Министерство сельского хозяйства республики казахстан

153
При  использовании  известной  функции  Ляпунова  для  устойчивых  состояний 
выполняется следующее условие. 
гр
или  ∆ʋ/∆δ˃0
(2) 
При  выполнении  численных  расчетов  нарушения  статической  устойчивости 
определяются  предельными  режимами  работ  системы  и  предельными  значениями 
перетоков по контролируемым сечениям. 
Для решения данной аналитической задачи предлагается внедрить пилотный проект 
системы WAMS на транзите 500кВ  «Север-Юг».  
Для  схемы  транзита  Север-Юг  выполнены  расчеты  устойчивости  с  целью 
определения параметров предельных режимов: в координатах контролируемых перетоков 
по сечениям и взаимным углам Результаты расчетов по определению предельных углов для 
транзита свидетельствуют, что эти углы достаточно точно отражают моменты нарушения 
статической устойчивости во всех режимах увеличения  перетоков мощности по транзиту.  
Таблица 1 - Результаты расчетов статической устойчивости, с определением значений 
перетоков по сечениям и взаимных углов между севером и югом транзита, при постоянном 
отборе на Жезказганскомэнергоузле (двухмашинная модель) 
Наименование схемы 
Взаимный 
угол(предельный)  
между Севером и Югом, 
градусы 
Переток 
по сечению 1 
Переток по 
сечению 2 
Нормальная схема
90,5
1820 
1488
Отключение  одной  ВЛ 
Нура-Агадырь 
89,5
1457 
1077
Отключение  одной  ВЛ 
Агадырь-ЮКГРЭС_ 
89,6
1444 
1148
Отключение  одной  ВЛ 
ЮКГРЭС-Алматы 
87,3
1706 
1390
Как  видно  из  таблицы,  критические  значения  или  предельные  значения  уровня 
статической  устойчивости  в  координатах  взаимных  углов  практически  не  меняются  от 
схемы  сети,  когда  как  эти  показатели  в  координатах  перетоков  существенно  зависят  от 
схемы  и  от  точки  контроля  перетоков  (в  данном  случае  возникает  необходимость 
контролировать два сечения). 
Выполненные  расчеты  показывают,  что  контролирование  перетока  мощности  по 
транзиту «Север-Юг» с использование измерений угла между ПС «Экибастузская 1150» и 
ПС «Алматы» позволяет сохранить устойчивость при малых изменений разности углов.  
Таким  образом,  для  реализации  нового  метода  по  определению  устойчивости  и 
построения  систем  мониторинга  запасов  устойчивости  в  режиме  реального  времени  с 
использованием  измерения  угла  требуется  установка  устройств PMU вдоль  транзита 
«Север-Юг».  

154
Рисунок 3 – Внедрение системы WAMS НЭС Казахстана на базе WAMS. 
На рисунке 3 приведено построение архитектуры WAMS для  транзита 500 кВ «Север-
Юг» АО «KEGOC». 
Полнофункциональная система WAMS отвечающая требованиям измерения в режиме 
on-line  и  модели  устойчивости  по  двухмашинной  и  трехмашинной  схеме  может 
реализована 
по 
следующим 5 точкам 
контроля 
транзита 
«Север-Юг»:ПС 
«Экибастузская»;ПС «Агадырь»;ПС «ЮКГРЭС»;ПС «Шу»;ПС «Алматы». 
Полученные  синхронизированные  данные  будут  обрабатываться  на  сервере PDC, а 
также  иметь  возможность  для  визуализации  и  контролю  по  всем  функционалам 
приложения  ПО WAMS.  
Внедрение  системы WAMSпо  транзиту 500кВ  «Север-Юг»  позволяет  решать 
следующие задачи мониторинга устойчивости и управления режимами НЭС Казахстана: 
- оценка уровня устойчивости на основе контроля состояния системы в координатах 
взаимных углов по данным синхронизированных измерений. При этом  границы областей 
устойчивости возможно определить в режиме Off-line; 
-  обеспечение  наблюдаемости  системы  с  целью  оценки  состояния  и  формирования 
модели ЭЭС в контуре управления. При этом границы области устойчивости определяются 
в режиме Оn-line. 
Основные  задачи  при  реализации  Пилотного  проекта WAMSпо  транзиту 500кВ 
«Север-Юг» должны включать следующий объем работ: 
1) Размещение PMU на  подстанциях  и  ПТК WAMS в  управляющих  центрах  АО
«KEGOC» в точках и в количестве, необходимом и достаточном для решения задачи оценки 
устойчивости транзита  500 кВ «Север – Юг»; 
2) Подключение устройств PMU и ПТК к каналообразующим средствам и проверка
тестовых сообщений;  
3) Поставка и настройка системы синхронизированных векторных измерений (ССВИ)
верхнего уровня - информационной платформы (ИП), необходимой для анализа и оценки  
статической  устойчивости  транзита 500 кВ  «Север – Юг» KEGOC в  темпе  реального 
времени и в режимах планового и ретроспективного исследования; 
Сервер
PDC
PMU
Синхронизированные
измерения
 

155
4) Поставка  и  настройка  ПОдля  выявления  нарушения  устойчивости  по  углу,
мониторинг оценки устойчивости по данным ССВИ; 
5) Составление  расчетной  модели  по  транзиту  «Север-Юг»  для  контроля
устойчивости с использованием синхронизированных векторных измерений. 
Заключение 
Обзор  внедренных  систем WAMS в  странах  ближнего  и  дальнего  зарубежья 
показывает эффективность их реализации, которая направлена на повышение надежности 
и  «живучести»  крупных  энергосистем 330-500кВ.  Создание  системы  мониторинга  
режимами НЭС Казахстана по транзиту Север-Юг на базе WAMS технологий обеспечит 
максимальное  использование  пропускной  способности  сети,  повысит  надежность  и 
эффективность  работы  за  счет  перехода  к  контролю  устойчивости  в  координатах  угол 
/напряжение.Создание    системы  мониторинга    режимами  НЭС  Казахстана,  требует 
приобретения и разработки  принципиально новых технических средств, программного и 
математического  обеспечения.  Для  наблюдаемости  в  реальном  времени  для  транзита  
«Север-Юг» данная система должна охватывать 5 ПС- 500кВ.     
Литература 
1. Презентация Филиала ОАО «СО-ЕЭС» ОДУ Урала /«Назначение и принципы
работы СМПР. Развитие СМПР»/ Москва 2012 год/; 
2. Презентация  компании  Ртсофт /«Предложения  по  разработке  и  внедрению
Автоматических систем мультирежимного управления в ЕЭС России»/  г. Москва 2013 год/; 
3. Презентация компании ABB / «WideAreaMonitoringSystems»/ г.Баден Швейцария
2014 год; 
4. Jorge Cardenas, Alberto Lуpez de Viсaspre,Andrea Lуpez, Juan Ruiz GE Digital Energy,
FatihKoksal, Hayrettin Aycin TEIAS Turkey, Francesco Iliceto, IEEE Fellow Rome University 
“La Sapienza”Rome, Italy / Multilin Implementation of a Special Protection System (SPS) in the 
Interconnection between the Turkish and ENTSO-E Power Systems to counteract propagation of 
Major Disturbances/ Packworld  27 – 30 June 2011, Dublin Ireland/; 
5. Я.  Килтер Elering O.Ü.,  Эстония,  А.  Голощапов  ООО  «ПАРМА»  Россия  Б.
Махковец ELPROSd.o.o. Словения / Система мониторинга переходных режимов Эстонии – 
создание и опыт эксплуатации/ CigreРосийский национальный комитет г.Санкт-Петербург 
30 мая –3 июня 2011 г./; 
6. Схема развития НЭС Казахстана до 2020 года.www. kegoc.kz;
7. АУЭС, научно-исследовательская работа на тему: «Исследование эффективности
автоматического  управления  пропускной  способностью  ЛЭП 220-500-1150 кВ  НЭС 
Казахстана  с  разработкой  алгоритмов  управления  для  обеспечения  устойчивости».- 
г.Алматы, 2013; 
8. Соколов  С.Е.,  Тохтибакиев  К.К.,  Саухимов  А.А.,  Нурутдинова  А.Т.  /Повышение
пропускной  способности  транзита  «Север-Юг»  с  использованием  управляемых 
статических компенсаторов/ Вестник АУЭС 2014 г. №1; 
9. АУЭС научно-исследовательская работа на тему: «Разработка проекта адаптивной
системы управления режимами НЭС Казахстана на базе WAMS», г. Алматы 2014 год. 

 
156
ƏОЖ 502.4:338.484 (574.53) 
 
ІЛЕ АЛАТАУ МЕМЛЕКЕТТІК ҰЛТТЫҚ ТАБИҒИ ПАРКІНДЕ ӨРТКЕ 
ҚАРСЫІС-ШАРАЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ 
 
Шыныбеков М.К. 
 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
 
Аннотация 
В  статье  дается  описание  проводимым  противопожарным  мероприятиям  в  Иле-
Алатауском 
государственном 
национальном 
природном 
парке. 
Рассмотрены 
профилактические  противопожарные  работы  и  мероприятия  по  совершенствованию 
тушения пожаров. 
 
Annattion 
The article describes the activities carried out by fire in the Ile-Alatau State National Park. 
Considers preventive work and fire-fighting measures to improve fire fighting. 
 
Кілт сөздер
:  мемлекеттік табиғи  ұлттық паркі, өртке қарсы іс-шаралар, жер асты 
өрті, жер үсті өрті, өртке қаупі аумақ, алдын алу шаралары, орманды өртке қауіпті аймақ. 
 
Кіріспе  
Ормандағы  өрттермен  күрес  орман  қорларын  қорғау  мен  оның  ұдайы  өндірілуіне 
байланысты  айтарлықтай  маңызды  мəселелердің  бірі  болып  табылады.  Өртке  қарсы 
техниканың  дамуына  жəне  сөндіру  технологиясының  жетілдірілуіне  қарамастан 
ормандарды  өрттен  қорғау  мəселесі  əлі  шешілген  жоқ.  Статистикалық  мəліметтер 
талдамасы көрсеткендей ірі көлемді өрттер санының төмендеуі байқалмай, тек ғана əрбір 
жылдары олардың көлемінің аздап азаюы байқалатындығын анықтауымызға болады[1]. 
Қазіргі  таңда  ормандарды  өрттерден  қорғау  шаралары  орман  шаруашылығы 
назарынан  тыс  қалып  жатыр  жəне  ғаламдық  деңгейдегі  табиғатты  қорғаудың  маңызды 
мəселесіне айналғандығын айта кеткен жөн. Орман өрттері кезіндегі жану объектісі жану 
қарқындылығына,  оттың  қозғалу  жылдамдығына,  жылулық  баланс  сипаттамасына  жəне 
оттегі диффузиясының жану кеңістігі мен атмосферамен өзара əрекеттесуіне айтарлықтай 
əсер көрсететін ерекше биологиялық құрылымға ие.   
Ормандағы  өрттер  тудыратын  себептер  əртүрлі  болып  табылады.  Оларды  шартты 
түрде  екі  топқа  бөлуге  болады:  табиғи  немесе  адам  əрекетімен  байланыссыз  жəне 
антропогенді[2]. 
Бағалы  қылқанды  ормандарды  өрттерден  қорғау  туралы  тиімді  жəне  жедел  іс-
шараларды ұйымдастыру, нарықтық арақатынастарға көшу кезіндегі ормандағы өрттердің 
жеткен  апаттық  көлемдердің  себептері  мен  заманауи  ормандағы  пирологиялық 
жағдайлардың талдамасы қажет. Мұндай талдама орман шаруашылық тəжірибенің қазіргі 
таңдағы  қажеттіліктерінен  туындайды  жəне  Қазақстан  Республикасының  Ормандағы 
кодексінің негізгі заңдары мен ормандарды қорғауды қамтамасыз ету бойынша республика 
Үкіметінің қаулыларымен сəйкес келеді.   
Іле-Алатау  МҰТП  ормандағы  қорының  жерлері  «Ерекше  қорғалатын  ормандағы 
аймақтар – мемлекеттік  ұлттық  табиғи  парктердің  ормандары»  дəрежесіне  жатады,  ҚР 
ауылшаруашылық  Министрлігінің  ормандағы  жəне  аңшылық  шаруашылығының 
бақылауында.   
  Орманды алқаптар 75,0 мың. га немесе жалпы парк ауданының  37,6 %-ын құрайды. 
Орманмен жабылған алқаптар 62,3 мың. га-ды (орман алқабының 83 %-ы) құрайды, оның 
4,3  мың.  га  ормандағы  дақылдар.  Тұтас  емес  ормандағы  дақылдар 1,05 мың.га-ға  тең. 

157
Өртенген  жəне  өсімдіктердің  өлген  аймақтары 109 га  ауданды  алып  жатыр,  орман 
алқабының 0,14 %-ы,  ал  орманмен  жабылған  аймақтың – 0,18 %-ы.  Бұл  көрсеткіштер 
барлаушы-күзетшілік қызметтің, өрт сөндіру қызметтерінің тиімді жұмыстарын, сондай-ақ 
өрт қауіпті аймақтардың төменгі класстығын көрсетеді.  
Өрт  қауіптілігі  тұрғысынан  анағұрлым  қауіпті  аймақтар  жас  ағашты  жəне  қылқан 
жапырақты  ормандар  болып  табылады,  олар 9,6 мың.  га  ауданды  қамтиды,  қылқан 
жапырақты ормандардың жалпы ауданының 49 %-ын құрайды.  
Жанғыш  болып  келетін  жас  қарағай  ормандарының  ауданы 813 га-ға  тең,  бұл 
орманмен  жабылған  алқаптың 1,3 %-ын  құрайды.  Сондай-ақ  дақылды-əртүрлі  шөпті 
шыршалы  ормандар  жоғары  өрттік  қауіптілікке  ұшыраған  жəне 8202 га-ды  немесе 
орманмен жабылған алқаптың 13,2 %-ын құрайды. 
Төмендегі өрттердің жоғарыға қарай ауысуының жоғары қауіптілігін жалпы ауданы 
1154 га-ды – қылқанды жапырақты аймақтардың 5,9 %-ын құрайтын жоғары аймақтарда 
орналасқан ормандар құрайды. 
Орман бұл үнемі назар аударуды жəне қамқорлықты, күтімді қарау мен өрттерден 
қорғауды қажет ететін байлық болып табылады, себебі ормандағы ресурстарға əсер ету 
мен ормандағы өрттермен ешқандай да апаттар салыстыруға келмейді. Олар кез-келген 
кезеңде  ормандардың  даму  процесін  тоқтатып,  толығымен  өлуіне  жəне  өртенген 
аймақтардың далалы аймаққа айналуына немесе ормандардың жаңа буынының түзілуіне 
алып  келуі  мүмкін.  Өрт  болған  кезде  өсімдіктер  мен  жануарлар  əлемі  жеке  немесе 
толығымен жойылады, микроклимат бұзылады, топырақ құрамы мен су режімі өзгереді 
жəне сондықтан жалпы экологиялық жағдай айтарлықтай нашарлайды[3]. 
Ормандардың  толығымен  жойылуы  кезінде  олармен  бірге  ауызсудың  негізгі  көзі 
болып табылатын сулар жəне балықтар, көптеген аңдар мен құстар, ағаштар мен демалыс 
жəне ем мүмкіндіктері жойылады.  
Бұл  Ресей  мен  Қазақстан  ормандағы  қорларындағы  өрттердің  тарихында  белгілі 
көптеген фактілермен дəлелденеді, бұл ормандардың табиғаты өткен замандарда көптеген 
зерттеушілермен: Мелехов    И.С., Нестеров В.Г., Курбатский Н.П., Грибанов Л.Н., Мусин 
М.З.,  Архипов  В.А.,  Бейсембаев  М.У.жəне  т.б  жақсы  зерттелген.  Мысалы,  Наурызым 
қорығының  ормандары 1936, 1940, 1948 жəне 1963 жылдары  өрттің  зардаптарына 
ұшыраған  жəне  қазіргі  таңда  негізінен  орманмен  қамтылмаған  аумақты  құрайды. 
Қарағайлы,  көктеректі  жəне  қайыңды  алқаптар  кездеседі,  ал  оларды  жасанды  қайта 
қалпына  келтіру  пайдасын  бермейді.  Табиғаттың  керемет  биогеографиялық  көрінісі 
біртіндеп  далалы  аймаққа  айналады  жəне  бастапқы  жазық  орманға  сай  қасиеттерін 
жоғалтады.  
Аймақты өртке қарсы қорғау жүйесін дамыту мен жетілдірудің негізгі стратегиялық 
мақсаттары мыналар:  
-  мемлекеттік  орманды  қорғау  қызметін,  ұлттық  паркті  қорғау  бойынша 
қадағалаушы  топтың,  кəсіби  кадрларды  таңдау  мен  өрт  сөндіру  құралдарымен 
қамтамасыз ету қызметтерін күшейту; 
-  ормандардағы  өртке  қарсы  құрылғыларды  жетілдіру  жəне  оларды  өрттерден 
қорғауды күшейту, ормандағы жəне табиғатты қорғау заңдылықтарын сақтауды бақылау, 
ормандағы өрттерді алдын алу; 
-  төтенше  жағдайлар,  өртке  қарсы  қызметтер,  аудандар  мен  ауылдық  округтер 
əкімшілігі бойынша мемлекеттік құрылымдармен қызметтердің үйлесімдігі.  
Зерттеу əдістемесі мен материалдар  
Ормандардың  өртке  қарсы  жағдайын,  өртке  қарсы  іс-шаралар  тиімділігінің 
талдамасын  бағалауды  жəне  оларды  жетілдіруді  жүргізу  үшін  келесі  көрсетілген 
бағдарламалық сұрақтар қабылданған: 
1. Ормандардың  жану  жағдайларын  зерттеу  жəне  МҰТП  ормандағы  қорының
сипаттамасын беру; 
2. Жүргізілетін өртке қарсы іс-шаралардың тиімділігін зерттеу;

 
158
3. Өртке қарсы іс-шараларды жетілдіру бойынша жобаны өңдеу; 
4. Табиғи парк жағдайында ормандағы ортаның экологиялық қауіпсіздігінің бағасын 
беру. 
Зерттеу жұмысыбойынша бағдарламалық сұрақтарды шешу үшін өрт болған орман 
қорларының  аймақтарын,  туристтермен  жəне  басқа  да  демалушылармен  қамтылатын 
орындарды барлаушылық қарап шығу жұмыстарын жүргізу қажет.  
Ормандағы  өрттер  актісінің  негізінде  олардың  туындау  себептерінің  талдамасын 
жүргізіп, аудан жəне қаржылық түрдегі тигізілген зиян көлемін орнату қажет.   
Орман  түрлерін  ескере  отырып  И.С.  Мелехов  бойынша  өрт  қамтыған  аймақтардың 
жіктелуі жүргізіледі. Ауа-райы жағдайы бойынша ормандағы өрттік қауіптілікті анықтау 
үшін, ормандағы жанғыш материалдардың ылғалдылығын анықтайтын, метеорологиялық 
элементтердің  жиынтығын  ескеретін  кешенді  көрсеткішті  қолданумен  тұжырымдалатын, 
Нестеров В.Г. əдістемесі қолданылған[4]. 
 
Зерттеу нəтижелері  
Іле-Алатау  МҰТП  ормандарының  жанғыштығы  бірнеше  факторлардың  əсерінен 
жүреді, олардың негізгілері мыналар: 
1) құрғақ ыстық жаз мезгілі; 
2) кепкен шөпті өсімдіктің оңай жануы; 
3) қылқанды түрлердің жас шыбықтары мен жас бұталарының болуы; 
Мұның барлығы Ормандағы өрттердің туындауы мен таралуына септігін тигізеді. 
 
Кесте 1 -  МҰТП аумағының табиғи өрттік қауіптілік класстары бойынша таралуы  
 
№  Филиал 
Табиғи өрттік қауіптілік классы  
Жалпы 
Орташа 
класс 
1 2 
3 
4 
1 2 
3  4  5  6 
7  8 
1 
Ақсай 14323,5 
8450,0 
8727,0 
25630,0 
57130,5 
2,80 
 
Ауа-райы  жағдайы  бойынша  ормандардағы  өрттік  қауіптілік  фитомасса  мен 
жалынның таралуы ықтимал кешенді метеорологиялық көрсеткіш бойынша анықталады. 
Осы  көрсеткіштердің  негізінде  Алматы  облысының  таулы  ормандарында  Ормандағы 
өрттердің  туындау  ықтималдылығын  жəне  ауа-райына  тəуелді  өрттік  қауіптіліктің 
дəрежесін сипаттайтын бес баллды шкала жасалынған (2-кесте). 
 
Кесте 2 – Өрттік қауіптілік шкаласы 
 
Өрттік 
қауіптілі
к класы  
Класс шекаралары мен 
кешенді көрсеткіш көлемі 
(ауа ылғалдылығының 
тапшылығы мен 
температура көлемі) 
Ормандардың 
жанғыштық 
дəрежесі  
Негізгі жəне 
қосымша 
метеорологиял
ық станциялар  
Шкала 
түрлері  
1 300-ге дейін 
жоқ 
Алматы,Медеу  Жалпы 
2 301-2100 
аз 
3 2101-12300 
орташа 
4 12300-ден жоғары 
жоғары 
5 
Атмосфералық қуаңшылық 
күндері(t ≥30
0
 С жəне α≥27 
мб) 
төтенше 
 
Кестеден көріп тұрғанымыздай, екінші-бесінші кластар ауа-райы жағдайы бойынша 
өртке қауіпті болып табылады. 

159
Орташа айлық мəліметтерден көріп тұрғанымыздай, филиал аумағында өртке қауіпті 
мезгіл сəуір айында басталып, қараша айында аяқталады.  
Ормандағы өрттердің 3 түрін ажыратады:  
1.  – төменгі өрттер; 
2.  –жоғарғы өрттер; 
3. - жер асты өрттері.
Кесте 3 – Атмосфералы қуаңшылық типін анықтауға арналған шкала 
Ауаның 
максималды 
температурасы, 
градус 
Ауа ылғалдылығының тапшылығы, мб 
27-40
41-52
53-80 
80
1
2
3
4
5
30 
О* 
О
-
-
31-35 
О 
Қ
-
-
36-40 
Қ 
Қ 
ӨҚ 
ӨҚ 
40-тан көп 
ӨҚ 
ӨҚ 
ӨҚ 
ӨҚ 
О* - орташа қуаңшылық  
Қ – қарқынды қуаңшылық  
ӨҚ – өте қарқынды қуаңшылық  
4-кестеде  ауа-райы  жағдайы  бойынша  өрттік  қауіптілік  күндерінің  саны  бойынша 
орташа жылдықмəліметтер келтіріледі. 
Кесте 4 – Ауа-райы жағдайы бойынша өрттік қауіптілік күндерінің орташа жылдық 
саны  
Айы 
Ауа-райы жағдайы жəне өрттік қауіптілік 
класстары бойынша күндер саны  
Жалпы 1 
айдағы 
орташакласс 
Сəуір
17 
9 
4 
- 
- 
30
1,6
Мамыр 19 8  4  -  -  31 
1,5 
Маусым 9 8 9 4  -  30 
2,3 
Шілде 11 12 7  1  -  31 
1,9 
Тамыз  3  6 17 5  -  31 
2,8 
Қыркүйек 1  1  4  14  10  30 
4,0 
Қазан 12 9 6 2  2  31 
2,1 
Қараша 10 3  7  - 
-  20 
1,8 
Жалпы  82 56 58 26  12  234 
2,3 
%  35 24 25 11  5  100 
- 
   Төменгі өрт кезінде аймақтар күрделі зардаптарға ие болады: жер төселімі жанады, 
ағаштардың тамырлары мен қабықтары қатты күйеді, жас ағаштар мен бұталар толығымен 
жанып кетеді. Бұл жерде үстіңгі өрттердің дамуына жағдай тууы мүмкін.  
  Үстіңгі өрт төменгі өрттің дамуының келесі кезеңі болып табылады. Үстіңгі өрттің 
маңызды  ерекшелігі,  төменгі  өрттің  оның  қажетті  құрамдық  бөлігі  болып  табылуында. 
Төменгі өрттің жалыны жас ағаштардың жеткілікті жағдайында əртүрлі жастағы қылқанды 
ағаштар  аймағына,  үстіңгі  бөлігі  төменге  түсірілген  ағаштар  қатарының  алқабына  өтеді. 
Үстіңгі  өрттер  көбінесе  оттың  биік  бөктерлер  бойымен  жоғарыға  қарай  таралуы 
жағдайында  таулы  ормандарда  болады.  Үстіңгі  өрттер  өткен  аймақтардағы  қылқанды 
түрдегі ағаштар толығымен жойылады[5]. 
  Жерасты  (топырақты)  өрт,  үстіңгі  өрт  секілді  төменгі  өрттің  дамуының  кейінгі 
кезеңіне жатады. Мұндай өрттер жертезекті немесе қарашірікті қабат айтарлықтай құрғаған 
кезде  жертезекті  топырақтар  немесе  қалың  қабатқа  (20 см-ден  көп)  ие  аймақтарда 

 
160
туындайды. Өрт жертезек қабаты бойымен баяу – тəулігіне бірнеше дециметрден бірнеше 
метрге  дейін  тарайды.  Жертезек  немесе  жер  төселімі  топырақтың  минералды  қабатына 
немесе  оның  өрттің  таралуы  шектелетін  ылғалды  қабатына  дейін  жанады.  Осыған  орай 
ағаштардың тамырлары опырылады[6]. 
 
Кесте 5 – Өрттердің күштері бойынша жіктелуі  
Өрт күшінің көрсеткіші  
Өрт күшінің мəні  
əлсіз 
орташа 
күшті 
Төменгі өрт 
Оттың таралу жылдамдығы, м/мин 1-ге дейін 1-3  3-тен көп 
Жалын биіктігі, м  
0,5-ке дейін 0,5-1,5 
1,5-тен көп 
Жоғарғы өрт 
Оттың таралу жылдамдығы, м/мин 3-ке дейін 3-100 
100-ден көп 
Жерасты өрті 
Жану тереңдігі, см 25-ке дейін 25-50 
50-ден көп 
 
Ормандағы  қор  жерінің  аумағындағы  өрттердің  негізгі  себебі – халықпен 
ормандардағы өрттік қауіптілік ережелерінің бұзылуы.  Сонымен, Өрттердің негізгі үлесі 
демалыс күндері мен дүйсенбіге сəйкес келеді. Демалыс күндері орманға көптеген адамдар 
келеді, ал бұл өз кезегінде от көздерінің күрт артуына алып келеді. Мұндай күндері келген 
адамдарды  қадағалау  ерекше  қажеттілікті  талап  етеді.  Сонымен  бірге,  жоғарыда 
айтылғандай,  жану  жағдайларының  негізгі  себептері  табиғи  парктің  солтүстік 
шекарасындағы ауыл шаруашылық аймақтарында туындаған өрттер болып табылады. Бұл 
жерде айта кететін бір нəрсе, өрттерді сөндіру қызметін орманды қорғау жəне филиалдың 
өртті сөндіру қызметінің жұмысшылары атқарады. Орманмен жабылған аймақтардың жану 
жағдайлары талданып отырған ауданның ұлттық парк аумағында байқалмайды.   
Табиғи  парк  ормандарын  қорғау  қызметтері  орманды  қорғау  қызметі 
инспекторларының 
күштерімен, 
уақытша 
өрттік 
сақшылармен, 
авиациялық 
патрульденумен  (АН-2  ұшақтары,  вертолеты  МИ-8,  МИ-17  тікұшақтары)  жүзеге 
асырылады. Табылған жердегі аймақ 199,8 мың. га-ды құрайды (МҰТП аумағының 100%-
ы). Авиапатрульдену (авиа қорғау) осы аймақта жүргізіледі[7]. 
Қорғау  қызметінің  инспекторлары  негізінен  қызметтік  орындарда – айналма 
орындардан  біршама алыс (15-20 км)  жəне  оған  жақын  орналасқан  кордондарда  тұрады. 
Кордондардың саны мен орналасу орны туралы мəліметтер келтірілген.  
Өртті  бақылау  пунктерінің  саны,  өткізу  орындарын,  тікұшақты  аймақтарды, 
олардыңБарлаушы-қарауылдық қызмет 4 өрт бақылаушы пунктермен жүзеге асырылады. 
Пунктерде  бақылаушы-қарауылдық  қызметтерді  инспекторлар  кезектесіп  атқарады. 
Анықталған  өрттер  туралы  хабарлар  орман  шаруашылығына  радиобайланыстар  арқылы 
жəне  парктің  орталық  аймағына  авиапатрульдеу  қызметімен,  орман  қорғау  қызметінің 
жұмысшыларымен  жəне  уақытша  өрттік  сақшылармен,  сондай-ақ  жергілікті  халықпен 
түседі.  
Өртке  қарсы  іс-шаралардың  ұйымдастырушылық-техникалық  кешеніне  мыналар 
кіреді: 
- қорғау түрі бойынша аумақтарды аудандастыру; 
- Ормандағы өрттерді алдын-алу (өртке қарсы насихаттау жəне ормандарды көрнекі 
үгіт-насихаттау объектілерімен қамтамасыз ету); 
- оттың аумақ бойынша таралуын шектейтін бөгет жүйелерін құру; 
-  өрттерді  дер  кезінде  анықтау  жүйелерін  ұйымдастыру  (барлаушы-қарауылдау 
қызметі); 
- Ормандағы өрттерді сөндіретін жедел қызметті ұйымдастыру; 
- өндірістік жəне жол құрылысын ұйымдастыру; 
- тұрақты байланысты ұйымдастыру; 
- орманды қорғау штатын бекіту. 

161
Нəтижелерді талдау  
Ормандардың  жану  жағдайларына,  Ормандағы  өрттік  қызметтердің  материалды-
техникалық  жабдықталуына  сүйене  отырып  жəне  Іле-Алатауы  МҰТП  Ақсай  филиалы 
орман қоры жерінің орналасу аймағының табиғи жəне əлеуметтік-экономикалық жағдайын 
ескере  отырып  орындалған  жұмыстардың  негізінде  келесі  көрсетілген  қорытындыларды 
жасауға болады:  
1. Негізінен  жайылымды  жерлерден  тұратын  жəне  мемлекеттік  орман  қорының
солтүстік бөлігінде орналасқан мемлекеттік орман қорының аумағы өрттік қауіптіліктің 1 
классына жатқызылады. Бұл аумақтар ауыл шаруашылық тұтынушыларының шекаралық 
аймақтарынан өтуі ықтимал өрттерге анағұрлым ұшырауы мүмкін. Өрттік жағдайдағы ең 
қауіптісі қылқанды жас ағаштар. Ормандардың өрттік қауіптілігі өсімдіктердің ескіруіне, 
ағаштарды уақытында кеспегеннен, рекреациялық жүктемелерден жəне т.б. жоғарылайды. 
Ормандардың  өрттік  қауіптілік  дəрежесі  жоғары, 1-3 класстардағы  табиғи  парк  аумағы 
72,4%-ды құрайды. 
2. Ормандардың 2010-2013 жылдардағы  нақты  жану  көрсеткішінің  орташа  айлық
ұзақтығы 12 күнді құрайды. 
3. Ормандардың  ең  көп  жану  көрсеткіштері  қыркүйек-қазан  айларына  тура  келеді
(жалпы көлемнің 50 %), жанудың ең жоғарғы шегі – қыркүйек айында. 1,0 млн. га (25 дана) 
жерге  Ормандағы  өрттердің  саны  бойынша  тығыздығы  орташадан  төмен,  ал  өрт  болған 
1000 га (0,04 га) аумақта ауданы бойынша төмен ретінде саналады. 
4. Халықтың  əсерінен  ормандардағы  қауіпсіздік  ережелерінің  бұзылуы,  ауыл
шаруашылық орман өрттері жəне т.б. өрттердің негізгі себептері болып табылады (87%), 
бұл  орман  қорғаушыларымен  жүргізілген  алдын-алатын  іс-шаралардың  жеткіліксіз 
тиімділігін көрсетеді.   
5. Жол желісінің нақты орташа тығыздығы өрттерден жедел түрде қорғауға жеткілікті
болып  табылады.  Алайда  аймақтардың  өрттік  қауіптілігі  жоғары  болып  келетін  жеке 
алқаптарда жолдардың тығыздығы жер үсті Ормандағы өрттік қызметтер үшін жеткіліксіз 
болып келеді.  
6. Халық санының артуы мен жол желісінің дамуынан от көздері мен өрттердің саны
ұлғаюда. Сонымен бірге кеңейген жол желісі өрттерге Ормандағы өрттік қызметкерлердің 
дер кезінде келуін қамтамасыз етеді.  
7. Ақсай  филиалы  Ормандағы  өрттерді  сөндіру  үшін  тасымал  жəне  байланыс
құралдарымен,  құрал-саймандармен  толық  қамтамасыз  етілмеген.  Өрттік-химиялық 
станция жоқ. 
8. Ормандардың  жану  жағдайларын  азайту  мақсатында,  демалыс  жəне  орманның
азықтық өнімдерін, емдік шөптер мен өсімдіктерді дайындау мақсатында орманға келетін 
халық  санының  ұлғаюын  ескере  отырып,  филиалдың  Ормандағы  өрттік  қызметтерін 
техникамен  жəне  жабдықпен  ұйымдастырып,  құру  керек,  бұл  кезде  жақын  арада 
ормандардағы от көздері көлемінің ұлғаятындығын ескерген жөн.  
Əдебиеттер 
1. Залесов С.В. Лесная пирология. Екатеринбург, 1998.
2. Мелехов И.С. Душа – Гудым С.И. Лесная пирология. М., 1979
3. Курбатский  Н.П.  и  др.  Заслоны  в  замен  противопожарных  разрывов // Лесное
хозяйтсво, 1973, № 6 
4. Мусин  М.З.  Методика  создания  оптимальных  противопожарных  заслонов //
Вестник с-х науки Казахстана, Алма-Ата, 1983 
5. Архипов В.А. Лесопожарная характеристика тугайной растительностьи Казахстана
// Вестник с-х науки Казахстана, Алма-Ата, 1980 
6. Бейсембаев  М.У.  Использование  лесовозных  дорог  при  охране  горных  лесов  от
пожаров // Вестник с-х науки Казахстана, Алма-Ата, 1978 
7. Бегембетов  А.А.  Рекреационное  использование  лесов  юго-востока  Казахстана.
Алматы, 2003 

 
162
ТЕХНОЛОГИИ БИОРЕСУРСОВ 
 
ƏОЖ 597 
 
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ, ПАНФИЛОВ АУДАНЫНДА ОРНАЛАСҚАН ЖЕРГІЛІКТІ 
СУҚОЙМАЛАРЫНДАҒЫ БАЛЫҚ ШАБАҚТАРЫНЫҢ ТАРАЛУЫ 
 
Аблайсанова Г.М., Асылбекова С.Ж., Қайруллаев К.Қ. 
 
 «Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС, Алматы, 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы 
 
       Аннотация  
       
В  статье  рассмотрены  концентрация,  численность  и  видовой  состав  молоди  рыб  в 
водоемах  Панфиловского  района  Алматинской  области.  Приводится  краткая 
характеристика  водоема,  методика  исследованиий,  также  приводится  ряд  рекомендации 
для улучшения экологического состояния озер.  
 
       Annotation 
 
        In article are considered concentration, the number and structure of fish species in reservoirs 
of Panfilovsky district in Almaty region. The short characteristic of a reservoir, the technique of 
researches is provided, a number of recommendations for improvement the ecological condition 
of the lakes are also given. 
 
       Кілт сөздер: мелиорация, доминант, концентрация, тұқымдас, шабақ. 
 
       Қазіргі  кезде,  елімізде  балық  өнімін  негізінен  Солтүстік  Каспий,  Балқаш,  Зайсан  
көлдері,  Кіші  Арал  теңізі,  Бұқтырма,  Қапшағай  жəне  Шардара  суқоймалары  тəрізді  ірі 
балықшаруашылық  суқоймалар  беретіні  белгілі.  Осындай  ірі  суқоймалармен  қатар, 
еліміздің əр аймағында орналасқан басқа да көптеген  кішігірім су айдындары (көл, тоған, 
суқойма) бар. Сондай кішігірім суайдындарының қатарына Алматы облысының Панфилов 
ауданында құм төбелі төбешіктердің арасында тізбектеліп орналасқан, ара-қашықтықтары 
4-7 км болатын көлдерді атауға болады: Сарыкөл, Жиделікөл, Құркөл, Құндызды жəне Үсек 
көлдері. Мақалада осы көлдерде кездесетін балық шабақтарының таралуы қарастырылды.  
        Алматы  облысы,  Панфилов  ауданында  орналасқан  көлдерге  кешенді  зерттеу 
жұмыстары 2015 ж.  шілде  айының  соңы  тамыз  айының  басында  жүргізілді.  Зерттеу 
жұмыстары  барысында  көлдің  гидрохимиясы,  гидробиологиясы  жəне  ихтиологиясы 
зерттелді. Материал жинау жəне өңдеу, ихтиофаунасының түрлік құрамын зерттеу жалпыға 
ортақ  ихтиологиялық  əдіспен  жүргізілді /1/. Ересек  балықтар  арнайы  стандартты  ау 
құралдарымен  (құрма  аулардың  ау  көздері 16-дан 100 мм,  əр  қайсысы 25 м),  ал  балық 
шабақтары ұзындығы 6 м, биіктігі 1,5 м, қапшығының ау көзі - 3 мм, қанатының ау көзі - 5 
мм  болатын  жылыммен  ауланды.  Сүзгі  ау  тартқанда  жүріп  өту  қашықтығы  көлдің 
жағалауының тартуға ыңғайлығына байланысты болады. Ауланған балық шабақтары 4% 
формалин  құйылған  арнайы  ыдыстарға  салынып  зертханаға  əкелінді.  Ары  қарай  өңдеу 
жұмыстары  штангенциркуль,  таразы  жəне  МБС-10  микроскопымен  жүзеге  асты.  Балық 
шабақтарын түрлік анықтау мен талдау Ə.А. Бəйімбетовтің анықтауышы мен А.Ф. Коблицкая 
əдістемесіне сүйене отырып жасалды /2,3/.   
         Осы  тұста  көлдердің  сипаттамасына  тоқтала  кетсек,  Сарыкөл  суының  толуы  мен  су 
деңгейінің  көтерілуі  көктем  кезінде  атмосфералық  жауын-шашын  мен  жерасты  суларының 
арқасында жүреді. Суы таяз, ең терең жері 2-3 м құрайды. Көл түбін 100%  су өсімдіктері 
басқан: 90% жуығын кірпібас жəне 10% - егеушөп.   

163
       Жидекөл  көлінің 
толуы  мен  су  деңгейінің  көтерілуі  де  тек  атмосфералық  жауын-
шашын  жəне  жер  асты  суларының  есебінен  болады.  Жағалаулары  жатық,  ашық,  құмды. 
Солтүстік жағасын қамыс пен қоға басқан. Суқойма тереңдігі 3 м – ге дейін жетеді, көлді 
су өсімдіктері басқан.     
       Құндызды  көлі  Панфилов  ауданының  «Панфиловское»  аң  шаруашылығының 
аймағында
 орналасқан. Көл пішіні мен орналасуы бойынша өзен арнасына ұқсайды. Су 
айдыны  Іле  өзенінің  суы  толғанда  толады  (Іле  өзенімен  байланысы  бар).  Жағалауының 
кейбір жерлерін қамыс басқан.  Көлдің негізінен терең жерлері 1 м құрайды, тек бетонды 
көпірдің жаны ғана 2,0-2,5 м құрайды.   
       Жоғарыда  аталған  Панфилов  ауданының  көлдерінің  ішінде  Үсек  көлі  ең  үлкен  əрі 
келешегі  зор  болып  табылады.  Үсек  көлі  Үсек  өзенінің  сағасында  орналасқан.  Көлден 
шыққан су Іле өзеніне барып құяды. Жергілікті тұрғындардың айтуынша Үсек көлімен Іле 
өзені  арасындағы  байланыс  көктем – жаз  уақытында  су  деңгейі  көтерілгенде  байқалады 
екен. Осы байланыс кезінде Іле өзенінің арналары арқылы  көптеген балық түрлері (сазан, 
жайын, тыран, көксерке, ақ амур, қаракөз) кіреді.  
       Биылғы  жылы  Құндызды  көлінде  шабақ  аулау  барысында 133 дана  балық  шабағы 
ауланды.  Ауланған  балықтар 3 тұқымдасқа  жататын (Cyprinidae, Percidae, Oryziatidae) 7 
түрлі балық шабақтарынан тұрды, атап айтсақ, мөңке, сазан, кекіре, медака, қырлықұрсақ, 
амур  шабағы,  қытай  элеотрисі.  Олардың  ішінде  екі  түрі  (сазан  мен  мөңке)  кəсіптік  түр 
болып  табылады.  Ауланған  шабақтардың  ішінде  амур  шабағы  басым,  оның 
концентрациясы 45,1 дана/м
3
 құрады. Ең аз кездескені сазанның шабақтары (0,03 дана/м
3
) 
болды.    
       2015  ж.  Жидекөл  көліне  тамыз  айының  алғашқы  онкүндігінде  жүргізген  зерттеу 
жұмыстары барысында шабақ аулауда 2 тұқымдасқа (Cyprinidae жəне Percidae) жататын 3 
түрлі  балық  түрі  анықталды.  Атап  айтсақ,  амур  шабағы,  балқаш  алабұғасы  жəне  мөңке. 
Ауланған шабақтардың жалпы саны 66 дана болды. Ұсталған балықтардың ішінде, амур 
шабағы басым, жалпы санының ішінде 89,4% құрады. Үш түрлі балық ішінде тек бір түр 
(Carassius auratus gibelio) ғана кəсіптік түр болып табылады. Мөңке концентрациясы зерттеу 
кезінде 0,10 дана/м
3
 құрады. Мөңке шабағының ұзындық-салмақтық көрсеткіштері 29 дан 38 
мм,  ал  салмағы 0,8 ден 1,9 г  аралығында  ауытқыды.  Жалпы  зерттеу  барысында  аулауда 
(ересек  балықтар  мен  шабақтар)  алабұғалардың  ересек  түрлерінен (43,6%) паразиттер 
табылды.  Ауланған  алабұға  шабағында  паразит  болмады,  бұл  дегеніміз,  яғни,  алабұғаның 
паразитпен зақымдануы мейлінше, өмірінің екінші–үшінші жылдарында жүреді. Сол себепті, 
жас дарақтарында бұндай паразиттер кездеспеді.       
         Биылғы  жылы  Сарыкөл  көлінде  зерттеу  жұмыстары  барысында  шабақ  аулауда 
Cyprinidae  тұқымдасына  жататын  балықтың  екі  түрге  жататын, 69 данасы  түсті.  Атап 
айтсақ, амур шабағы мен мөңке балығы. Екі түрлі балықтың ішінен амур шабағы басым 
болды,  концентрациясы 1,05  дана/м
3 
құрады. Ауланған мөңкенің ұзындығы 40 тан 56 мм, 
салмағы 1,9 дан 6,3 г тең болды. Концентрациясы 0,05 дана/м
3
 құрады.  
       2015  ж.  зерттеу  нəтижелері  бойынша  Үсек  көлінен  шабақтық  ауға 24 дана  балық 
шабағы  түсті.  Аталмыш  көлдегі  балық  шабақтарының  түрлік  құрамы Cyprinidae жəне 
Percidae  тұқымдасына  жататын 4 түрден  тұрды:  бұзаубас  балық,  кекіре,  қаракөз, 
қырлықұрсақ.  Олардың  ішінде  қырлықұрсақ  көптеп  кездесті  (жалпы  санның 54,2 % 
құрайды). Екінші кезекте кекіре шабағы, оның концентрациясы 0,08 дана/м
3
 құрады. Аулауда 
кəсіптік  балық  түрлерінен  қаракөздің  шабағы  кездесті,  дене  ұзындықтары 12 ден 17 мм, 
салмағы 0,1 ден 0,4 г  аралығында  ауытқыды.  Қаракөз  шабағының  концентрациясы  0,02 
дана/м
3
 тең болды /4/.  
       Төменде 1-ші  кестеде  зерттелген  суқоймаларда  балықтардың  түрлік  құрамы  берілген. 
Нəтижесінде байқағанымыздай, түрге бай Құндызды көлі болып отыр. Түрлік құрамы ең төмен 
Сарыкөл көлі болды, бар-жоғы екі түр ғана кездесті. Кездесу жиілігіне келер болсақ, бұл тұста 
да ең саны көп Құндызды көлі, ал ең саны аз Үсек көлі болып табылады (сурет 1).  

164
Кесте 1 – Зерттеу жүргізген көлдердегі балықтың түрлік құрамы, 2015 ж.  
Балық түрлері 
Көлдер 
Құндызды 
Жидекөл 
Сарыкөл 
Үсек 
Мөңке 
+  
 + 
 + 
 - 
Сазан 
 + 
 - 
 - 
 - 
Қаракөз 
 - 
 - 
 - 
 + 
Кекіре 
 + 
 - 
 - 
 + 
Медака 
 + 
 - 
 - 
 - 
Қырлықұрсақ 
 + 
 - 
 - 
 + 
Амур шабағы 
 + 
 + 
 + 
 - 
Элеотрис 
 + 
 - 
 - 
 - 
Алабұға 
 - 
 + 
 - 
 - 
Бұзаубас балық 
 - 
 - 
 - 
 + 
Сурет 1 – Зерттеу жүргізген көлдердегі балықтардың кездесу жиілігі, % 
        Сонымен, қортындылай келе, зерттелген көлдердің барлығын дерлік су өсімдіктері басқан. 
Гидроаналитика  жəне  гидробиология  зертханасының  мамандарының  зерттеуі  бойынша 
көлдердің  гидрохимиялық  жағдайы  (оттегі,  рН  жəне  т.б.)  гидробионттардың  тіршілігіне 
қолайлы. Қоректік қорына келер болсақ, зерттелген суайдындарының ішінде Сарыкөл көлінің 
қоректік қоры (зоопланктон, зообентос) жоғары болып табылады. Жалпы алғанда, төрт көлдің 
де  суының  құрамы,  қоректік  қоры  балық  шаруашылығын  дамытуға  қолайлы.  Зерттеу 
нəтижелері  көрсеткендей,  көлдерде  кəсіптік  балық  шабақтарына  қарағанда  кəсіптік  маңызы 
жоқ,  ұсақ  балықтардың  шабақтары  басым  болды.  Сондықтан  жоғарыда  аталған  көлдерге 
жүргізілген  кешенді  зерттеулер  нəтижелері  бойынша,  бірнеше  мелиоративтік  жұмыстар 
(биологиялық  жəне  техникалық),  яғни,  шөбін  шабу  немесе  өсімдікпен  қоректенетін 
балықтарды  (амур,  дөңмаңдай)  жіберу,  кəсіптік  маңызы  жоқ  балықтардың  санын  азайту, 
кəсіптік  маңызы  бар  балықтармен,  балық  шабақтарымен  балықтандыру  жəне  т.б  жұмыстар 
жүргізген  соң,  көлдерді  балық  шаруашылық  мақсатта  (кəсіптік,  спорттық-əуесқойлық) 
пайдаланғануға болады.  
Əдебиеттер  
1. Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб. М.: Пищевая промышленность,1966.-
376 б. 
Құндызды
Жидекөл
Сарыкөл
Үсек

165
2.
Коблицкая  А.Ф.  Определитель  молоди  пресноводных  рыб.  М.:  Пищевая
промышленность, 1981. – Б. 161-163.  
3. Бəйімбет  Ə.А.,  Темірхан  С.Р.  Қазақстанның  балықтəрізділері  мен  балықтарының
қазақша-орысша анықтауышы. Алматы; Қазақ Ұлттық Университеті, 1999. – 347 б. 
4. Определение рыбопродуктивности рыбохозяйственных водоемов и/или их участков,
разработка биологических обоснований предельно допустимых объемов изъятия рыбных 
ресурсов и других водных животных и выдача рекомендаций по режиму и регулированию 
рыболовства на водоемах международного, республиканского и местного значений Раздел: 
Резервные водоемы местного значения Алматинской области. Отчет о НИР КазНИИРХ – 
Алматы, 2014. – Б. 34 – 43. 
УДК 664.12; 664.11 
ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ САХАРНОГО ПРОИЗВОДСТВА 
Айсакулова Х.Р.,  Туякова Г.А. 
ТОО «Казахский научно-исследовательский институт перерабатывающей и пищевой 
промышленности» г. Алматы 
  Аңдатпа  
  Сірнеден  қант  алу  қант  зауыттарының  жұмыс  тиімділігін 15% жоғарылытып  қана 
қоймай,  қосымша  қант  шикізатына  деген  шығынды  болдыртпай  жəне  қоршаған  ортаға 
тигізетін зиянды əсерін төмендетеді. 
  Annotation  
  Receiving sugar from molasses will increase productive efficieny of sugar factories by 15% 
, also will allow to manage without costs of additional sugar raw materials and will reduce harmful 
effects on environment. 
        Ключевые  слова:
    сахарное  производство,  сахарное  свекла,  сахар-сырец, 
переработка. 
       Сахар - важный  ингредиент  различных  блюд,  напитков,  хлебобулочных  и 
кондитерских изделий. Его добавляют в чай, кофе, какао; он главный компонент конфет, 
глазурей,  кремов,  мороженого  и  других  кондитерских  изделий.  Сахар-песок  используют 
при  консервировании  мяса,  выделке  кож  и  в  табачной  промышленности.  Он  служит 
консервантом в вареньях, желе и других продуктах из плодов. 
Исходя  из  статистических  данных,  потребление  сахара-песка  в  стране  прямо 
пропорционально доходу на душу населения. К лидерам относятся Австралия, Ирландия и 
Дания.  В  природе  известно  несколько  сотен  различных  видов  сахаров.  Каждое  зеленое 
растение  образует  те  или  иные  вещества,  относящихся  к  группе  сахаров.  В  процессе 
фотосинтеза из углекислого газа атмосферы и получаемой в основном из почвы воды под 
действием  солнечной  энергии  сначала  образуется  глюкоза,  а  затем  она  превращается  в 
другие виды сахара [1]. 
В настоящее время мировое ежегодное производство сахарозы составляет около 175 
млн т. Это самый большой объем какого-либо индивидуального органического соединения 
на нашей планете.  
Единственным  в  РК  производителем  сахара  является  ТОО  «Центральноазиатская 
сахарная корпорация» (ЦАСК), она была создана в 2009 году. Главной производственной 
деятельностью  компании  является  выпуск  сахара  песка  и  рафинада.  Цель  создания 

 
166
компании - объединение 6 сахарных  заводов  на  территории  Республики  Казахстан: 
Таразский  сахарный  завод,  Меркенский  сахарный  завод,  Бурундайский  сахарный  завод, 
Коксуйский сахарный завод, Ескельдинский сахарный завод, Алакольский сахарный завод. 
Каждый  завод  является  отдельным  филиалом  компании.  На  сегодняшний  день 
круглогодично  работает  только    Таразский  сахарный  завод,  а  сезонно - Меркенский 
сахарный завод [2].  
По  данным  Агентства  Республики  Казахстан  по  статистике  в  Казахстане  в  августе 
2015г.  производство  продукции  сахара  составило 9 тыс.  тонн,  что  на 54,1% меньше  чем 
было  месяц  назад (19,62 тыс.  тонн).  По  сравнению  с  августом 2014 года  производство 
уменьшилось на 59,2%[3]. 
В январе-августе 2015г. производство продукции данной категории составило 178,95 
тыс. тонн, что на 19,7% меньше уровня 2014г.  
В 2012 году в Казахстане произведено 173 тыс. т сахарного продукта, а к концу 2014 
году  производство  увеличилось  в  два  раза  и  составило 400 тыс.  т  (в  рисунке 1) [4]. 
Потребление сахарного продукта в килограммах на душу  населения  в Казахстане  в период 
с 2012 года по 2014 год увеличилось на 55%.  
  
 
Рисунок 1 -  Производство сахара-песка в Республике Казахстан в 2012-2014гг. 
 
Ежегодно  на  внутреннем  рынке  Казахстана  потребляется    около 430 тыс.  тонн 
продукции сахара. В период с августа  2014 г. по июль 2015 г. было завезено 288 тыс.тонн 
сахара-сырца  из  стран  дальнего  зарубежья,  что  на 25% меньше  аналогичного  периода 
предыдущего года [5]. 
На сахарных заводах при переработке свеклы и тростникового сахара-сырца остается 
большое  количество  отходов,  таких  как    меласса,  жом  фильтрационный  осадок  и  др. 
Меласса  рассматривается  в  качестве  вторичного  материального  ресурса.  Ранее  её 
применяли  как  дополнительный  компонент  для      производства  ацетонобутила,  
комбикормов и спиртов. В связи с нестабильностью работы перечисленных предприятий и 
снижением  объема  их  продукции,  мелассу  вынуждены  хранить  в  течение  длительного 
периода  времени  в  неблагоприятных  условиях,  теряя  много  сахара  в  результате 
термохимического и микробиологического разложения. Переработка вторичного сахарного 
сырья    в  условиях  сахарозаводов    позволит  производителю  максимально  использовать 
мелассу  (содержание  сахарозы  в  пределах 46-51%). Со  времен  становления  и  развития 
сахарной  промышленности  многих  инженеров  и  научных  работников  интересовала 
проблема  мелассообразования  и  извлечениеиз  неё  сахарохы.  Так  как 70-80%  всех 
технологических потерь сахарозы были обусловлены содержанием его в мелассе.   
Внедрение  разработанной  современной  технологии  по  глубокой  переработке 
вторичной  продукции  сахарного  производства  (мелассы),  послужит  усилением    вектора 
инновационного  развития  в  сахарной  промышленности.  А  так  же  задействует  новый 
0
100
200
300
400
500
2012
2013
2014
Произведено, тыс. тонн 
0
5
10
15
20
25
2012
2013
2014
Потребление сахара, кг

167
механизм,  с  технологической  платформой,  объединяющая  усилия  государства  и  науки, 
будет  способствовать  решению  проблем  продовольственной    и  экологической 
безопасности.  
 Таким образом меласса может послужить дополнительным  сырьем для получения 
экономически  выгодного  сахарного  продукта,  не  требующих  больших  вложений  на 
налаживание  производственной линии по получению сахара.  
Литература 
1. История  развития  производства  на  сахарном  заводе  в  ст.  Динской
http://nsportal.ru/shkola/geografiya/library/2014/04/02/istoriya-razvitiya-proizvodstva-na-
sakharnom-zavode-v-st
 
2. Айсакулова Х.Р. / Қазақстандағы қант өндірісінің жағдайы / Айсакулова Х.Р.,
Туякова Г.А. // Жаршы ғылыми-сараптамалық журнал. – 2014. - № 8. – С.78-82. 
3. Казахстан производство сахара-сырца или сахар рафинированного и мелассы
за август 2015г. 
http://www.sugar.ru/node/11800
  
4.
Производство  сахара-песка  в  отдельных  странах  СНГ  в 2012-2014гг.
http://www.sugar.ru/node/11242
  
5. Казахстан: В августе 2015г. в республику импортировано 19 тыс.тонн сахара
http://www.sugar.ru/node/11782
  
УДК 637.5 
ОСОБЕННОСТИ СЕРТИФИКАЦИИ ОРГАНИЧЕСКОГО ПРОИЗВОДСТВА В 
ЖИВОТНОВОДСТВЕ 
Алиев М.А. 
Казахский национальный аграрный университет, г. Алматы 
Annotation
  
This article discusses the main methods of production of organic milk. Analyzes the main 
methods of its receipt. 
        Аңдатпа
   
        Мақалада  органикалық  сүт  өндірісінің  негізгі  əдістерін талқылайды. Оныңалу 
негізгі  əдістерін  талдау. 
Ключевые  слова:
  органическое  молоко,  органическое  животноводство,  крупный 
рогатый скот. 
 Аграрный  сектор  имеет  ряд  имманентных  ему  особенностей  относительно 
использования  биологических  организмов  и  учета  природно-климатических  условий, 
которые  непосредственно  влияют  на  качество  продукции,  а  особенно  органической. 
Выращенная на органической основе продукция должна соответствовать национальным и 
международным  стандартам  качества.  Для  этого,  производители  органического  сырья  и 
продукции  должны  придерживаться  стандартов  органического  сельского  хозяйства  и 
маркирования относительно рынка сбыта. Сегодня правилами органического производства 
установлено придерживание таких стандартов:   

 
168
1.  Международные  стандарты,  которые  определяют  минимальное  требование  к 
органическому  аграрному  производству  и  направленные  на  установленные  системы 
стандартов для государственных и приватных органов сертификации. К им принадлежат:  
-  Постановление  Совета  ЕС 834/2007 (прошлое  Постановление  ЕС 2092/91) и 
дополнительные постановления; 
 - Постановление комиссии ЕС 889/2008; 
- Регламент Комиссии (EC)  № 1254/2008 от 15 декабря 2008 вносящий изменения и 
дополнения в Постановление (EC) 889/2008 
-  Постановление  комиссии  ЕС 1235/2008, которые  представляют  нормативные 
документы ЕС, что содержат правила и требования к органическому производству.  
Они действуют на территории стран всего ЕС. Это есть наиболее распространенный 
Стандарт,  соответственно  к  которому  проводится  сертификация  органического 
производства; 
-  базовые  Международные  Стандарты  органического  производства  и  переработки 
продукции утверждены IFOAM (Международной Федерацией Движения за Органическое 
Сельское Хозяйство); 
- стандарт ФАО/ВОЗ Комиссии с Кодекс Алиментариус. 
2.  Национальные  обязательные  стандарты,  которые  разработанные  с  учётом 
международных стандартов и представленные в виде постановлений, которые юридически 
связаны:  
- Национальная Органическая Программа США (NОР) – стандарт, соответственно к 
которому  проводится  сертификация  для  производителей,  которые  ориентируются  на 
американский рынок; 
-  Японские  сельскохозяйственные  стандарты (JAS) – национальные  стандарты 
Японии, соответственно к которым проводится сертификация для производителей, которые 
ориентируются на японский рынок.  
3.  Местные  стандарты,  составленные  на  добровольных  началах,  которые  внедрены 
органами  сертификации  и  могут  быть  более  требовательными,  чем  общепринятые.  Это 
обусловлено  особенными  требованиями  потребителей  (например,  в  Германии,  Швеции, 
Великобритании): 
- стандарты «БиоСвисс» (BioSuisse) – частные стандарты швейцарской Ассоциации 
«БиоСвисс»,  которые  распостранены  в  Швейцарии,  соответственно  к  ним  проводится 
сертификация для производителей, направлених на швейцарський рынок; 
- частные стандарты членов фермерских Асоциаций. 
 
 Особенности ведення молочного скотоводства по органическим стандартам 
 Для органического сельскохозяйственного производства, в органических хозяйствах, 
производство продукции скотоводства важно в той же степени, в которой оно обеспечивает 
необходимые  органические  и  питательные  вещества  для  культивированной  земли  и, 
соответственно,  способствует  улучшению  почв  и  развитию  стабильного  сельского 
хозяйства.  
 Органическое  производство  продукции  скотоводства  должно  предвидеть  тесные 
взаимоотношения  между  данным  производством  и  землей,  соответственные  системы 
севооборота и кормлением скота органическими кормами, произведенными в собственном 
хозяйстве  или  в  соседних  органических  хозяйствах,  а  животные  должны  иметь  доступ  к 
открытому пространству или к пастбищам (таблица).  
 
 
 

169
Таблица 1. Требование к органической продукции животноводства  
Практика
 хозяйствования
 и
 условия
 
содержания
 
персонал, который ухаживает за животными, имеет соответствующие базовые 
знания и опыт в охране здоровья и благополучия животных  
плотность 
и 
условия 
размещения 
обеспечивают 
удовлетворения 
эволюционных, физиологических, и этиологических потребностей животных 
животные имеют постоянный доступ к открытому пространству, желательно 
пастбищ,  каждый  раз  когда  это  разрешают  погодные  условия  и  состояние 
почвы, если нет ограничений и обязательств, связанных с защитой здоровья 
людей и животных на основании законодательства  
плотность  поголовья  скота  ограничивается  с  точки  зрения    минимализации 
чрезмерного  использования  пастбищ,  вытаптывания  почвы,  эрозии  или 
загрязнения, причиненные животными  
органическое  поголовье  содержится  отдельно  от  остального  поголовья.  В 
тоже  время,  выпас  органического  и  неорганического  скота  на  общей  земле 
разрешается при некоторых ограниченных условиях  
привязывание или изоляция поголовья запрещается, за исключением случаев 
для отдельных животных на ограниченный период времени, исходя из степени 
безопасности, благополучия или ветеринарии  
время транспортировки скота минимизируется 
на  протяжении  всего  периода  жизни  животного  к  минимуму  снижаются 
любые болевые ощущения, включая травмы и убой 
Воспроизв
одство
 
при  воспроизводстве  используют  природные  способы.  В  тоже  время, 
разрешается искусственное осеменение  
воспроизводство животных не должно идти путем  использования гормонов 
или подобных веществ, кроме отдельных случаев как в форме ветеринарного 
терапевтического лечения животных  
не  используются  другие  формы  искусственного  воспроизводства,  такие  как 
клонирование, пересадка эмбрионов и сексированная сперма 
определяются  соответствующие  породы.  Выбор  пород  также  способствует 
предупреждению  любых  болевых  ощущений  и  предотвращает  травматизм 
животных. 
Продолжение таблицы 
Кормопро
изводство
 
корма  для  животных,  которые  содержатся  в  хозяйстве,  должны  быть 
получены,  главным  образом,  из  того  же  хозяйства,  или  с  другого 
органического хозяйства того же региона 
поголовью  скота  скармливаются  органические  корма,  что  удовлетворяют 
требования животных в питательности рационов на разных этапах развития. 

жүктеу/скачать 7,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: