Күздік бидай сорттарының себу мерзімдерінің өнімділікке әсері

32

«Молодой учёный»  .  № 7.1 (87.1)   .  Апрель, 2015  г.

Тұқымды себуге дайындауға — арам шөп дәндері мен 

түрлі қоспалардан тазарту мен ірі, біркелкі және залал-

данбағанын іріктейтін, сорттау жатады. Тұқымды себер 

алдында желдету мен күншуақта 3–5 күн, немесе 45–

48

0

С температурада 2–3 сағат қыздыру тиімді. Ауыспалы 

қор тұқымы жоқ болған жағдайда, жаңа орылған өнім 

тұқымын себералды қыздырып пайдаланады.

1.  Себу тәсілдері-1.Жаппай себу тәсілімен.1 (ЖС)

2.  Себу тәсілдері-1.Тоғыспалы себу тәсілімен.2 

(ТСТ)

3.  Себу тәсілдері-1.Жалға егу тәсілімен.3 (ЖЕ)

Өсімдіктің жатып қалуға, қыс жағдайы мен 

құрғақшылыққа төзімділігін көтеретін және өнім мөл-

шерін арттыратын ТУР, кампозан препараттарымен (6 

л/т) өңдеу тиімді тәсіл. Өсімдіктердің ауруға шалдығуын 

болдырмау үшін бидай мен арпа тұқымын, бидай мен қа-

рабидайды 80%-ды ТМТД (1,5–2 кг/т), бидай мен ар-

паны — 70%-ды витавакспен (2,5–3 кг/т) дәрілейді. 

Бидай, арпа және қарабидай тұқымын қаракүйе, тамыр 

шірігі және ақ зеңге қарсы 19,5%-ды әмбебап байтанмен 

(2 кг/т) өңдейді. Фундазолды (50%-ды) күздік қарабидай 

тұқымын ақ зеңге, бидай мен арпаны — қаракүйе, фуза-

риоз шірігіне қарсы дәрілеуге (2–3 кг/т) пайдаланады.

Ауа райы жағдайына байланысты күздік астықтарды 

елімізде әр түрлі мерзімде себеді: Алматы облысында қы-

ркүйектің екінші онкүндігінде, Қызылорда облысының 

оңтүстік аудандарында қыркүйектің екінші-үшінші онкүн-

дігі, ал Оңтүстік Қазақстан облысында қазан айының 

бірінші-екінші онкүндігінде.

Күздіктерді өте ерте себу қажет емес, себебі бұл 

жағдайда олар өсіп кетеді де зиянкестер және аурулардан 

көп зардап шегеді. Өте кеш мерзімде себілсе, олар аязға 

дейін толық түптеніп және жақсы жетілген тамыр жүй-

есін құрап үлгере алмай қалады. Екі жағдайда да күздіктер 

нашар қыстайды және үсікке ұрынады. Жақсы түптеу 

(3–4 сабақ) мен тамырлау үшін күздік астықтарға күзде 

45–60 күн ауаның 5

0

С-тан жоғары температурасы, не-

месе аязға дейінгі сөткенің 5

0

С орташа температурасының 

жиынтығы 550–580

0

 құрау керек екені анықталған. 

Әдетте, күздік бидайды қарабидайдан ерте және өте қысқа 

мерзімде егеді, себебі қарабидай күзде өсуді жалғастыра 

береді, ал күздік бидайдың өсуі бұл уақытта тоқтап қа-

лады. Жеңіл топырақты жерлер егісін ауырға қарағанда 

егуді өте ерте бастайды.

Күздік бидай үшін қатараралықтары 7,5 см болатын 

тар қатарлы егіс жақсы болғанымен, өндірісте көп та-

ралған егу тәсілі — қатараралықтары 15 см кәдімгі қа-

тарлы егіс.

Себу мөлшері ауа райы жағдайы, тұқым сапасы, сорт, 

топырақ қасиеті, себу мерзімі мен тәсілдеріне байланысты 

қойылады. Кеш және құрғақ топыраққа егуде тұқымның 

егістік өнгіштігі төмендейтін жағдайда, оның себу мөл-

шерін көбейтеді. Құнарлы ылғал жеткілікті топырақтар, 

жоғары агротехника, тар қатарлы егу тәсілі мен суармалы 

жерлерде де себу мөлшерін (10–12%) көбейтеді. Құнары 

төмен топырақты жерлерде себу мөлшерін азайтады.

Топырақтың ылғалды қабатына бірдей тереңдікке ен-

гізілген тұқым біркелкі және ерте көктейді. Қолайлы егу 

тереңдігі күздік бидай үшін — 5–6, ал арпаға 4–5 см. 

Күздік қарабидайдың түптену буыны топырақ бетіне 

жақын орналасатындықтан, оны таязға — орташа 4–5 см 

тереңдікке себеді.

Жеңіл топырақтарда және құрғақшылық жағдайында 

тұқым сіңіру тереңдігін ұлғайтады, ал ылғалды жағдай мен 

ауыр топырақтарда керісінше — азайтады. Ұсақ дәндер ірі 

дәндерге қарағанда таязға егіледі.

Себуге әбден толысып піскен, ірілігі біркелкі, бірінші 

класты, стандартқа сәйкес тұқым пайдалынады. Аудан-

дастырылған Қарлығаш, Алмалы, Наз сорттарының көп-

теген ауруларға төзімді екені белгілі. Әйтсе де, тұқымды 

міндетті түрде қаракүйе, ақ зең, індетті қастауыш — 

құрттар т. б. ауруларға қарсы химиялық өңдеулерден өт-

кізу керек. 1 тонна тұқымға 2 кг 80% ылғал ұнтақтар — 

ТМТД немесе гексатиуран қолданылады.

Күздік бидай тұқымын себудің қолайлы мерзімі — 

орташа тәуліктік температура 14–15 °C, ал «себу көк-

теп-шығу» кезеңіндегі қолайлы температуралар қосын-

дысы — 120–140 °C аралығы.

Күздік бидайдың көктеуі, түптену кезеңінде 3–4 жа-

нама сабақ пайда болуы үшін, 50–60 күн керек.

Ғылыми мекемелердің зерттеу нәтижелері мен озық 

тәжірибе мәліметтеріне қарағанда аудандастырылған 

Қарлығаш сорты тұқымын себудің қолайлы мерзімі — 

қыркүйек айының бірінші және екінші онкүндігі, ал Ал-

малы сорты үшін — 20–30 қыркүйек аралығы. Тұқым 

себу мөлшері — гектарына 4–4,5 млн. шығымды дән. 

Аталған мерзімдерден кеш себілген жағдайда себу мөл-

шерін гектарына 5–5,5 млн. шығымды дән мөлшеріне 

дейін жеткізген жөн.

Күздік бидай тұқымын тар қатарлы және тоғыспалы 

тәсілмен сепкен тиімді. Оны бүркемелі дақыл ретінде пай-

даланғанда, жай қатарлы әдіспен СЗ-3,6, СЗТ-3,6 сеп-

кіштерімен себеді.

Жоғары өнімнің қалыптасуына, тұқымның өніп шығу 

мерзіміне, түптену буынының белгілі бір тереңдікте орнала-

суына бұқым себу тереңдігі әсер етеді. Тұқым терң себілсе, 

соғұрлым түптену буыны тереңдеу орналасып, дақылдың 

қысқы аяздан үсіп кету қаупі азаяды. Бірақ тұқымның 

өніп шығу мерзімі ұзарады, күздік бидай тұқымы қолайлы 

мерзімде 5–6 см тереңдікке сіңіріледі. Мұнан кейін топырақ 

беті тапталады. Бұл шара тұқымның тез өніп шығуына, 

күздік бидайдың жақсы қыстап шығуына жағдай жасайды.

Күздіктердің себу материалы, басқа дәнді дақыл-

дардікіндей, мемлекеттік стандарттың бірінші класс та-

лаптарына сай болуы керек.

Тұқымды себуге дайындауға — арам шөп дәндері мен 

түрлі қоспалардан тазарту мен ірі, біркелкі және залал-

данбағанын іріктейтін, сорттау жатады. Тұқымды себер 

алдында желдету мен күншуақта 3–5 күн, немесе 45–

48

0

С температурада 2–3 сағат қыздыру тиімді. Ауыспалы 

қор тұқымы жоқ болған жағдайда, жаңа орылған өнім 

тұқымын себералды қыздырып пайдаланады.

33

“Young Scientist”  .  #7.1 (87.1)  .  April 2015

Ауа райы жағдайына байланысты күздік астықтарды 

елімізде әр түрлі мерзімде себеді: Алматы облысында қы-

ркүйектің екінші онкүндігінде, Қызылорда облысының 

оңтүстік аудандарында қыркүйектің екінші-үшінші онкүн-

дігі, ал Оңтүстік Қазақстан облысында қазан айының 

бірінші-екінші онкүндігінде.

Күздіктерді өте ерте себу қажет емес, себебі бұл 

жағдайда олар өсіп кетеді де зиянкестер және аурулардан 

көп зардап шегеді. Өте кеш мерзімде себілсе, олар аязға 

дейін толық түптеніп және жақсы жетілген тамыр жүй-

есін құрап үлгере алмай қалады. Екі жағдайда да күздіктер 

нашар қыстайды және үсікке ұрынады. Жақсы түптеу 

(3–4 сабақ) мен тамырлау үшін күздік астықтарға күзде 

45–60 күн ауаның 5

0

С-тан жоғары температурасы, не-

месе аязға дейінгі сөткенің 5

0

С орташа температурасының 

жиынтығы 550–580

0

 құрау керек екені анықталған. 

Әдетте, күздік бидайды қарабидайдан ерте және өте қысқа 

мерзімде егеді, себебі қарабидай күзде өсуді жалғастыра 

береді, ал күздік бидайдың өсуі бұл уақытта тоқтап қа-

лады. Жеңіл топырақты жерлер егісін ауырға қарағанда 

егуді өте ерте бастайды.

Күздік бидай үшін қатараралықтары 7,5 см болатын тар 

қатарлы егіс жақсы болғанымен, өндірісте көп таралған 

егу тәсілі — қатараралықтары 15 см кәдімгі қатарлы егіс.

Себу мөлшері ауа райы жағдайы, тұқым сапасы, сорт, 

топырақ қасиеті, себу мерзімі мен тәсілдеріне байланысты 

қойылады. Кеш және құрғақ топыраққа егуде тұқымның 

егістік өнгіштігі төмендейтін жағдайда, оның себу мөл-

шерін көбейтеді. Құнарлы ылғал жеткілікті топырақтар, 

жоғары агротехника, тар қатарлы егу тәсілі мен суармалы 

жерлерде де себу мөлшерін (10–12%) көбейтеді. Құнары 

төмен топырақты жерлерде себу мөлшерін азайтады.

Топырақтың ылғалды қабатына бірдей тереңдікке ен-

гізілген тұқым біркелкі және ерте көктейді. Қолайлы егу 

тереңдігі күздік бидай үшін — 5–6, ал арпаға 4–5 см. 

Күздік қарабидайдың түптену буыны топырақ бетіне 

жақын орналасатындықтан, оны таязға — орташа 4–5 см 

тереңдікке себеді.

Жеңіл топырақтарда және құрғақшылық жағдайында 

тұқым сіңіру тереңдігін ұлғайтады, ал ылғалды жағдай мен 

ауыр топырақтарда керісінше — азайтады. Ұсақ дәндер ірі 

дәндерге қарағанда таязға егіледі

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.  Системе сельскохозяйственного производства Кызылординской области. 

— Алматы, «Бастау» 2002 ж. 

 

150–155.

2.  Жайлыбай К. Н.,  Ә. М. Тоқтамысов,  Шермагамбетов К. Кенбаев Б.,  Сағындыкова А. С. Күріш  ауыспалы 

егісінде дәнді дақылдарды өсіру технологиясы және агроэклогиялық негіздемесі. Алматы. 2003

Қызылорда облысында күріштің «новатор» сортын егудің инновациялық 

технологиясын күріш шаруашылығында қолдану

Бегалиев Қанағат Біләлұлы, а-ш.ғылымдарының кандидаты;

Байжанова Бибігүл Қуанышбекқызы, а-ш.ғылымдарының кандидаты;

Оспанова Жанат Өмірбекқызы, а-ш.ғылымдарының магистрі;

Ержанова Эльмира Алтайқызы, а-ш.ғылымдарының магистрі

Қорқыт Ата атындағы ҚМУ (Қызылорда қаласы, Қазақстан)

К

үріш өте ертеден келе жатқан және кең таралған 

тағамдық дақыл. Біздің елімізде ол жармалық дақыл 

болып саналады. Күрішті бағалы жармалық дақыл 

ретінде өндірудің жылдан жылға ұлғаюының бірнеше се-

бептері бар. Біріншіден күріштің жармасы жоғары ка-

лориялы диетикалық азық, оның 1 килограмында 3590 

калорияға тең. Жарманың абсолютті құрғақ зат құра-

мында 88% крахмал, 6–8% ақуыз, 0,5% май, 0,5% қант 

бар. Адам ағзасына сіңімділігі (96%) мен қорытылым-

дылығы (98%) бойынша әсіресе диетикалық және ба-

лалар тағамы ретінде азық — түліктік дақылдардың 

ішінде өте жоғары бағаланады.Екіншіден күріш, жер 

шары халықтарының (Қытай, Үндістан, Корея, Вьетнам 

және басқа елдердің халықтары) жартысынан астамының 

сүйіп жейтін тағамы.

Күтіп-баптау технологиясына байланысты күріштен 

мол өнім алуға болатынын өндірістік тәжірибе дәлелдеп 

отыр. Өндірістік жағдайда гектарынан 35,0–45,0 ц, 

Краснодар өлкесінде 50,0 ц\га, Кубань тәжірибе шару-

ашылығында 78,1 ц\га өнім алынған. Екі мәрте Социа-

листік Еңбек Ері Ыбырай Жақаев кезінде күріштің әр гек-

тарынан 171 центнерден өнім алған.

Күріштің «Новатор» сорты — тез пісетін сорттар 

қатарына жатады, өсу дәуірі — 100–105 тәулік.Ав-

торлық коллектив: Шиловский В. Н., Рубан В. Я., Хари-

тонов Е. М.,  Чухирь И. Н.,  Лось Г. Д. Сорттың  патенті 

№ 3063. Сорттың коды 9610104.

2006жылы алынған сорт. Сорт Солтүстік Кавказда, 

Ресейде, Краснодарда. Сонымен қатар Қазақстанда да 

(Қызылорда облысында) өсіруге рұқсат етілген жаңа сорт.

34

«Молодой учёный»  .  № 7.1 (87.1)   .  Апрель, 2015  г.

Сорт жеке дара гибридтік будан тәсілі арқылы алынған. 

(Прикубанский/ Италика 10). Новатор сортының өзіндік 

ерекшелігі — сабақтары жинақы, тік тұрады, жапы-

рақтары үшкір бұрышпенорналаскан.

Дәндері ұзынша, ұзындығы мененінің қатынасы 

(17Ь) — 2,5. 1000 дәнінің массасы — 29–31 г. Жарма 

түсі ақ, шыны түстілігі 98%. Жалпы жарма шығымы — 

70–72%, жармадағы бүтін дәні — 85–90%; дәнінің 

ақуыздылығы — 7–8%.

Пирикуляриоз бен күріштің жапырақ нематодасына 

орташа төзімді. Өндіру технологияларын мұқият сақта-

маған жағдайда ауруға төзімділігі төмендейді. Тұзға 

төзімділігі орташа. Өсімдіктері жығылуға төзімді.

Әрбір күріш шаруашылығы күріштің өсу дәуіріне, 

өнімділігіне және сапасына қарай кемінде екі немесе үш 

сорттан егуі тиіс.Мысалы, жаңа Ресей сорттарын оңтүстік 

аймақтарда егу ұсынылады, өйткені бұл сорттардың Қы-

зылорда облысының климаттық жағдайында өсу дәуірі 

3–5 күнге ұзарады. Ал ерте және өте ерте пісетін Кубань 

3, Новатор және Ару сорттарын солтүстік аймақтарда не-

месе екінші сорт ретінде егіп пайдалану ұсынылады.

Күріштің «Новатор» сортын қолданыстағы дәстүрлі тех-

нологияны пайдаланып сепкеннен кейін арам шөптермен 

күресу үшін танап 10–12 күн бойы суға бастырылады. 

Егер шиін, күрмекті осы әдіспен біршама тежеуге болатын 

болса, қырқөлеңдер тектес және қамыс секілді арамшөп-

тердің тек аз ғана бөлігі жойылады. Новатор сорты өніп 

келе жатқан дәндері оттегін қажетті мөлшерде ала ал-

майды, бұл өскіндер санының азаюына әкеліп соғады.

Арам шөптермен күресті сепкеннен кейінгі 30 күн ішінде 

жүргізу керек. Лазерлік тегістеуді арандату әдісімен ұшта-

стырып, одан кейін топырақты роторлы тырмамен (фре-

замен), ауыр дискілермен немесе чизельмен өңдеу шиін-

күрмек және қоға секілді арам шөптерді жоюға әсер етеді, егер 

танап қамыспен ластанған болса, чизель қолданған тиімді.

Күріш егістігін ауыспалы егісте жақсы алғы дақыл-

дардан кейін орналастыру танаптың фитосанитарлық аху-

алын жақсартады, арам шөптермен, аурулармен және 

зиянкестермен күрсетің тиімділігін арттырады. Үш жыл 

бойы жоңышқа немесе екі жыл бойы түйе жоңышқа 

егілген учаскелерде шөп өсімі жақсы болса шиін-күрмек 

тектес арамшөптер, кәдуілгі қамыс түгелге жуық жойы-

лады, ал қоғаның өміршең өскіндері мен түйнек қорлары 

8 есеге дейін азаяды. Алайда бұл шаралар жеткіліксіз 

болса, онда арам шөптермен қатты ластанған учаскелер 

айрықша шара ретінде гербицидтермен өңделуі мүмкін.

Тұрақты немесе үздік-создық әдіспен суғару жүйесі 

өскіндердің сиреуіне және сабақтардың жығылуға бейім 

болып ұзаруына әкеліп соғады.

Суды үнемдеуге бағытталған күріштің Новатор со-

ртына минималды өсіру технологиясының мақсатына тек 

танаптарды мүлтіксіз тегістеу арқылы ғана қол жеткізуге 

болады. Топырақты лазерлік тегістегішпен тегістеп мини-

малды өңдегенде атыздар 5–7 см қалыңдықпен суға ба-

стырылады. Новатор сортын сепкеннен кейін дәндер су 

астында 3 күнге дейін ғана болады. Одан кейін күріштің та-

мыры мен сабағына ауа жеткізу үшін атыздағы су ағызып 

жіберіледі. Бір аптадан кейін су деңгейін күріш өсімдігі 

бойының 1/3 бөлігінен аспайтындай етіп атыздарға қайта 

су беріледі. Түптену фазасында су ағызып жіберіледі, 

сөйтіп күріштік танабы су қабатынсыз қалған күйінде 7 

күнге қалдырылады, ылғал топыраққа азот тыңайтқышы 

беріледі. Нәтижесінде қоректік заттар мен күн сәулесінің 

бір мезгілде әсер етуі арқасында тамырларының жетілуі 

мен сабақтарының пайда болуы күшейеді. Одан кейін ау-

аның температурасына байланысты 20–30 см деңгейге 

дейін суғару қайта жүргізіледі. Су көлемінің көптігі судың 

температурасын реттеуге мүмкіндік береді.

Масақ шығарудың алдында бір апта бойы атыздағы су 

деңгейі 3–5 см дейін азайтылады да екінші рет үстеп қо-

ректендіру жүргізіледі. Бұл сатыда өнімділіктің маңызды 

құрам бөлігі болып саналатын масақтағы дән саны қалып-

тасады. Атызға су беру өнімді жинаудан екі апта бұрын 

тоқтатылады. Атыздағы су ағызып жіберіледі, және дән-

дердің біркелкі пісуі үшін танаптар құрғатылады.

Күріштің «Новатор» сортын өсірудің жетілдірілген 

технологиясын сынау өндірістік егіс жағдайында төмен-

дегі сызба бойынша жүргізілді:

 

— сорттың дәстүрлі, көп операциялы, себу нормасын 

7,5 млн.дана дән/га (250 кг/га) етіп алғашқы суға тұрақты 

су деңгейін реттеуді қолданатын өсіру технологиясы — 

бақылау;

 

— күріштің жетілдірілген, себер алдында арандатып 

суғаруды, топырақты фрезамен немесе дискілі тырмамен 

өңдеуді, ебу нормасын 4,5 млн.дана дән/га (150 кг/га) 

мөлшерден асырмай себуді екі дискілі минеральды тыңай-

тқыш сепкішпен жүргізуді, алғашқы суға бастыруды 

4–5 см асырмай үздік-создық әдіспен суғаруды қолда-

натын технологиясы.

Себер алдында бақылау нұсқасында минералды тыңай-

тқыштар мына мөлшерде берілді: азот — 60 кг/га әсерлі 

зат, фосфор — 90 кг/га әсерлі зат, өсу дәуірінде азот 

тыңайтқыштары 2 рет үстемелеп қоректендіргенде жалпы 

мөлшері 60 кг/га әсерлі зат есебінде беріледі. Жетіл-

дірілген күріштің «Новатор» сортын өсіру технология-

сында себуге дейін тек фосфор тыңайтқыштары 70 кг/га 

мөлшерінде беріледі, ал азот тыңайтқыштары екі рет үстеп 

қоректендіруде гектарына 50 кг беріледі.

Топырақты минималды өңдегенде далалық көктегіштік 

пен өсімдік өміршеңдігі дәстүрлі технологияға қарағанда 

айтарлықтай жоғары, өйткені алғашқы суға бастырғанда 

дәстүрлі технологияға қарағанда топырақ саяз өңделуіне 

байланысты, аз отырады, ал күріш дәндері аз су деңгей-

інде оттегін көбірек алады. Бұл жағдайда дәстүрлі техно-

логияда дәндердің бір бөлігі 6–7 см тереңге түсіп кетеді 

де, олардың өніп шығуын қиындатады.

Күріштің «Новатор» сортының өнімін түзетін негізгі көр-

сеткіштердің бірі өсімдіктің түптенуі және масақ байлаған 

сабақтар саны болып саналады. Тәжірибеде қолданыстағы 

күріштің «Новатор» сортын өсіру технологиясын пайда-

ланғанда бір шаршы метр жерде 330,5 масақ байлаған сабақ 

болса, жетілдірілген технологияда ол 468,2 данаға жетті.

35

“Young Scientist”  .  #7.1 (87.1)  .  April 2015

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.  Жайлыбай К.Н «Күріш өсірудің сорттық технологиясы және агроэкологиялық негіздері. — Қызылорда. —2001

2.  Дуденко В. П. «Күріш егудің агротехникалық және экологиялық аспектілері», Қазақстан ауыл шаруашылық 

ғылымының жаршысы, № 10, 1991 ж.

Қызылорда облысында румекс (rumex patientia l.) дақылын өсіру технологиясы

Бегалиев Қанағат Біләлұлы, а-ш.ғылымдарының кандидаты;

Байжанова Бибігүл Қуанышбекқызы, а-ш.ғылымдарының кандидаты;

Оспанова Жанат Өмірбекқызы.

Қорқыт Ата атындағы ҚМУ (Қызылорда қаласы, Қазақстан)

М

ал азығын өндіру ауыл шаруашылығының ірі де 

күрделі саласы. Оның бүгінгі күннің талаптарына 

сай дамуы және өркендеуі осы саладағы жинақталған 

ғылыми-техникалық жетістіктерді өндіріске енгізуге 

байланысты. Республикада егістікте мал азықтарын 

өсіру көптен бері жүргізіліп келеді. Бірақта оның қазіргі 

жағдайы сын көтермейді. Мал азықтық дақылдар 

өсірілетін егістік жерлерден әр гектарынан алынатын 

азықтық өлшем, астық дақылы себілген егістіктен 

алынатын өнімнен төмен болып отыр. Оның басты се-

бебі, мал азығы дақылдарының өсіру технологиясының 

сақталмауында және кейбір дақылдардың өсіру тех-

нологиясының әр аймаққа бейімделіп зерттелмеуінде. 

Өсу ортасының өсімдіктер өсуіне әсер етуімен бірге 

өсімдіктер де сыртқы ортаға айтарлықтай әсер ететіні 

анықталған. Сонымен қатар өсімдіктер желдің жыл-

дамдығына, ауадағы көмірқышқыл газын азайтуға әсер 

етеді, жер бедеріне байланысты топырақ бетінде ылғал-

дыңбулануын, жарықтың түсуін реттейді. Өсімдіктер то-

пырақтан қоректік заттарды пайдаланып оның құрамын 

өзгертеді, топырақты органикалық заттармен байы-

тады. Өсімдік тамырлары топырақ қабаттарына жай-

ылып оның құрылымын, су және ауа сіңімділігін жақ-

сартады.

Астық тұқымдастарына жататын біржылдық азық-

түліктік және малазықтық дақылдардың бір түрі — ру-

мекс (Rumex patientia L.). Оның ауыл шаруашылығы мен 

өндірістегі пайдасына келетін болсақ, бұл дақылдардың 

сабанын жеген сауын сиырдың сүтінің өнімі, құнарлығы 

артады. Сабанының сапасы қыс күнінің өзінде көктем-

дегі көк майсадан кем түспегені дәлелденген. Румекс са-

банында дәрумендер мол болғандықтан малдар сүйсініп 

жейді. Олардың дәнінен азықтық жарма және ұн өн-

діріледі, сабағынан қағаз шығарады, дән қалдықтары жем, 

жасыл массасы малға көк азық, сүрлем, шөп ретінде пай-

даланылады. Сонымен қатар, румекс жеген тауықтар көп 

жұмыртқалайды. Жұмыртқаның қабығы қатты болады, 

ұзақ сақталады. Булап шошқа мен қазға жемге береді. 

Олардың сабаны, топаны, кебегі де малға құнарлы азық 

болып табылады.

Румекс (Rumex patientia L.) дақылын Қазақстанның су-

армалы аймақтарында негізгі және бағалы мал азығындық 

дақыл болғанымен, оның пішен өнімі 20–50 ц/га ша-

масында ғана. Жаңа дақыл саналатын егістігі бұл өңірде 

әзірге кең таралған жоқ. Астық тұқымдас дақыл ретінде 

өсіру және пайдалану технологияларды зерттелгенде 

өсімдіктердің өндірістік әлеуеттілігін, биоморфологиялық 

ерекшеліктерін, өсіп дамуын және өнім құрауын арамшөп-

тердің түрлері мен қалыңдығына, ауа-райымен топырақ 

жағдайлары ескерілмей жалаң саралауда жатқандығы 

айқын көрінеді. Аймақтың ауыр экологиясын жақсарту, 

сорланған топырағының құнарын арттыру және қорек-

тігі мал азығын өндірі үшін көпжылдық шөп дақылдарын 

өсірудің агротехникалық тәсілдерін зерттеу бойынша 

тәжірибелерді осы өңірдің жағдайларына сәйкес жүргізіп, 

өндіріске кеңінен енгізу негізгі мәселелердің бірі.

Қызылорда облысының жерінің мелиоративтік 

жағдайының нашарлауы, жер асты суының деңгейінің 

өзгеруі, жер асты суының көп мөлшерде минерализа-

цияланған (тұзданған) жердің көлемін артуына әкеліп 

соқтырды. Соңғы 15–20 жыл көлемінде екінші мәрте 

тұздану, батпақтану коллекторлы-дренаждық жүйенің қа-

нағаттанғысыз жағдайынан 70 мың гектар күрделі тегі-

стелінген инженерлі жүйеге келтірілген жер айналымнан 

шығып жарамсыз болып қалған. Оның басты себебі ыза 

судың көтеілуі және суландыру жүйесінің пайдалануы өте 

төмен, дариядан алынған судың аз пайызы ғана егісті су-

ландыруға жетеді. Қалған бөлігі каналдар бойында шығын 

болады.

Қазіргі жоғары механикаландырылған және маман-

дандырылған ауыл шаруашылығы өндірісі жағдайында 

бидай түсімін арттыра берудің және мол өнім алудың не-

гізгі факторы — мал азықтық дақылдар үшін ылғал және 

су, ауа режимінің ең қолайлы жағдайын жасаумен қатар, 

оның аса бағалы сорттарын өсіріп шығару болып табы-

лады.

Қазақстанның далалық аймағының оңтүстігінде со-

ртаңдау қара топырақтарында және қоңыр топырақты 

жерлерінде жерді сүріге жырту 22–30 см қабатында, 

құмды, құмдақ және басқа да қарашірік қабаты жұқа то-

жүктеу/скачать 2,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: