Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

май, 
кайырым  шаруаңа  көмектесіп,  қызмет  қылатын,  өзіңді  ерекдіе 
.  тұтып  кадірлейтін  мінезі  ашық,  сөзі  ибалы,  инабатты  келіннің 
у СТык, жанашырлық қасиеттері  де ерекше  болады.  Төрт  құбыласын 
толыктырып  тұратын  осы  етене  туыстардың  бірі  болмаса  адам  езін 
олқы  сезінеді.  Ағасына  батып  айта  апмайтын  сырын,  өтініш,  тілегін 
ж е н г е с ін е  
білдіреді.  Бозбала  жігіт  гашыгына  деген  ыстық  ықыласыи 
н  алдымен  сырлас  жан  досы  мен  әр  нэрсенің  ретін  білетін  жақын 
ж е ң г е с ін е  
айгады. 
Ақьшды 
жеңгелер 
ержетіп 
келе 
жатқан 
қайнысының  киім-кешегін  алдыи-ала  дайындап  қоятын  болган.  Ал, 
жезде  мен  балдыздың  арасындагы,  көңіл  жықпас  шынайылық,  эзіл 
калж ы ң 
да  жарасымды  құбылыс.  Балдызга  үнемі  ағалық  акылын 
айтып, 
қамқор  болып  жүреді.  Қазақта  «Әкенің  ең  жақсысы  жездедей- 
ак»  деген  де  мақал  бар,  яғни  жезденің  адалдығын,  жақсылығын 
меңзейді.  Бұл  жерден  туыскан  адамдардың  арасындағы  біртектілік, 
симпатиялық, эмпаиялық қатынастарды көреміз.
Адам  ғүмыр  бойы  күйеу  бала  мен  келіннің  алдында  жаман 
кылыгын,  осалдығын  көрсетпеуге  тырысып  багады.  Қайынаға  деген 
биік  мэртебеге  эрдайым  лайық,  сыйлы  болуға,  үсақ  мінезге  бой 
алдырмауға,  айтқан  сөзін,  ақылын  жерде  қалдыртпауға  күш  салады. 
Сондықтан  да,  қазактың  туысқандық  қатынастарында  қайынага  осы 
уақытка дейін ерекше қүрметтеліп келеді[173,5].
Өз  жүртынан  кейінгі  туыстық  катынасы  жагынан  адамның 
тірлігінде  сыйласып жүретін  екінші  жұрты  -  нагашы  жұрт,  яғни  шеше 
жағынан  туысатын  туысқандарды  айтады.  Олар:  нағашы  ата,  нағашы 
әже,  нағашы  аға,  нағашы  жеңге  т.б.  Қазақ  апа,  қарындасынан  туған 
балаларды айрықша еркелеткен.  Нағашысына жиен эрдайым  батымды 
болған.  Жиені  нағашысына:  «Қырық  серкешімді  алуға  келдім,  -  деп 
нағашылап  барады  да,  өзінің  кааағанын  алып  қайтады.  Қазакта 
төркіндеген  шешесіне  еріп  келген  жиендеріне  нагашылары  мал  атап, 
*ас төлдерге ен  салдыру салты  болған.  Алайда халқымызда «Жиен  ел 
болмас, желке  ас болмас, деп  қанша бағып,  қағып  тэрбиелесең де түбі 
сЩбейді,  атасы бөлек,  өз еліне  кетіп  қалады» деген  мағынадағы  сөз де 
®аР-  Бұдан  біз  адамның  өз  жұртының  қаншалықты  ыстық,  қымбат 
екенін аңғарамыз.
Енді  бір  ерекшелеп  айтатын  туыс  -  бөле.  Әр  елге  ұзатылған 
аналы-сіцілі 
қыздардың,  өзара  немере,  шөбере,  тіпті  аталас  елдің 
Кьіідарының  балалары  бір-біріне  бөле  болып  келеді.  Бөлелер 
Расыңда  олардың  аналарының  туыстық  жақындыгына  байланысгы 
бір 
жарасымды,  сыйласымды  карым-кагынас  болады.  Оларды 
УЬіскандық  жағынан  байланыстыратын  -  нагашы  жұрты.  Бөлелер 
•несе  бір-бірімен  егіз  қозыдай  өте  тату  болады.  Қазақта  осы
К  
119
I   ___________________

тұрғыда «Бөлесің бе,  бөлеңді  көре-тұра өлесің де» деген  макал да бар 
Оның  мэнісі  шешелері  бір-біріне  адал,  апалы-сіңпілі  немесе  жасынан 
бірге  өскен  бір  елдің  қыздары  болғандықтан,  олардың  ыкпалымен 
балалары да взара тату-тэтті жүрген[172,25].
Адамға - үшінші  жағынан туысатын  жақындары  -  қайын  жұрты. 
Үйленген  жігіт  пен  тұрмысқа  шыққан  қыздың  (келіншегі  немесе 
күйеуінің)  елі,  руы  адамға  қайын  жұрт  болып  саналады.  Сол  елдің 
адамдарының бэрі  жаңа үйленген жігіт пен  келін  болып түскен  қызды 
күйеу  бала  немесе  келін  деп,  ал  бұлардың  келіншегінен  не  күйеуінен 
кіші  болса  жезде  жэне  жеңге  деп  атайды.  Оларға  қайын  ата,  кайын 
ене, қайын апа, бажа, абысын т.б. жатады.
Күйеу  бапалар  әрқашан  қайын  жұртына  сыйлы,  ерке  болады. 
Олар  ел-жұртка  қадірлі,  от  басына  жайлы  отағасы  болып,  таразынын 
басын тен ұстап,  қыздарын жылатпай  әлпештеп дұрыс ұстаған.  Қайын 
жұртының  эр  шаңырағы  эрдайым  күйеудің  сыбағасы  деп  тес 
сақтайды.  Кей  жерде  өзіне  арнап  төс  тартылған  табаққа  күйеу  ақша 
салып  жіберетін  де  салт  бар.  Күйеу  жігіт  балдыздарымен  реті  келген 
орнында жарасымды  әзілдесіп,  қалжындасып  жүреді.  Қайын  жұртына 
барғанда  күйеу  кішік  болып  жүреді.  Бұл  күйеу  баланың  барғанда 
кішіпейілдігін, әдептігін білдіреді.
Жаңа  түскен  жас  келіннін  де  орны  бөлек.  Келіндер  барған 
жеріне жайлы,  инабатгы  болган.  Халкымыздың  ғұрпы  бойынша келін 
күйеуінің  туыстарын  еш  уақытга  атымен  атамаған,  оларды  өз 
қалауымен  арнайы  ат  қойып,  атаған.  Бұл  гұрыпты  «ат  тергеу»  дейді. 
Бұл  құбылыс  бүгінгі  күндері  ұмытылып,  кейбір  орта  жастағы  ұлттық 
болмысы таза, «ат тергеуге» мэн  беретін  адамдардан  ғана 
к е з д е с т ір у г е  
болады.  Біздің  зерттеулерімізде  еріне,  қайындары  мен  кайын 
сіңілілеріне,  жезделеріне  өзінше  ат  қоюдың  қазак  дэстүрінде  «ат 
тергеу» деп  аталатынын білмейтіндері  байқалды.
Бұл  жерде  келіннін  көрегендігінің,  тапқырлығының,  көңіл  жэне 
ой  сергектілігінің  алатын  орны  ерекше.  Келіндер  үлкендерге 
д е г е н  
сый-құрмет,  нэзік  ілтипат,  кішіге  деген  қалтқысыз  қамқорлық 
л е б ін  
білдіретін 
болған. 
Жеңгелерімен 
қайныларының 
да, 
қ а й ы и  
сіңлілерінің  де  сыйластығы  өзгеше  болған.  Қайын  сіңлі  - 
ж е ң г е с і н і Н  
сырлас досы,  сұхбаттас, ниеттес, тілектес жақыны,  жұбайынан 
к е й і н П  
жұбы.  Сондыктан,  қазақ  келіндері  қайын  сіңпілеріне 
« А қ ы л д а с ы М » >  
«Аяулым»,  «Еркеш»,  «Ақ  гере»  деген  сиякты  ат  қойып,  ардактайдЫ> 
сырына ортақтасады,  мұңына ем  іздейді,  шаттығына шапқып 
қ у ан ад Ы - 
Жақсы  келін  қыз  балаға  шешеден  кейінгі  тэрбиеші,  қамқор  жанашЫР> 
жақын пенде бола біледі.
120

Жаңа  түскен  келіннін  енеден  кейінгі  тәрбиешісі,  сырласы 
а б ы с ы н  
болмақ.  Жас  келіннің  жаңсағын  түзеп,  жанына  серік,  ісіне 
көмек болу осы абысыннан  келеді[172,16].
Қазақ эйелдері  тіпті күйеулерінің де атын  атамай,  «отағасы» деп 
атаған.  Күйеуінің  іні-карындастарына  інішегім,  тентегім,  кенже 
щырайлым, еркежан, еркекыз т.б. деп ат қоятын болған.
Тағы  бір  қазақ  отбасы-туысқандық  қатынастағы  достық, 
бауырмалдық, 
сыйластық  таптаурындары  нақтылы  байқалатын 
қарым-қатынас  бажалар  арасындағы  байланыс.  Қазақи  қарым- 
катынастағы  ерекше  сезіммен  қабылданатын  жагдай  осылар.  Бүл 
катынасты  қалыптастыруға  жаңсақ  нанымдарды  мына  мақалдан 
керуге болады:  «Екі аяқтыда бажа тату, терт аяқтыда бота тату».
Хапқымыз  қүдалыққа  да  зор  мән  берген.  Әркім  езі  теңдес, 
сыйласа  алатын  адамдармен  қүда  болуды  кексеген.  Болашақ  келіннің 
керген  тэрбиесіне,  шыккан  ортасына,  тегіне  баса  назар  аударған. 
«Аяғын  керіп  асын  іш,  шешесін  керіп  қызын  ал»  деп  қыз  айтгыруға 
үлкен  жауапкершілікпен  қараған.  Оларға  бас  қүда,  қүдағи,  күдаша, 
қүда  бала  т.б.  жатадьі.  Халқымыздың  «Күйеу  жүз  жылдық,  құда  мың 
жылдық»  дегені  қүдалыктың  үзаққа  созылатынын,  сыйластыққа 
дэнекер болатынын меңзесе керек.
Жоғарыда  сез  болған  казактың  туысқандық  қатынасының 
бөліну жүйесін былайша керсетуге болады:
Ө з ж у р т ы  
Н а г а  шы
* 
гигугшіы
'у г у п т ы
4 Сурет  -  Қаіактың  іуыскяндык  катынастарының отбасылык 
таралуындагы  карым-катынстық срекшеліктер
Бүл 
суреттен 
казақтар 
арасындагы 
туысқандық 
қарым- 
^тынастың  каузалдык  жүйесін  көруге  болады.  Себебі  кайын  жүрты 
ен  нагашы  жүрты  ез  қатынастарында  бір-бірінің  арасындагы
121

туыстық  алшақтықты  сезінеді.  Себебі  бұл  екуінің  арасындап,, 
«немере»,  «жиен»  деген  дэнекерге  бағытталган  «қызганушылық» 
сияқгы теріс жаңсак нанымдар көрініс береді.
Туыстық  қарым-қатынас  барысында  ұлт  вкіддерінің,  отбасы 
мүшелерінің  бір-біріне  тигізетін  ықпалын,  жаңсак  нанымдардың 
әсерін  олардың  бір-біріне  деген  взара  қатынастарынан  байқауға 
болады.  Отбасында,  туыстық  қарым-катынас  барысында  эрбір 
адамның  туыс  ретінде  алатын  орны  мен  роліне  байланысты  эртүрлі 
жаңсақ  нанымдар  көрінуі  мүмкін.  Ол  адамдардың  іс-әрекеттерінде, 
бір-бірімен  қарым-қатынас  барысында  көрінеді  [174].Ертеңгі  күн 
табалдырыгын,  ата-бабаларымыз  айткандай,  «Есіктен  кіріп  төр 
менікі»  демей,  эдеппен  атгап,  әр  адамның  өзін  үнамды  жағынан 
көрсете білуде  жэне  адамгершілік  қасиеттерге  баули  білуде,  сонымен 
қатар  адамнын  элеуметгенуінде  отбасының  алатын  орны  әте 
маңызды.  Сондықтан да, түлға үшін отбасындағы  ішкі  катынастардың 
әлеуметтік  үлкен  мэні  бар.  Сонымен,  отбасы  қатынасының,  соның 
ішінде  қазақ  отбасы  қарым-қатынасының  механизмдері  өте  күрделі 
екендігін аңғаруға болады.
2.3 
Қазақтын  туысқандык  карым-катынасында  этностык 
жансак нанымдардын көріну механизмдері
Ә р  
адамның  бойындагы  өзіндік-психологиялық 
е р е к ш е л ік т е р ін  
қарым-қатынас 
процесінде 
анықтауға 
болады. 
Ендеше 
онын 
бойындагы  үлтгық  белгілерді  де  карым-катынас  барысында  кереміз. 
Бүл  қүбылыстар  эр  үлттың  психологиялык  ерекшеліктерін  анықтауга 
мүмкіндік береді.
Қазақ  арасындагы  қарым-қатынас  элеуметтік 
п с и х о л о г и я д а ғ ь і 
үш  жақгы  да  (коммуникативтік,  интерактивтік  жэне  бірін  -   бір* 
тікелей  қабылдау)  толығымен  қамтиды.  Дегенмен  де  алғашқы  екі 
жағы өте анық байқалады.
Отбасы  қоғаммен  қатар  дамып,  қоғаммен  бірге  өзгеріске түсеД*- 
Ұлттық 
сана-сезімнің 
қалыптасуында, 
негізінен, 
басты 
реЛД* 
отбасындағы  тэрбие  атқарады.  Ал,  қазақтардың  отбасындағы 
ү л т т Ы К  
ерекшеліктеріне  келетін  болсақ,  ол  ең  бірінші  салт-дэстүрДеИ 
бастапады.  Салт-дэстүр  дегеніміз  халықтардың  кэсібіне, 
сеніМ' 
нанымына,  тіршілігіне  байланысты  қалыптасқан, 
ү р п ак тан -ү р п ак К *  
ауысып  отыратын  қоғамдық  қүбылыс.  Ол  отбасындагы 
тәрбиеД е 
калыптасады.  Жеке  адам  жаңа  салтты  ойлап  шыгара  алмайды 
неМеСв 
бүрынғы қалыптасқан салтгы жоғалта алмайды.
122

С а л т -д э с т ү р  
белгілі  бір  әдет-гұрыптарымен  байланыста  туады. 
^ысалы,  бала  тэрбиесімен  байланысты  шілдехана,  сүйінші  сүрау, 
бесікке 
сапу,  сүндетке отыргызу;  ал үйленумен байланысты құда түсу, 
жасау  беру  т.б.  салт-дәстүрлер  казак  халкында  ежелден  сакталған. 
[іЛүны 
түрмыс-салт  дэстүлері  деп  атайды.  Оган  байланысты  әдет- 
гұры п тар 
мен  салт-дәстүрлерде  халыктың  арман-тілегі,  ой-пікірі, 
к е л е ш е к  
ұрпакка  айтар  өсиеттері  -  оларды  жандандырушы  негізгі 
м е х а н и з м  
болмак.  Олардың  барлығы  тойларда,  жиындарда,  сонымен 
катар,  туыстық  қарым-қатынастарда  жүзеге  асырылады.  Осындайда 
ж а с т а й ы н а н  
баланы  келешекке  дайындайтын  отбасының  релі, 
а т к а р а т ы н  
қызметі  өте  ерекше.  Қазак  халкының  отбасында  жастар 
ж ағы н а 
имандылық қасиеттерді дарыта отырып, тэрбие берген.  Қызды 
кұтгы жеріне  шыгарып  салу,  келін түсіру,  кұда күту, нәрестені бесікке 
салу т.б. эстетикалық тәрбиенің құралы болған  [175].
Осының 
бэрінде 
ынтымақтастык, 
кішіпейілдік 
пен 
кайырымдылык,  адамдык  пен  шыншылдық  рухын  ардақгап  отырған. 
Халқымыздың  дэстүрлерінде  кол  алып  амандасуға  ерекше  көңіл 
бөлген. 
Әрбір 
казақ  жанұясында  жас  баланы 
сәби 
кезінен 
үлкендермен  қол  алып  амандаса  білу  дағдысына  үйреткен.  «Ағаңның 
колын  ап»  -  деп  жатады  ата-ана.  Осы  тәлімді  ұстанған,  казак 
жұртында  эдетте  бірінші  болып  жасы  кішілердің үлкендерге  қол  беру 
дағдысы  қалыптаскан.  Бұл  -  үлкенге  деген  ілтипатгың,  қадірлеудің 
белгісі.  Үлкенге  сэлем  беру,  орын  беру,  жол  беру,  баса  көктеп  өтпеу, 
үйіне  келе  калса  атын  байлап,  есік  ашып,  төрге  шыгарып,  атгандыру 
сияқты  дэстүрлер  өмір  бойы  ескірмейді.  Қазақ  меймандос  халық,  ол 
ен  жақсы  төсенішін  қонағының  астына  төсейді,  асының  дэмдісін 
соның алдына жаяды.  Казакта «түбін  білмеген  - түгін  білмейді» деген 
сөз  бар.  Жеті  атасына  дейін  жазбай  білетін  халкымыздың  айрықша 
касиеті  осында.  Міне,  сондықтан  да  қазак  шыққан  тегін  зерделеп, 
°тбасында  балага  жастайынан  бастап  үйретіп,  ұрпағының  ертеңіне 
еРекше  мән  берген.  Бұл  ерекшеліктер  адамның  өз-өзін  сезінуге, 
^тты к сана-сезімінің дамуына, ягни өзін-өзі тануға мүмкіндік береді.
Қазақ дәстүрінде жастардың үлкендер бар жерге адуындап кіріп, 
асКақтай  сөйлеуі  сөкеттік  саналады.  Сырттан  жасы  үлкен  адам  кірген 
к®3Де  орнынан  тұрып  қарсы  алу,  оларды  атқа  қолтығынан  демеп 
МіНгізУ,  сейлесу  эңгімелесу  барысында  ізет  пен  ілтипат  танытып 
^ 'Р У   секілді  жасы  кішілерге  тэн  эдеп  салтгары  бар.  Осы  орайда  ата 
льін,  қонақ  кэдені,  сыбағаны,  жеңге  назын,  келін  ізетін,  күйеу 
*«н,  сәлем  салуга,  көңіл  айтуға  ден  койған  ұл  мен  қыз  осындай 
ІМДардың  тек  атын  ғана  емес,  затын  да  біуге  талпынатынына  шек 
т*РУге болмайды.
123

«Ердін  де,  әйелдің  де  өзіне  тэн  тиісті  міндеттері  бар.  Тиісті 
міндеттерін  дұрыс  біліп  атқарса,  онда  куаныш  та,  өмір  мэні  де толық 
болады»,  -  делінген  құранда  [176].  Әйел  міндеттерінің  ең  қасиеттісі. 
бала туу,  оны  шыр еткеннен тәрбиелеп есіру, жеткізу.  Еркек бұл  кезде 
тек  қосалқы  көмек  бере алуы мүмкін.  Бұл  шақта анадан  өзге ешкім де 
сэбиге  қамқор  бола  алмайды.  Сол  себепті  сэби  сезіну  түйсігі  арқылы 
анасынан қамқорлық пен  қорган табады.  Ана мен бала арасындағы өте 
нәзік  дәнекер-талшыкты  табигаттың  өзі  қалыптастырган.  Сол 
себеітгі 
де  эйелдер  ете  нэзік,  ер  адамның  қоргауы  мен  көмегіне  зэру.  Осы 
атапган  жагдайлардың  барлыгы  адам  санасында  белгілі  жаңсақ 
нанымдар тугызады.
Қазақ 
психологиясында 
этностық 
жансақ 
нанымдарды 
капыптастыратын  эдет-гұрыптар  өте  көп.  Олардың  түрмыстық- 
шаруашылық  жагдайларының 
күрделілігі 
мен 
эркилылыгының 
философиялық  жэне  психотарихи  манызы  да  зор.  Себебі,  қазақтың 
әлеуметтік  өрістеуі,  атадан  бапага  мирас  болып  келе  жатқан 
механизмдердің  сақталуы  үлт  өкілінің  ез  ойын  тереңнен  түйіндеуге 
мүмкіндік 
береді. 
Қазақтың 
туысқандык 
карым-қатынас 
ерекшеліктерінің  механизмдері  баска  ұлттармен  салыстырганда  ете 
үлкен 
айырмашылықтарды 
байқатады. 
Соган 
орай 
ондағы 
психологиялық механизмдер де күрделі.
Қарым-қатынас  -  көпжоспарлы  сипат  алатын  элеуметгік 
психологиялык  ерекше  феномен.  Себебі,  адамның  қоршаған  ортамен 
өзара  эрекеті  объективті  катынас  жүйесінде  іске  асады,  қоғамдык 
емірдегі  адамдар  арасында  қалыптасады.  Ендеше,  қарым-катынас 
адамдардың  біріккен  іс-әрекеті  негізінде  көрінеді.  Бұл  процесс 
коммуникативті,  езара  эрекет  ету  жэне  адамдардың  өзара  түсінісуі 
мен  қабылдауы  арқылы  жүзеге  асады.  Әлеуметтік  психология 
қ ар ы м - 
катынастың  осы  үш  жагын  түсіндіруде  ондағы  негізгі  механизмдерД1 
(жұқгыру,  сендіру,  сену,  біртектілеу,  эмпатия,  аттракция,  симпатия, 
каузалдық атрибуция, аффилиация т.б.) көрсетеді.  Ал,  қазақ 
хал қ ы н ы Н  
өзара  карым-катынас  процесі  осы  керсетілген  механизмдерден  баска 
езіндік-психологиялық  эсер  ету  ыкпалын  камтамасыз  ететін  баска 
Да 
механизмдердің 
барлығын 
байқатады. 
Соған 
б а й л а н ь і с т ь
1 
ұлтымыздын 
бойындагы 
ерекше 
туыскандық, 
б а у ы р м а п Д Ы К ’ 
қаншылдық, 
намысқойлық 
сияқты 
басқа 
да 
қасиеттерД,й 
қалыптасуына  негіз  болатын  оң  этностық  жаңсақ  (ілкі) 
н ан ы м Д аР 
қалыптасады.
Тұлғааралық қатьшастың сипатын,  мэнін  ашу тұлғаның 
э л е у м е П 1 
ж ә н е  
психологиялық сапаларының қалай  көрінетіндігін  анықтауды таЛ*®! 
етеді. 
О л  
кебінесе  коғамдык  катынастардын  жүйесімен 
ан ы ктвл аД 61'
124

С ебебі 
эр тұлға кез  келген қогамнын «өкілі»  бола тұрып, оның «белсенді 
у ш ы сы » 
болып  табьшады. 
Е н д е ш е , 
біздің  еліміздің  болашағын 
ілпайты н 
да,  оның  өкілі  ретінде  кврінетін  де  —  ұлты  қазақ  баласы. 
^оидыктан 
ұлтымызга 
тэн 
жагымды, 
жағымсыз 
мінез-құлык 
т^ңтаурыидарын  аныктау,  оның  ұлттық  сана-сезімінің  кдлыптгасу 
денгейін 
анықтау элеуметтік контексте белгілену керек.
Психологиядағы 
өзара 
қатынас 
екі 
немесе 
бірнеше 
субъектілердің 
өзара 
әрекетінен 
пайда  болатын 
субъективтік 
б ай л а н ы ст ар д ан  
құрылады.  Бұл  байланыстар:  бағыт,  багдар,  күтулер 
негізі 
-  жаңсақ  нанымдар  ретінде  біріккен  іс-әрекетге  байқалады. 
Бұдан  әлеуметтік  психология  төмендегідей  қатынастық  жұйені 
көрсетеді:
коғам •*— ►топ<— ►
  адам.
Ал этнопсихологиялық тұрғыда: 
қоғам ■*—►
 ұлт ■*—►
 ұлттық тұлға.
Бұлардың  ерекшеліктері  адамның  өз  рөліне  деген  қатынасынан, 
ягнн 
кэсібінен,  таптык  белгісінен 
көрінеді. 
Мұндай 
қоғамдық 
кұбьшыстардың көрінуін хапқымыздың ғалымдары С.Қалиев, М.Оразаев, 
М.Смайыловалар  өздерінің  ғьшыми  еңбеқгерінде  былайша  түсіндіреді: 
«Салт-дэстүрлер  халықтардың  тіршілік  кәсібіне,  наным-сеніміне,  өмірге 
деген  көзқарасына  байпанысты  туып,  қаіыгітасып,  ұрпақган-ұрпаққа 
ауысып,  өзгеріп,  жанарып  отырады.  Оның  жаңа  коғамдық  қатынасқа 
қайшы  келетіндері  жойылып,  өмірге  қажетгілері  дамып,  жетшіп  жаңа 
мағынаға  ие  болады»  [177].  Ендеше,  қоғамның  мүшесі,  ұлт  өкілі  сол 
когам қабылдаған мінез-құлық ережелерін меңгереді.
Адамдар  арасындағы  қарым-қатынасты  жүзеге  асыратын  негізгі 
кұрал 
-т іл . Тіл арқылы адамдар бір-біріне өз ойын жеткізеді, сонымен 
Қатар  өзара  пікір-таласқа  да  түседі,  ягни  тіл  коммуникативті  қарым- 
Катынас  негізі.  ¥лтгық  салт-дэстүрлердің  пайда  болуы  да,  ұрпақтан- 
¥рпаққа жетуі  де  осы  тіл  арқылы  жүзеге  асады.  Ал,  салт-  дәстүрлер  - 
Ұлттың  ұлт  болуына  негіз  болып,  оның  мәдени  құндылықтарының 
*®тілуіне  эсер  ететін  негізгі  фактор.  Бұл  факторлар  ұлтгық  мінез, 
М|нез-құлық,  эдет,  іс-эрекет  жэне  қарым-қатынас  ерекшеліктерінен 
КөРІнетін  ұлттық  өзіндік  психологиялық  бітістерді,  сонымен  қатар 
°Ларға  негіз  болатын  жаңсақ  (ілкі)  нанымдарды  қалыптастырады. 
^азақ  халқының  ең  бағаланбайтын  байлығы,  оны  басқа  халықтардан 
®Р®кшелеп  тұратын  құндылығы  -   оның  тілі.  Қазақтың  қандай 
ғДайда  болмасын, 
қан-жойқын 
шапқыншылық,  ұрыс-керісті, 
нжал-соғысты өзінің қызыл гілімен, терең ойымен шешкен.
125

Осының  ішінде,  біз  сөз  етіп  отырған,  туысқандық  карым. 
қатынастағы 
тілдік 
байланыстардан 
тұлгааралық 
қатынасты 
жандандыратын көптеген механизмдерді  аңгаруға болады.
Қазақтың  тұлғаарапық  қатынастары  үш  жұртымен  бслгіленетің 
топаралық  қатынас  жүйелерімен  ерекшеленеді.  Бұлардың  бір-бірімең 
араласуында  жэне  туыстық  белгілерінде  өзіндік  анықтаушы  жәңе 
нактылы  психологиялық  бағыт  беретін  механизмдер  бар.  Мәселеа 
нағашы  мен  жиен  арасындағы  «қырық  серкеш»,  күйеу  бала  мен 
келіннің  «тесі»,  қыз  бала  тұрмысқа  шыққаннан  кейінгі  «төркіндеу» 
қалыңдықка  «құда  түсу»  т.с.с.  Осындай  нактылы  ұғымдардан  адамға 
белгілі  психологиялық  бағыт  беріп  бауырмадцық,  сыпайьшық, 
инабаттылық, 
қайырымдылық, 
кішіпейілділік, 
татулық 
сияқгы 
қатынас  механизмдерін  қалыптастыратын  жаңсақ  нанымдар  көрініп, 
адамның элеуметтік ортадагы рөлін анықтауга мүмкіндік береді.
Әлеуметтік  психологияда  топаралық  қарым-қатынас  адамдар 
арасындағы  езара әрекет етудің  негізгі  индикаторы  болып  есептеледі. 
Топаралық  қарым-қатынас  мәселесін  көптеген  психолог  ғалымдар 
зерттеген  (М.Шериф,  А.Тежфел,  В.Агеев,  С.Московичи  т.с.с.). 
Осындай  көзқараста  топаралық  қарым-қатынасты  екі  тұрғыда 
қарастырамыз.  Біріншіден,  элеуметтік-психологиялық  жоспарлауда 
топаралык  қатынас  -  біріккен  топаралық  іс-эрекетгегі  субъектінін 
танымдық  өрісі.  Екіншіден,  белгілі  элеуметтік  ортадагы  адамдардын 
бір-біріне  өзара  әсер  ету  нысаны.  Ендеше,  туысқандық  қатынастағы 
қарым-қатынас  формаларын  да  осы  тұрғыдан  әлеуметтік  өзара  әсер 
ету феномендері деп қарастыруымыз керек.
1947  жылы  Дж.  Брунер  «перцепция»  ұгымын  элеуметтік  жэне 
мэдени 
факторлардын 
қабылдауға 
эсерін 
көрсететін 
жалпы 
психологиялық  категория  ретінде  еңгізді[178,52].  Сонымен 
Д*- 
Брунер 
элеуметтік 
психологияға 
алғаш 
енгізген 
«элеуметгік 
перцепция»  терминін  В.С.  Агеев  «адамдардың  қарым-қатынаста  бір' 
бірін  кабылдауы,  түсінуі,  зерттеуі,  ягни  өз  санасында  қалыгітастырУ 
нэтижесі»,  - деп  көрсетеді[158,51].¥лт болмысына, тіршілігіне ұлтгьіЯ 
жігер-қайраты  үлкен  әсер  етеді.  Үлттың  мерейі  азаматтарының  алга 
тұтқан  мақсатына,  оның  саналылығына  байланысты.  Алға  тұткаН 
мақсаттарды  жүзеге  асыру  үшін  саналы  іс-әрекет,  ауызбіршілк. 
отбасындағы  мэмілеге  келушілік,  яғни  табандылық, 
ш ы д а м д ы л Ы К  
қажет.  Бұл,  Абайша  айтқанда,  «көнгіштік»,  «уағдада 
т ұ р ғ ы ш т Ы К » >  
«қиындықты  мойындау»,  «әділеттілік»  сапалар  болмақ. 
ҚазақтЫ й 
отбасындағы  қарым-қатынас  осы  айтылган  сапаларға негізделеді-  Әк  I 
мен  бапа,  ана  мен  бала,  үлкен  мен  кіші  арасындағы  қатынас  ерекШ 
ұлтгық реңде қалыптасқан.
126

ддамдардың  бірін-бірі  қабылдау  феномендері  күрделі  және 

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: