Microsoft Word Послед doc
-Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем
жүктеу/скачать 0,83 Mb. Pdf көрінісі
|
treatise527
| -Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем:
Сол əңгімелерге қарағанда, Құнанбай көктемнен бері дамылсыз жиын жиып, тынымсыз қимыл үстінде екен. Осы сөйлемнің басыңқы сыңарының баяндауышы қимыл үстінде екен – ілік жалғауының жасырын түрі мен жатыс септігіндегі көмекші есімге көмекші етістігі тіркесіп сөйлемді тиянақтап, есімді сөйлем құрып тұр. Сонда зат есім мен көмекші есімнің мағынасына қарағанда енді көмекші етістікті құрамда олардың шақтық мағынасы нақтылана түскен. Осындай құрамдағы күрделі есімді баяндауыштар сөйлемнің семантикалық қасиетін ашуға да үлес қосады. 2.4 «Бар», «жоқ» баяндауышты есімді сөйлемдер Есімді сөйлемдер қолданыста өте көп болғанымен, етістікті сөйлемдерге қарағанда аз қолданылатыны белгілі. Есімді сөйлемдер осы күнге дейін арнайы мəселе болып көтерілмеуіне байланысты есімді сөйлемдерді құрайтын сөз таптарының өзінің объектісі айқындалмағаны айқын. Жалпы есімдерге зат есім, сын есім, сан есім, есімдік сөз таптары қатысты. Сондықтан бұл құрамды баяндауышты сөйлемдерді есімді сөйлем құрамында қарастыру дау туғызбаса керек. Сондай-ақ есімді сөйлемдер тобының баяндауышына бар, жоқ сөздерін қосу туралы да пікірлер бар. Бар, жоқ сөзді баяндауыш барлық оқулықтарда арнайы тақырып ретінде беріліп келеді. Бірақ ол еңбектерде «бар», «жоқ» сөздері қай сөз табы деген мəселеге көңіл аударылмайды. Тілімізде мұндай баяндауышты сөйлемдерді не есімді, не етістікті сөйлемдердің бірі ретінде қарастыру мəселесі əлі көтерілген емес. Алғаш рет түркологияда А.П. Поцелуевский ғана бар, жоқ сөзді сөйлемдерді есімді сөйлемдер қатарына қосып қарастырған. А.П. Поцелуевский «Особые типы именных предложений» деп тарауша береді. Мұның өзі автордың жалпы есімді сөйлем деген мəселені арнайы сөз еткен деуге болады. Автор түрікмен тіліндегі есімді сөйлемді екіге бөліп көрсеткен: - именные предложения со словами «бар», ек» в качестве предиката; - слово «бар» представляет собой имя со значениями: «бытие,существование» либо «то, что существует» и в более далеком, производном отсюда, значении «все» либо «весь, все». Слово же «ек» является 100 антонимом к нему и значит: «небытие, отсутствие» либо «то, что отсутствует; то, что не существует». Оба эти имени могут употребляться то как существительное, то как прилагательное [18, 224-225 бб.]. Осылай «бар», «жоқ» сөзді сөйлемдерді есімді сөйлемдерге жатқызады. «Слова «бар» и «ек» употребляются в качестве предиката предложений в том случае, если они выражают абсолютное присутствие (существование) либо абсолютное отсутствие (небытие) какого-либо понятия» [18, 225 б.]. Жай сөйлем: Нəме бар? «Что есть?» Хич ким ек. «Никого нет». Құрмалас сөйлемнің мына мысалын берген: «Паны дүния гелдик, екдан бар болуп. «Мы пришли в тленный мир, став из несушествующих существующими» Осы сөйлемді талдай келіп, сабақтас құрмалас сөйлемнің баяндауышы бар болып - негізгі сөзге көсемше тұлғалы көмекші етістіктің əсерінен есімді құрмалас сөйлем жасалған деп санайды. А.П. Поцелуевскийдің пікірі бойынша жалпы жай сөйлемдегі есімді сөйлемдерді бере отырып, енді «бар», «жоқ» сөздері арқылы əрі жай, əрі құрмалас есімді сөйлемдерді де талдап көрсетеді. Сонымен, түркітануда есімді сөйлем мəселесін алғаш рет сөз еткен ғалым - А.П. Поцелуевский деп білеміз. «Бар», «жоқ» сөздері арқылы жасалған баяндауыштар ойрот тілін зерттеген түркітанушы ғалым Н.П. Дыренкованың «Грамматика ойротского языка» деген еңбегінде «Именное сказуемое бар и дъок» тараушасында: «Наличие, существование или отсутствие выражается именным сказуемым бар «есть»,дъок «нет» - деп «бар», «жоқ» сөздері арқылы болатын баяндауыштарға анықтама беріп, мына мысалдарды береді: ондо койлор бар «у него (там) есть жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|