Мінсіз мұғалім

«Б

әрекелді, бәрекелді!» десіп, қошемет білдіріп жатты.

Профессор Рачинский 

үкілі үміті үзілгендей болып, басын шайқап

т

ұрып  былай  жауап  қатты:  «Сөздеріңізден  құрмет  пен  ізетке  лайық

с

өз  таппадым.  Меніңше,  бұл  қошеметіңіздің  де  ешбір  мәні  жоқ

сия

қты.  Сіздердің  айтқандарыңыздай-ақ  болдым  делік!..  Мен  де

өздеріңіз  теңеген  мұхиттарды  асатын  трансатлантикалық  кеме  бола

қояйын.

Алайда,  сіздер  де 

өте  жақсы  білесіздер  ғой,  халқымыздың

наданды

ғы да мұхит секілді екенін. Миллиондаған ауыл адамдарының

наданды

ғымен  күресу  үшін  буыны  қатып,  бұғанасы  бекімеген,

т

әжірибесіз мұғалімдерді жіберумен шектелеміз.

Неге 

қалалықтардың  үйлерінің  терезелері  кең  болады  да,

ауылда

ғылардың  терезелері  шағын  ғана  шыныдан  болуы  тиіс?

Неліктен  шыны  терезелері  сын

ғаннан  кейін,  қағаз  не  бөз

қиындыларымен  жабуы  тиіс?  Сонда  ауылдағылардың  жарық  пен

жылу

ға һәм таза ауаға бізге қарағанда азырақ мұқтаждығы бар деп

ойлайсыздар ма?

Біра

қ,  сіздер  білесіздер  ғой,  үлкен  терезелерге  үлкен  шынылар

керек  екендігін.  Ал  олар 

өте  қымбат.  Міне,  сондықтан  да,

ауылда

ғылардың  бірқатарының  үй  салғанда  тіпті  қабырғаларына

терезеге арнал

ған орын қалдыруға дәті бармайды.

Т

әрбие мен білім саласы да осы секілді. Ауылдарымыз қазіргіден

де  жа

қсырақ,  қазіргіден  де  тереңірек  білім  беретін  мектептерге  зәру.

Алайда,  б

ұлар  қымбатқа  түсетіндіктен,  ауыл  халқына  сапасы  төмен

әрі мерзімі қысқа болған білім ұсынғысы келеді.

О

қыту мерзімі қысқа әрі білімі сапасыз мектептеріміз, сіріңкенің

бір  шиіні

ң  болымсыз  оты  секілді,  жарық  та,  жылу  да  бермейді.

Жары

ғы  бірнеше  секундқа  ғана  жетеді.  Жан-жағына,  төңірегіне  тек

бірнеше  шаршы  метрлік  жерге 

ғана  сығырайып  жарық  береді.

Ұлтымыздың  санасындағы  қараңғылықты  сейілту  үшін  теңіз  маягі

секілді  жары

қ  шашатын  үлкен  лампалар  мен  прожекторлар  керек.

Мінеки,  мен  осы  шешімім  ар

қылы  туып  өскен  ауылымда  білім  мен

т

әрбиенің алып алауын жаққым келеді».

Жас геолог Рачинскийді

ң сөзіне былай деп қарсылық білдірді:

–  Біра

қ  сіз  бұл  ісіңізбен  университетіңіздегі  үлкен  алауды

с

өндіріп жатырсыз. Рачинский: «Университетте менен басқа да алаулар

бар. Тым болма

ғанда, өсірген шәкірттерімнің біреуі болса да орнымды

басады.  Елордадан  шал

ғайдағы  Татево  ауылында  болса  қою

қараңғылық билеп тұр. Ол жер менің кіші отаным ғой. Жүз миллион

хал

қы  бар  Ресейде  біршама  адамдардың  санасын  тұмшалаған  қою

қараңғылықтың ішінде тұншығуда.

Бір  адам  да  сол  шам  секілді  емес  пе?  Егер  шам  жанбаса,

айналасына жары

қ бермесе, адам өмірінің мәні неде? Сіздер де жақсы

білесіздер 

ғой, Ресейде жанбаған миллиондаған шам бар!..

Үлкен  бір  ғибадатхананы  елестетіңіздерші.  Қиялдарыңызға  ерік

бері

ңіздер,  ол  мейлінше  үлкен  болсын!..  Біздің  еліміз  секілді  үлкен

болсын!..  Б

ұл  елде  өмір  сүріп  жатқан  барлық  халық  аспа  шамға

ұқсайды.  Ұлтымыздың  әрбір  өкілі  осы  бір  аспа  шамның  бір

шамындай. Енді барлы

қ шамның бірдей жарқырап тұрғанын, сөнбей,

бірге  жанып  т

ұрғанын  елестетіңіз.  Мұндай  көрініс  қияли  немесе

шынайы болса да, адам

ға неткен жағымды әсер сыйлаған болар еді?

Мырзалар!  Б

ұл  көріністі  тағы  бір  елестетіп  көріңіз  және

елімізді

ң мүшкіл халіне тағы да көз тастаңыз!..

Жиі-жиі  орыс  хал

қымен  мақтануды  білесіздер.  Ал  маған  айта

аласыздар ма, саны ж

үз миллионнан асып жығылатын бұл халықтың

біздерден, 

ғалымдар қауымынан алған жарығы қайда?»

Б

ұл  сұрақтан  кейін  Рачинскийдің  достарының  ауызына  құм

құйылды. Тек жас геологтің дауысы шықты:

–  Сіз 

өзіңізді  өте  арзан  бағаға  айырбастап  жатырсыз.  Ауыл

мектептеріндегі 

м

ұғалімдікке 

к

үллі 

Еуропа

ға 

таныл

ған

профессорлы

ғыңызды айырбастап жатырсыз!

Рачинский  б

ұл  сөздерге  де  ызалы  күлкімен  жауап  берді:  «Мен

үшін  бұл  сөздеріңіз  өте  күлкілі  әрі  орынсыз.  Шындығында,  мен

еште

ңе  де  жоғалтайын  деп  тұрған  жоқпын.  Жастық  шағымның

армандарын  а

қиқатқа  айналдыру  үшін  өз  ауылыма  кетіп  бара

жатырмын»,  –  деп 

әңгімесін жалғады: «Жау қолындағы ең құнарлы

жерлерді  жаулап  ал

ған  адамды  қалай  атайды?  «Жаулап  алушы»,

«батыр»  демейтін  бе  еді?  Мен  б

ұдан  көп  нәрсе  тындырғым  келеді.

Мені

ң туған қаламда он миллионға жуық адам өмір сүреді. Міне, осы

халы

қты надандық пен білімсіздіктің қою қара бұлтынан құтқарғым

келеді.

Бір  рет  болса  да  ойланы

ңыздаршы,  он  миллион  адам!  Егер  осы

адамдарды  о

қытатын  болса,  небір  білгірлер,  өнер  адамдары,

әдебиетшілер, ғалымдар, қысқасы, әр салада ұлтымызға ұстын болар

ұлылар шықпай ма?»

Бас

қа  профессорлар  үн-түнсіз  қалды,  тек  жас  геолог  қана

Рачинскийді

ң сөздеріне реніш білдіре отырып жауап беріп жатты:

–  Енді  б

әрі  түсінікті  болды.  Сен  барлығымызды  ауылдарға

м

ұғалім  болып  бару  үшін  үгіттеп,  ақылымызды  арбап  жатырсың.

Олай болса, жолы

ң болсын, іске сәт!..

Рачинский:

– 

Әлбетте,  олай  емес!  Сіздерді  көндірейін  деген  мен  жоқ.

А

қылдарыңызды арбайын деген ойдан да аулақпын. Менің жүрегім өз

ауылыма  тартып  т

ұр.  Мен  туған  топырағыма  кетіп  барамын,  –  деп

жауап берді.

Геолог:

–  Достым!  Бізді

ң  барлығымыз  көріп  тұрғанымыздай,  сен,

шынымен,  а

қылыңнан  адасыпсың.  Сені  көндіру  де  қиын  сияқты.

Жолы

ң болсын!.. – деді.

Бас

қа достары да профессор Рачинскиймен қоштасты. Рачинский

залдан  шы

ғып  бара  жатқанда,  зиялылар  өз  араларында  былай

әңгімелесіп  отырған  еді:  «Бұл  адам  біраз  ғажап  дүниелер  жасағалы

т

ұр, алайда ақылында одан да зоры бар сияқты!..»

Татево

Рачинский 

өзінің  идеалшыл  ойларымен  ауылына  келгенде,

ешкімнен де, еш жерден де материалды

қ не рухани көмек келмеді. Ол

кезде Білім министрлігіні

ң басында Конт Делинов есімді біреу отыр еді

ж

әне  болмысынан  дөрекі  адам  болатын.  Орыс  патшаларының

ке

ңесшілерінің бірі болған Побеносовтың артынан бір елі қалмайтын,

тіпті 

құлы секілді еді.

Рачинскийді

ң ауыл мектебіне мұғалім етіп жіберуін сұрап жазған

өтінішін  оқығанда,  Делинов  былай  деп  бақырды:  «Немене?!

Рачинский ауыл м

ұғалімі болғысы келген бе? Бұл адамды жын ұрған

ба? Егер оны бала кезден бері таныма

ғанымда, «ол халықты өкіметке

қарсы  қойып  жүр»  деген  болар  едім!  Бірақ  мен  Рачинскийді  жақсы

танимын.  Саясатпен  ешбір 

қатысы  жоқ.  Ол  –  бейбітшіліктің  адамы.

Рачинский  ауылда

ғы  маскүнем  мұжықтардың  арасында  не

бітірмекші!?. Орыс ауылдары профессорлар

ға емес, қолында қамшысы

бар  т

әртіп  сақшыларына  зәру  ғой.  Халық  бара-бара  бұзылып  бара

жатыр,  тая

қ,  қамшы  мен  езгіден  басқа  нәрсе  қажетсінбейді  олар!

Бай

ғұс Рачинский ауылдарға мұғалім болып барады-мыс. Не істейміз.

Бір ба

ғын сынап көрсін! Осы жыл бітер-бітпес өзі-ақ Мәскеуге жетіп

келеді 

әлі!»

Барлы

қ  шаруалар  пен  егіншілер  жаңадан  келген  ауыл  мұғалімін

суы

қ қабақпен қабылдадып, тіл тигізіп жатты, тіпті бір шаруашылық

иесі  былай  деді:  «Сіз,  б

әлкім,  ауылымыздың  мінез-құлқын  бұзуға

келген боларсыз! Білімді 

қайтсін ауылдағылар?!

Халы

қтың 

о

қуға, 

жазу

ға 

деген 

ынта-ы

қыласы 

да,

қызығушылығы да жоқ.

Сіз  ауыл  адамдарын  танымайды  екенсіз.  Олар  д

өрекі  жануарлар

ғой. Тіпті одан да төмен жыртқыш хайуандар секілді. Орыс ауылының

адамдары  тек  тая

қтың  тілін  түсінеді,  олар  оқығысы  келмейді.

Ауылымызда

ғы  адамдарға  білім  емес,  сырахана  мен  ішімдік  қажет.

Әсіресе,  сенің  терең  біліміңнің  көк  тиын  құрлы  қадірі  жоқ!  Сен

болмаса

ң  да,  ауыл  адамдары  топырағын  қалай  жыртып,  егінін  қалай

егіп, 

қалай ору керегін біледі.

Е,  шіркін!  Мынаны  да  назарда  т

ұтарсың,  біздің  ауылдың

адамдары 

өте  жалқау;  бір  іске  салу  үшін  оларды  өгізді  түрткендей

т

үрту керек. Олардың ойын-сауықтарына келетін болсақ, өздеріне тән

к

өңіл  көтеретін  дүниелері  бар.  Ішімдікпен  қауышу  олар  үшін  ең

үлкен бақыт болып саналады».

М

ұны тыңдап отырып жүзін қорқыныш басқан Рачинский былай

жауап берді: «Сізде м

үлдем ұят жоқ па? Бұл жиіркенішті әңгімеңізді

кім туралы айтып жатырсыз? 

Өзіңіз де бір бөлігі болып саналатын осы

ұлт  жайында  емес  пе?  Сондай-ақ  бұл  сөздерді  кімнің  аузынан  естіп

т

ұрмыз?  Халықтың  қалаулысы,  көзі  ашық  деген  сіздерден  естіп

т

ұрғанымыз осы ма?

Сізді 

қамтамасыз  етіп  отырған  осы  ауыл  адамдары  ғой.  Рақат

ғұмыр  кешіп,  жақсы  өмір  сүріп  жатқаныңыз  да  солардың  арқасы.

Ресейде  т

ұрып  жатқан  жүз  миллионнан  астам  халықтың  көпшілігі

қалай өмір сүріп жатыр екен?

Адамдарды

ң жүретін жолдары жоқ, бар болса да, бұзылып жатқан

жолдар.  Баратын  мектебі  де  жо

қ,  бар  болса  да,  жамау-жасқау  және

бірнеше  жылдан  арты

қ  білім  бере  алмайды.  Халықтың  ауруханалары

жо

қ, ауруларға қарайтын дәрігерлері де жоқ. Дертке шалдыққан ауыл

адамдарын емдейтін м

үмкіндік те жоқ.

Болмысынан  саналы,  жылы  ж

үректі,  жомарт  мінезді  жүз

миллионнан астам халы

қ өз отанында жетімнің күйін кешіп отыр.

Оларды  ойлайтын  адам  да  жо

қ!  Біз  бұл  адамдарға  не  беріп

ж

үрміз? Ұлтымызды бір сәт ойладық па?

Ж

үз  миллионның  дені  дөрекі,  жалқау,  маскүнем,  надан,  залым

ж

әне  рухани  азғын  күйде  күн  кешіп  жатқаны  анық.  Алайда,  білім

алма

ған, көзі ашылмаған, тәрбие көрмеген миллиондаған адамды осы

үшін  кінәлі  санау  дұрыс  па?  Еш  күмәнсіз,  бұл  –  ұлт  үшін  үлкен

қасірет. Ал бұл қасіретке кінәлі де, соған жауап беретін де – біздерміз.

Бізді

ң кінәміз олардың кінәсынан әлдеқайда ауыр. Бәлкім, он есе

ауыр шы

ғар. Оған қоса мынаған назар аударыңыз: қалай болғанда да,

біз арнайы білім алды

қ. Соның арқасында бірқатар артықшылықтарға

ие  болды

қ:  биік  мансапқа  да  жеттік,  шенеунік  те  болдық.  Ал  содан

кейін  не  істедік?!  Не  істейін  деп  жатырмыз? 

Ұйқыға  кеттік.  Иә,  иә,

жай 

ғана ұйқыға кеттік! Білім алған әрбір жан, мысалы, дәрігер, сот,

офицер,  инженер,  адвокат,  с

әулетші,  мұғалім  –  бәрі  де  халық  үшін

жары

қ  шашқан  бір-бір  шамшырақ  болуы  керек.  Әрбір  шамшырақ,

к

өшеге  қойылса  да,  алаңқайға  қойылса  да,  мейлі  қалашықтың

сыртына 

қойылса да, қойылған жеріне жарық беру керек еді.

Осылай болу керек еді, біра

қ олай болмады...»

Профессор  Рачинский  м

ұңмен,  ынта-шынтасымен  жауап  беріп

жатты:  «Барлы

ғымыз  он  жыл  немесе  одан  да  көп  уақыт  мектептерде

білім  алды

қ.  Үлкен-үлкен  жазушылардың  кітаптарын  оқыдық.

Керемет 

өнер адамдарының салған суреттері мен жасаған мүсіндерін

тамашалады

қ.  Рухани  азық  боларлық  тамаша  ән-күйлер  тыңдадық.

Театр  сахнасында  ата

қты  актерлерді  тамашаладық.  Бұлардың  әрбірі,

біз  бай

қамасақ  та,  рухымызда  бір  ұшқындарды  тудырып,  міндетті

т

үрде  шабыт  берген.  Біз  қазір,  бәлкім,  осылардың  әсері  мен

ы

қпалында  шығармыз.  Соған  қарамастан,  әрбіріміз  тірі  шамшырақ

болуды

ң  орнына,  ұйқыға  кеттік,  баспалдақтары  сынған  саты

секілдіміз.  Б

ұл  айыбымызбен  бейкүнә  халықтың  алқымынан  алып,

оларды  кемсітіп  жатырмыз.  Біра

қ  өзімізді  өркениетті  адамдардың

санатына 

қосудан да тартынбаймыз.

Голландиялы

қтар  белгілі  бір  жоспармен  жұмыс  істей  отырып,

ба

қшалардың  көркін  асырған  мыңдаған  түрлі  гүл  өсірді.

Швецариялы

қтар мол сүт беретін сиыр, ал ағылшындар жүйрік аттың

т

ұқымын және ет пен сүтті молынан беретін қой жетілдірді.

Шетелдіктер 

өз  елдерінде  өскен  гүлдерді,  аттарды,  өгіздер  мен

қойларды баптап жатыр. Басқа мемлекеттерге сатып жатыр, ормандар

мен шабынды

қтарды мал жайылатындай етіп қойған. Қоғамының бір

б

өлшегі  болған  ауылдықтар  мен  шаруалардың  білім-білігі  мен

қабілет-қарымын осылайша күшейтіп жатыр.

Біз  не  істеп  жатырмыз?  Ондай  жануарларды  ба

ғып-қағу  былай

т

ұрсын,  тіпті  адамдардың  өзін  тәрбиелеп,  білім  беру  керегін

ойымыз

ға да алмаймыз.

Мырзалар! Д

әл осы жерде, өз арамызда әңгіменің астарын ашып

с

өйлесіп  жатырмыз!  Әрқайсыңыз,  ұждандарыңызды  төреші  етіп,

айналысып  ж

үрген  істеріңізге  көз  тастап,  тағы  да  ой  елегінен

өткізіңіздерші.  Әркім  осы  кезге  дейін  кімдерді  тәрбиелеп,  кімдерді

т

үзеткенін, кімдердің білімін арттырғанын ойласыншы. Айналамызға

к

өз  тастайықшы,  біз  өмір  сүріп  жатқан  қоғам  надандықтың

құрсауында мүлгіп жатыр. Сіздерден сұрап тұрмын: бұл ұлт қай ұлт

екен? 

Өз ұлтымыз емес пе екен?.. Кінә кімде?..»

Татево  ауылында

ғылар  да,  сол  маңайдағы  басқа  ауылдардың

хал

қы  да  Рачинскийді  осы  шаруалық  иесі  секілді  қарсы  алды.  Ауыл

т

ұрғындары  жүздеген  жылдар  бойы  кемсітілу  мен  алданудан  басқа

еште

ңе  көрмегендіктен,  жан  баласына  сенім  артудан  қалған  еді.

Ауыл

ға  келген  кісіге  әрдайым  күмәнмен  қарайтын.  Сырт  көзге

сыпайы 

әрі  мәдениетті  көрінгенмен,  жүректерін  шеттен  келген

адамдар

ға  деген  ыза  мен  қызғаныш  билейтін.  Ресейде  жүздеген

жылдар  бойы  жал

ғасын  тауып  келе  жатқан  құлдық  пен  кемсітушілік

оларды

ң  өмірлерін  ойран  етіп,  бейшара  күйге  түсірген.  Әрбір  ауыл

адамы  барынша 

қала  адамынан  алданып  қалмауға  және  шама-

шар

қынша қалалықты алдауға тырысатын.

Татеволы

қтар  өз  ауылдарынан  түлеп  ұшып,  кейіннен  Мәскеу

университетінде  белді 

ғалым  болған  жерлестерінің  мұғалім  болып

келгенін естігенде, та

ңданыстарын жасыра алмаған.

Өз араларында: «Ауылымыздың ақылды перзенті біздерге қандай

т

ұзақ құру үшін келген екен?» – деп, күбір-күбір әңгімелер айтылып

жатты.

Рачинский 

өз ауылына оралды. Ауыл адамдарын жинады. Оларға

ауылды

ң балаларын оқытқысы келетіндігін айтқанда, мынадай жауап

алды:

– 

Құрметті  профессор,  біздің  бәріміз  кедей-кепшіктерміз.  Бізге

к

өрсететін жәрдеміңнің өтемақысын беретін артық ақшамыз да жоқ!

Рачинский олар

ға былай деді:

–  Мен  сіздерден  еш

қандай  да  төлемақы  талап  етпедім  ғой.

Сіздерге тек 

қызмет еткім келеді.

Б

ұл  сөздерді  естіген  ауыл  адамдары  өз  араларында  сыбырласа

бастады:

–  Ее,  м

әселенің  мән-жайы  енді  белгілі  болды.  Оқытатын  бала

іздеп келетіндей Рачинскийді

ң ұлы жоқ па еді? Ауылымызда мұғалім

болады-мыс. «Мінеки, ауыл адамдарын о

қыттым», – деп, бар көздегені

Ресей  патшасыны

ң  құрметіне  бөленіп,  мансап  пен  марапат  алу  екен

ғой.

Ауыл  адамдарыны

ң  өсек-аяңын  тыңдап  тұрған  ақсақалы  да

қалыс қалмады:

– Мені

ң түсінгенім бойынша, бұл мырза ауылға тек көңіл көтеру

үшін келген ғой. Қалалықтар абыр-сабыр, шулы жерлерде тұрып, бір

к

үні одан да жалығады. Тұрмыстарына шамалы өзгеріс енгізіп, миын

тыны

қтыру  үшін  ара-тұра  қырға  шығып,  аң  аулауға  келіп  жатады.

Б

ұл да солардың бірі-дағы. Тек өзі ғылым адамы болғандықтан, ауыл

балаларын  о

қыту  арқылы  көңілін  сергітеді  де.  Бастасын,  оқытқан

т

үрін көрейік!

Бас

қа бір ауыл адамы:

–  Естуімше,  б

ұл  жігіт  өте  көп  оқыған  көрінеді.  Оқып  ізденгені

сонша, а

қылынан адасып кеткен...

Мінеки, шынайы ма

қсатын ешкім дөп басып айта алмаған, алайда

к

өзқарастары мен ұстанымдарына нық сеніммен байланған Рачинский

Татево ауылында

ғы осындай ортаға келіп түсті.

жүктеу/скачать 0,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: