлең  өзіңе  жетіп,  жұрт  та  қалар,  жұмыс  та  қалар.  Ұғысып 
істеңдер.  Ал,  өздігіңмен  ұғыспасаңдар  мына  біздей,  арадағы  кісінің  сөзін 
тыңдаңдар.  Ол  жайы  сол!..  -  деп,  екі  ұлыққа  кезек  қарап,  екеуінің  де  қайтқан 
түрін аңғарып ап, Алшынбай: 
- Ал  жаңағы  ақырғы  жұмыстарыңа  келсек,  мына  мен  осы  үйге,  Құнанбай 
мырза,  саған,  -  деп,  Құнанбай  жаққа  ырғала  түсіп,  -  сол  жұмыспен  келіп 
отырмын.  Бүгін  кешке  шейін  осы  жұмыс  туралы  рұхсат  беріңдерші!  Майыр, 
қазір  сен  қайта  тұр.  Тұрақты  бір  жауабын  бүгін  кешке  мен  жеткізейін.  Сендер 
екеуің  боп,  осы  жайды  сөйлегенді  әзірше  қоя  тұруға  бармысың?  Соны 
айтыңдаршы! Осыны мен сендерден сұрап отырмын! - деді. 
Алшынбай  әңгімесінің  тұсында  Қарабас  ауыз  үйден  қамыс  тегенеге 
толтырып кымыз әкеп еді. Шүңет келген сырлы сары тегене. Қазірде Майбасар, 
Абайлар  дыбыссыз  ғана  қозғалып,  үстел  үстіне  асжаулық  жайып,  үлкендердің 
алдарына жылтыр сары тостағандарды толтырып қымыз қойған. 
Бетінде  азғантай  ғана  құрым  белгісі  бар  сап-сары  қымыз,  арқар  мүйізінен 
істелген  үйрек  ожаумен  Майбасар  сапырғанда,  көпіршімей,  шып-шып  етіп 
шымырлап қана толқиды. 
Дастарқан  үстіне  үш  табаққа  сап  ашыған  бауырсақ  қойысты...  Жаңағы 
Алшынбай сөзі аяқтала берген кезде Қарабас ауыз үйден үлкен табақ ыстық ас 
әкелді.  Бұл  дағдылы  ет,  қуырдақ  емес,  Құнанбайдың  қымызбен  қоса  жейтін 
жаубүйрек деген тамағы еді. 

 
81 
Алшынбай  сөзін  аяқтасымен  Құнанбай  Майырға  да,  Алшынбайға  да  асты 
нұсқап: 
- Жеп, іше отырыңдар... кәні! - деп, бата қып бетін сипады. 
Мешіт салам деп, имам хазіреттермен көп айқасқалы, Құнанбай өзі арапша 
оқымаған адам болса да, діндар, тақуалау кәрілердің жаңағы бата қылғыш, бет 
сипағыш, «пісмілдашыл» машықтарын көп істейтін болған-ды. 
Алшынбайдың  әлгі  сөзінің  аяғына  ас  кеп  қалғаны  бір  сылтау  болса, 
екіншіден,  бұдан  әрі  сөйлеген  сөздің  орны  да  жоқ.  Алшынбай  кірісіп,  «аяқтап 
көрем»  деген соң, Майырдың  да  өктей қоятын  жөні  жоқ.  Жайсыз  шешсе  кейін 
көреді. Ал, дұрыс боп шешілсе, мұндай істі Алшынбайға бергеннен абзалы жоқ. 
Алшынбайға: 
- Айтқаның  дұрыс,  мен  тоқтаймын.  Жауабын  өзіңнен  күтемін...  -  деді  де, 
келген  жұмысын  тез  доғарды.  Содан  кейін  өзінің  қымыз  құмарлығына  салып 
бес  тостағанды  үсті-үстіне  жұтып-жұтып  жіберіп,  жаубүйректен  азғана  асады 
да, қоштасып жүріп кетті. 
Тілмәш  тамақ  аяқтағанша  кетпей  кейіндеп  қалып  еді,  сол  шыққанша 
Құнанбай жаңағы сөз туралы «ләм» деген жоқ. 
Аздан соң тілмәш кетті. Содан кейін барып қана Құнанбай: 
- Параға жемсауы толған ғой әлгі піскен бастың. Бет алысын көрмеймісің?.. 
Баймұрын  арқылы  Бөжей,  Байсал  тығындаған  ғой...  -  деп,  бағанадан  желісі 
үзілмеген ойының бір түйінін айтты. 
Алшынбайдың  ойы  да  осы  туралы  еді.  Ол  бірақ  Құнанбайдан  гөрі  арырақ 
ойлап, ойына әртүрлі жайсыз күдіктер түсіп, күңгірт тартып отырған. 
Құнанбай сөзіне шапшаң жауап қайырған жоқ. Сараңдап барып: 
- Пара  деген  бір  сәрі  ғой.  Пара  жемейтін  ұлық  бар  ма  тәйір?  Оң-солынан 
қабат  алып,  қабат  қылғып  та  қыбын  тауып  жүрмей  ме?  Мына  жердің  тетігі  ол 
ғана болмай тұр, - деп, бүгін әдейі Құнанбайға өздігімен айтпаққа келген сөзіне 
ауысты.  Кейде  маңдай  терісін  жиырыңқырап,  екі  көзін  жұмып  сөйлей 
бастайтын әдеті бар еді, соған салып: 
- Мен  осы  қыбырдың  бәрінен  көз  алмай,  көлденеңнен  бағып  отырған 
кісімін  ғой...  «Тоғыз  құмалақты  ойнаушыдан  да  көлденең  көргіш  келеді  деуші 
еді  біздің  би»...  -  деп  өз  атасы  Тіленші  биді  есіне  алып,  -  сол  айтқандай, 
Тобықты  ішіндегі  ойындардың  енді  басқа  бір  белге  шығатын  кезі  жетті. 
Аяқтамаса насырға шабатын түрі бар! - дей түсіп бір тоқтады. 
Құнанбайға құдасының бұл бет алысы оқыс жаңалық еді. 
- Алшеке! Бөжей мен Байсал Тобықтыда аяғымнан алам десе, дуанға келіп 
жағамнан  алмақшы.  Аянар  жерім  қалмады  ма  осы?  -  дей  беріп  еді,  Алшынбай 
сол қолын үстелден аз көтере беріп: 
-  Алысар  болсаң,  аянбассың.  Алысқан  соң  о  да  аянбас.  Бірақ  жаңағы 
Майырды  аңғарсаңшы!  Ол  ғана  емес,  ар  жағында  анталап  жүрген  кешегі  хан 
тұқымы  төрелерді  аңғарсаңшы!..  Сөзқұмар,  бәлеқұмар  Баймұрындар  аз  ба?.. 
Соның бәрі: аға сұлтандық қолымыздан мүлдем кетті деп жүрген жоқ. Ылғи әр 
кезеңнен  баспа  қып,  «түрт  сайтанмен»  жүр.  Тегінде  өз  басыңмен  байланысқан 
сөздің  өршігені  құрсын...  -  деп,  шетін  нәзік  жайға  тұспал  жасады.  Құнанбай 
енді  түсіне  бастады.  Бағанағы  Майыр  да,  енді  тіпті  Алшынбай  да,  Құнанбай, 
Бөжей  тартысының  түбі  -  бас  араздық  екенін  тұспалдайды.  Бара-бара:  «аға 

 
82 
сұлтан  басымен  Бөжейдің  аулын  шапты,  өз  қолымен  қыруар  елді  қырқа 
матады...  дүреледі»  деген  сөздер  бәле  боп,  ұлғаймай  тұра  ма?..  Бөжейдің 
«арызы»  деген  -  «аяспау»  деген  сияқты,  әр  жерден  шаң  беріп  жатқан  жайдың 
бәрі сол дүмпудің белгісі... 
Құнанбай Алшынбайдың жүзіне ойлана қарап: «Ендеше барыңды айтшы!» 
дегендей,  үндемей  тосып  қалды.  Алшынбай  енді  Құнанбайға  қадала  қарап 
отырып, жіті сөйлеп:  
- Бүгін мына мешіт бітіп, абыройың асып отыр. Атағың көпке кетіп жатыр. 
Соны  күндейтін  де  кісі  көп.  Алдымен  анау  көрпіс,  мына  жаңағы  Майыр 
күндейді. Кішіреймейсің, кешірім етесін. Ақ көңілің мүлде ағарсын. Мұның да 
бір  Кұнанбайлығың  болсын.  «Игі  жұмыс  үстінде  кірбеңнен  арылам»  дегенің 
болсын.  Ана  Бөжей  ағайыныңды  жау  қып  жатқа  жіберме!..  Бауыр  қып  қасыңа 
тарт, татуласшы осы! - деді. 
Құнанбай көпке шейін үндеген жоқ. Татулықты  Алшынбай сұрағанда, қай 
жауабын  болса  да  ойланбай  айту  қиын.  Анығында,  бар  Қарқаралы  дуанының 
шын  дүмшебайы  осы  Алшынбай.  Көп  рудың  нелер  үлкен  дауы  да  осының 
алдынан  тарайды.  Одан  бері  де  ана  бір  кезде  Құсбектей  төре  Алшынбайды 
өкпелетіп алған соң, аға сұлтандығынан айрылған. 
Алшынбай  достығы  арқылы  ғана  аз  ғана  Тобықтының  Құнанбайы  аға 
сұлтандықты алған... Және Бөжейді жау қып қуа берсе, астында жатып та аяғын 
шайнайтын  түрі  бар.  Аңғар  солай  боп  барады.  Онан  соң  істесе  Бөжейге  бұл 
істеді,  Бөжей  әлі  бұған  не  істеді?..  Алшынбай  сұраса  бергеннен  абзалы  жоқ 
екен деген байлауға кеп еді. Өздігінен «тез келермін» деген байлауы емес екені 
рас. Алшынбай емес, өзге кісі айтса да бүйтіп тез қайтпас еді. 
Енді мына тұс оның бәрінен бөлек... Сол себепті Құнанбай бекінді де: 
-  Алшеке,  айналаны  көріп,  болжап  айтып  отырсын  ғой.  Достықпен  айтып 
отырсың.  Аңғармасам  айыпты  болар  ем.  «Қайтпас-ақпын»  деп  едім.  Бірақ 
жалғыз  қатыбас  мен  болайын  ба?  Ақыры  құдай  білсін,  өзің  біл,  өзің  аяқта!  - 
деді. 
Сөз  сонымен  бітті  де,  Алшынбай  біраз  отырып  үйіне  қайтты.  Абай  Бөжей 
үшін  риза  еді.  Тіпті  Алшынбайға  да  іштей  көңілі  жылы  тартқандай  болды... 
Түсі  суық,  рақымсыз  жаулықтың  енді  беті  жылынып,  татулыққа  айналғанын 
Абай «уһ» деп, күрсіне сүйсініп қабылдады.  
 

жүктеу/скачать 2,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: