Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

Бірінші  кундылык  -  қоғамдык  омірдің  эртүрлі  саласындагы 
щіндеттілік  атрибуты  туралы  дерексіз  көріністердің  болуы,  қоғамдық 
санада  қалыптасқан,  қоғамдық  арман-мұраты.  Мұндай  құндылықтар 
жалпы  адамзаттық,  мэңғіліктік  (шындық,  эсемдік,  әділдік),  сондай-ақ 
накты-тарихи (патриархат, теңдік, жариялылық) болуы да мүмкін.
Екінші  құндылық объектілендірілген  түрде  қоғамдық құндылық 
арман-мұраттардың  нақты  заттық  квріністері  болып  табылатын 
(этикалық,  эстетикалық,  саясаттық,  заңдық  т.б.)  материалдық  жэне 
рухани мэдениет, адамзаттың әрекет шығармалары түрінде көрінеді.
Үшінші  әлеуметгік  кұндылыктар  жэне  өмір  іс-әрекеті  арқылы 
өтіп,  оның  мінез-құлқының  мотивациясының  бірден-бір  қайнар  көзі 
болып  табылатын  жеке  құндылықтар  ретінде  жеке  адамның 
психологиялық  құрамына,  құрылысына  кіреді.  Қоғамдық  рухани 
мэдениет  жэне  тұлғаның  рухани  дүниесі  арасын,  қоғамдық  жэне 
жекелік 
болмыс 
арасын 
қосатын 
буын 
ретіндегі 
тұлға 
құндылықтарының  ерекшеліктерінің  бағыныштылығы,  дербестігі 
эрбір  адамға  тэн,  тұлганың  құндылыктарға  жоғарғы  саналылығына 
тэн.  Олар  санада  кұндылық  бағдар  ретінде  бейнеленеді  жэне  адамдар 
арасындағы 
қарым-қатынасты, 
жеке 
индивидтің 
мінез-құлқын 
элеуметтік реттейтін  маңызды фактор болып табылады  [183].
Енді  әлеуметтік  психологиядағы  құндылық  түсінігін  негізге 
алайық.  Құндылык  түсінігі  -  адамның  дүниеге  деген  карым- 
қатынастың,  ақыл-ойдың,  сондай-ақ  эмоционапдық  бөлігін  көрсетуге 
қолданылады.  Осылайша  кұндылыктар  жүйесін  ұжымдық  қабылдауда 
адамдардың  бірігуі  мен  ынтымактастығының  (Э.Дюркгейм)  негізінде 
немесе  объективті  қызығулардың  негізінде  нақгылы  мінез-құлық 
эрекеттерін  (Т.Парсонс)  меңгереді.  Осылайша тұлғаның  әлеуметтенуі 
көптеген  ішкі  қайшылықтарына толы  құндылық-нормалық жүйелерді, 
адамзаттың  қызыгушылығын  қамтамасыз  ететін  көптеген  мэдени 
корларды  қалыптастырады.  Бұл  мәдени  қорлар  саяси-әлеуметтік 
жагдайлардың 
эсерінен 
өзгерістерге 
ұшырап, 
толыктырылып 
отырады.
Құндылық  -   затгар  немесе  құбылыстардың  оң  немесе  теріс 
Мәнділігін  көрсететін  түсінік.  Құндылық,  құндылық  қасиеттер,  затгар 
мен  құбьшыстардың  қандай  да  бір  негізгі,  объективті  қасиеттері 
болып  табьшмайды.  Жеке  адамнын  тэжірибесіндегі  құндылық 
Көріністер жүйесінің пайда болуы, қажеттіліктерді  ұғыну  жэне оларды 
Корщаған 
дүниенің 
заттарымен 
салыстыру 
бұл 
құндылық 
көріністерінің  пайда  болуының  негізгі  алгашқы  жолы.  Екінші  жолы 
(коммуникациялық)  байланыстылық болып табылады,  яғни  құндылық
151

көріністері  окыту,  идеологиялык,  педагогикапык  тәрбиелеу  және 
басқадай ықпал ету арқылы  пайда болады[184].
Құндылык көріністерінің  негізінде тұлғаның  құндылық бағдарь, 
капыптасады.  Олар  өзінде  эмоционалдык  жэне  рационалдық  бірлікггі 
көрсетіп,  парасаттылық,  сондай-ак  эмоционалдык  аспектіде  болады 
Демек  кұндылық  багдарлар  құндылык  көріністерінің  негізінде 
қалыптасқандықтан,  онда  жеке  адам  сол  немесе  басқа  топ  қоғамдағң 
элдеқашан  бар  құндылық  бағдарын  пайдалануға  мүмкіндік  алады. 
Құндылық  бағдар  әлеуметтік  бағытта,  элеуметгік  бағалауда  жэне 
элеуметтік қызығушылықта көрінеді.
Құндылық  жүйесін  А.Т.  Москапенко  мен  В.Ф.  Сержантов 
былайша  қарастырған.  Құндылык  -  адамның  қажеттілік  заты  болып 
табылады.  Ал,  ол  нэрсе  немесе  идея  болуы  мүмкін,  өйткені 
кұндылықтар материалдық жэне рухани болып бөлінеді.
Материалдык  кұндылықтар  -   құралдар  жэне  тэсілдер,  тікелей 
тұтынудағы нәрселер.
Рухани 
құндылықтар 
- 
саяси, 
зандылық, 
имандылық, 
эстетикалық,  философиялык  жэне  діни  идеялар  мазмұны.  Барлық 
құндылықтыр  қоғамдық  өндірістік-материалдық  жэне  рухани  өнім 
болып 
табылады. 
Сонымен 
құндылықтар 
қажеттіліктерді 
канағаттандыру 
үшін 
керек 
жэне 
өндіріс 
өнімі 
болып 
табылатындыктан,  олардың  өміріндегі  адамдардың  өзара  эсерін 
жанамалайды,  дерексіз,  қүндылыктармен  жанамапанбаған  адамдар 
байланысы болмайды  [185].
Адамдардың  апга  басуы,  өркениетті  дамуы  кұтідылықтар 
дүниесінің  күннен  күнге  есуін,  кұрылуын  жэне  жіктелуін,  адамдар 
арасындағы  құндылық байланыстардың күрделене түсуін  көрсетеді.
Барлық  құндылықтар 
екі 
қасиеттерімен  кездеседі.  Олар 
функционалдыкпен 
жэне 
өзіндік 
мағына, 
яғни 
оның 
адам 
кажеттіліктеріне  катынасымен  сипатгапады. 
Құндылықтар  мэні 
қоғамдық  маңызды  қасиеітер  жиынтығы,  оларды  осы  коғамда 
кұнды  
қылатьін зат немесе идеал  функциясы болып табылады.
Материалдық қүндылықтар,  ең алдымен,  кен  мағынада алгандэ- 
белгілі  бір  функциялық  (физикалық,  химиялық,  биологиялык) 
қасиеттері  бар  эр  түрлі  табиғи  материалдар.  Қандай  да 
б ір  
материалдык  субстанция,  егер  одан  белгілі  бір  техникалық 
ж а б д Ы К  
жасалынса, құндылық болып табылады.
Рухани  құндылықтар  өзінің  табиғаты  жагынан,  ең  алдымея. 
ақпараттың  мазалауымен  жэне  акиқаттық  катынаспен 
с и п а т т а л а д Ы -  
Саясатгық,  зандық,  эдептік  жэне  басқа  көзқарасгар  ақиқат  немес

деалған  болуы  мүмкін.  Мысалы,  діни  көзкарастар,  бірақ  олар  кұнды 
бола береді.
Аксиологиялык 
(кұндылықтык) 
түсініктер 
аймағында
материалдық 
жэне 
рухани 
күндылыктар 
катарына  жекелеген 
күндылықтар  ғана  тән  емес.  Олардың  қатарына:  өмір  мағынасы, 
бостандық, өмір құндылығы кіреді. Бұл жерде біз өмір құндылығының 
негізі - элеуметтік құндылықты свз етіп отырмыз.
Өмір  құндылығы  туралы  қазіргі  кездегі  эртүрлі  көзқарастарды 
талдай отырып, төмендегідей топтауға болады:
-  өмір  құндылығы  өмірді  өзі  үшін  емес,  қоғам  үшін  қолданып 
корытындыланады.  Яғни,  өмір  кұндылығы  дәрежесі  қоғамның  даму 
кызығушылығына  индивидтің  өмірлік  іс-эрекетіне  сэйкес  келу 
дэрежесімен анықталады;
-  «жекелеген  өмір»  инстинктивті  құндыпық ретінде  санадан тыс 
көрінеді, бірак одан жоғары дэрежеде сана*сезім ретінде байқалады;
-  өмір  құндылығы  өмірдің  мэнімен  түсіндіріледі,  яғни  өмір 
құндылығы оның мэнділігінде;
-  адам  жэне  адамзат,  сонымен  бірге  олардың  өмірі  жоғарғы 
кұндылык болып табылаяы, өйткені олар космостық дамудың шыңы;
- адамның уақыты  жэне  көзкарасы  өзіне деген  өмірді  багалауға, 
сонымен қатар одан мағына іздеуге әсер етеді  [186,  15].
Бұл 
көзқарастардағы 
топтастырулардан 
индивид 
позициясындағы  өмір  құндылыгын  сол  өмір  сүретін  қоғамның 
объектісі  ретінде көрсететіндігін байқаймыз.
Адамдардың  өмір  кұндылықтарды  бағалау  ерекшелігі  этностык 
жаңсак  нанымдарға  байланысты  бағалау  айырмашьшыктарынан 
көрінетін зерттеу  нэтижелерінен байқадық.
Соңғы 
кездері 
республикада 
этностық 
психология 
проблемапарды 
зерттеудің  жандана  түскенін 
көреміз. 
Ұлттық 
психология  мектептерінің  проблемаларына  қатысты  тіл,  мәдениет, 
эдеп-ғұрып,  дін  т.б.  төңірегіндегі  этнопсихологиялық  ұсыныстар  мен 
еңбектердің қажеттілігі күн өткен сайын арта түседі.
Тарихқа  үңілер  болсақ,  50-  жылдарда  ұпттық  психологияның 
рроблемалары  мен  ұлтгық  мінез-құлық  жөніндегі  зерттеулердің 
іргесін 
қалағандардың  ішінде,  алдымен  ауызға  аларымыз  -  белгілі 
казақ 
психологы  Т.Тэжібаев  (1910-1964)  өзінің  XIX  ғасырдың  екінші 
Жартысындағы 
«Қазақстандағы  агарту  мен  педагогикалық  ойдың 
Дамуы»  атты  кітабында  «Ұлттық  мінез-құлық  проблемасы  қызықты 
Жэне  өзекті,  бұл  элі  айқындала  қоймағандықтан  өз  зерттеулері  - 
Философтарды, 
психологтарды,  тарихшьшарды  жэне  этнографтарды 
кҮтУде,»  -  деп  атап  өтті[140].  1970-90-  жылдарда  түрлі  баспалардан
153

профессор  Н.Жанділдиннің  «Үлттық  психологияның  табигаты»  т.б 
тэріздес  монофафиясы  жарық  көрді.  Жогаргы  еңбектерде  осьі 
замандагы  этностык  психологияның  жекелеген  әдістемелері  мен 
теориялық  проблемалары  сөз  болды  [187,14].  Дегенмен  де  бұл 
еңбектерде тұлғаның ұлттык сана-сезімінің даму жолы,  генезсиі тольіқ 
қарастырылмаган.
Этнопсихологиялық  мэселелер  төңірегіндегі  жетістіктермен 
қатар  жекелеген  кемшіліктер  де  орын  алады.  Атап  айтқанда,  нақтылы 
эксперименталды 
психологиялық 
жұмыстардың 
саны 
әлі 
де 
мардымсыз,  сондықтан  да  көптеген  этнопсихологиялық түсініктердің 
мазмұны  негізінен  шетелдік  зерттеулердің,  тұсініктердің  мазмұны, 
негізінен,  мәліметтері  мен  тұжырымдарына  сүйенген,  этностық түрде 
қалыптасып  қалган  америка,  француз,  неміс  халықтарының  өзара 
этностык  карым-қатынастары  мен  байланыстарына  көбірек  сілтеме 
жасайды.  Соның  арқасында  біздің  егеменді  еліміз  тэуелсіз  түсініктер 
мен  нанымдардан  бір  шама  алда  гой  дейтіндей  жалган  үгымдар 
қапыптасуы  мүмкін.  Шын  мэнінде,  өмірде  этностық  ерекшеліктер 
күнделікті  санамен  тыгыз  байланыса  отырып,  адамның  өзара  карым- 
катынасы  мен  түрлі  этностық  топтар  арасындагы  байланыстарда 
елеулі екені сөзсіз.
Ендеше  эр  ұлттың  взіндік  менталдық  белгілері,  этномэдени 
құндылықтары 
олардың 
өзіндік-психологиялық, 
әлеуметтік- 
экономикалық 
дамуына 
эсер 
етеді 
жэне 
ұлттық 
тұлганың 
қалыптасуында негізгі фактор болады.
Бүл  жагдайлар  үлттың  басты  өкілдері,  болашағы  оқушылардын 
оқу-тэрбие  эрекеттерінде  жүзеге  асады.  Қазіргі  еліміздің  саясаты  осы 
мэселелерді  ескеруді  қалайды.  Этностық жансақ нанымдардың үлттык 
түлға  бойында  қалыптасуы,  олардың  әлеуметтену  барысында  ұлттык 
құндылықтарды  меңгеруіне байланысты.
Тұлганың  этностық  сана-сезімінің  қалыптасуында,  жаңсак 
нанымдардың  пайда  болу  генезисін  анықтайтын  құндылықтардын 
бірі-мэдениет.  Мэдениет  қоғамның  дамуына,  өркендеуіне  әсер  ететін 
негізгі  козғаушы  күш.  Себебі  олардың  өркениеттену  жолы  мэдени 
құндылықтардың қалыптасу деңгейімен көзге түседі.
«Культура» 
-  
ұғымы 
қазақ 
тіліне 
«мэдениет» 
болып 
аударылғанымен,  оның  мэні  тереңде  жатыр.  Мэдениет-латын  тілінен 
аударғанда 
«жақсарту», 
«ізгілендіру», 
«сүйкімділендіру»  деген 
мағынаны  білдіреді.  Ол  -  игілік  беруші,  асыл  касиет 
д а р ы т а т ы н  
казына [185].
Мәдениет  ұгымымен  қатар  «өркениет»  үғымы  жиі 
қ о л д а н а д Ы - 
Ө р к е н и е т  
элі  толық 
з е р т т е л м е г е н . 
Бүгінгі  күні 
э к о н о м и к а л ы к
154

іұргыдан  алғанда өркениетгі ел, ұлт деп, қоғамдық өндірістің, гылыми 
хехнология  жетістіктерінің  нарыктык экономика негізінде тиімді  даму 
жолдарын  меңгерген,  әлеуметгік  турғыдан  -   азаматтарға  элеуметгік 
камкорлыққа  кол  жеткен,  саяси  тұргыдан  тұлғаның  жетілуіне  жагдай 
жасалған, 
халыкаралық 
тұрғыдан 
ұлтаралык, 
халықаралык 
қайшылықтарды  бейбітшілік  жолдармен  шешу  жолына  бет  алуды 
айтамыз.  Демек,  вркениетті  ел,  ұлт  деп  мәдени  құндылықтарды  өз 
бойына  сіңіре  білген,  сонымен  бірге  өз  ерекшеліктерін  басқа 
өркениетгермен  ұштастырган  мемлекеттер  мен  халыктарды  айтамыз. 
Өркениеттің  алуан  тұрлі  болуы  да  сондықган.  Осының  негізінде 
ғылымда  жергілікті  өркениет  ұгымы  қалыптасты.  Бұп  игілік  мұрат 
ұлттың сақталуын, бұзылмауын  камтамасыз етіп, тарихи тәжірибе  мен 
табиғи  ортаға  бейімдейді.  Осы  негізде  бұқара  халық  мәдениетінің 
дәстүрлі  түрлеріне,  ұлтгык  болмысының  жолын  ұстауға  мүмкіндік 
жасайды.
Мәдениет  -  дәстүрлі  өзін-өзі  билеудің,  ұлт  болып  сақталып 
қалудың  негізі.  Ұлтгык  болмыстың  түпкі  негізін  іздегенде,  барлық 
құндылықтардың,  наным  сенімдердің,  білім  мен  парасаттың,  сөздің 
кең  мағынасында,  мәдениетте  сақгалғандыгын  көрсетеді.  Сондыктан 
ол  ұлттық  қауымдастықты  біріктіруші  когамның  ішкі  дүниесін  өзара 
байланыстыратын  күші,  Мемлекеттік  егемендік мэдениет дербестігіне 
қандай  кажет  болса,  мәдениет  дербестігі,  рухани  жаңару  мемлекетке 
сондай кажет [188].
Қазак  халқы  бүгінгі  танда  өз  өркениетгілігін  ғылым  мен 
техниканың  дамуымен,  халықтың  жоғарғы  деңгейдегі  білім  иелері 
болуымен  дәлелдеп  отыр.  Оған  негіз  ретінде  Нұрсұлтан  Әбішұлының 
халыққа  жолдауындағы  еліміздің  елу  өркениетті  елдер  қатарына  кіру 
қажеттігін міндет етуі.
Жаңа  ұлттық  мемлекеттің  қалыптасуы  -   ішкі  және  сыртқы, 
дәстүрлік  пен  бүгінгі  күштердің  арақатынасын  айкындайтын  күрделі 
қайшылыктарга  толы  процесс.  Бірак  та  ұлттық  мемлекетгің  тіршілік 
әрекетінің 
жайлары 
бірте-бірте 
оның 
тарихи 
өркениеттік 
өзгешеліктерін,  эсіресе  мэдени  дәстүрлерін  ерекше  де  айқын 
білдіреді.  Осыдан  келіп  ұлттық  мэдениет,  дэстүр  мәселесі  алға 
тартылатыны белгілі.
Этнопсихологиядағы  мэдени-орталықтанган  көзқарас  ұлтгық 
мінездің  аныкталуын  мәдениет  ішіндегі  мінез-кұлық  модельдері 
немесе  қүндылыктардың  ретгелуі  жэне  ерекше  бөліну  тәсілдері 
ретінде  көрсетеді.  Ендеше,  ұлтгық  мәдениет  ұлттық  тұлғаның 
этностық элеуметгенуінің, яғни ұлттық сана-сезімінің қалыптасуының 
негізгі факторы болып есетеледі.
155

Әдеби 
тілді 
негізге 
ала 
отырып, 
ұлттық 
мәдениеттің 
психологиялық  жағына  келсек,  зиялы  қауымның  рухани  күшінсіз  сөз 
болуы  мүмкін  емес.  Ал,  мэдениеттін  рухани  саласы:  ғылым,  эдебиет 
пен өнер, философия, мораль және ағарту ісі[ 186,18].
Ал,  ұлттык  мэдениет  дегенде  ойымызға  оралатын  екі  сала 
эдебиет  пен  енер,  оқу-ағартудың  да  халі  кеңестік  кезеңде  мүшкіл 
болатын.  Бұл  салалардың  сапалык  дамуындағы  құлдырау  олардың 
таралу аясының да таралуымен қабат жүріп жатқан еді.
Ұлтгық  мэдениетгің  қайта  өркендеуі,  оның  тарихи  аясының 
кеңеюі  үлт  тағдыры  үшін  маңызы  зор,  ол  ұлттардың  қабілеттілігін, 
рухани  күшінің  жеткіліктілігін  көрсетеді.  Ұлтгың  рухани  мұралары 
мен  дәстүрлерін,  оның  қаһармандык,  ерлік  салтын  қастерлеу,  үлттық 
идеяның  басты  көзі  болды.  Оның дүниежүзілік  өркениеттер  арасында 
өзіндік  дербестігін  ныгайтады.  Үлтгык  мэдениет  дүниежүзілік 
құндылықтардан да тыс дами алмайды.
Ендеше,  ұлттық  мэдениет  ұғымына  сол  үлттың  өзіндік  сана 
деңгейін  анықтайтын  көрсеткіштері:  салт-дэстүрі,  эдет-гүрпы,  тілі, 
діні,  әдебиет  жэне  өнер  жүйелері,  түрмыс-салт  жэне  өмір  сүру 
ерекшеліктері  т.б.  үлттың  жүріс-түрыс  ережелерін  жүйелейтін 
кұндылықтар кіреді[189].
Жоғарьща  көрсетілген  факторлар  адамның  ұлттық  түлға  болып 
қальштасуындағы этникалық жансақ нанымдар адамның ішкі психикалық 
әлеуметгенуінде негізгі эсер  етуші  күш екендігін байқатады.  Ендеше үлт 
өкілін тәрбиелеуде көнеден қалыптасқан халкымыздың жақсы дәстүрлері 
мен  тағылымдарын  олардың  бойына  сіңіртпей,  өнеге-үлгі  көрсетпей 
халқымызға  тэн  парасаттылықгы,  инабаттылықгы  жэне  ізгілікті  түлға 
санасында қалыптастыру мүмкін емес.
Қазіргі  заманымыздың  ғалым-педагогтері  С.Қалиев,  М.Оразаев, 
М.Смайьшовалар  өздерінің  «Қазақ  халқының  салт-дэстүрлері»  атты 
еңбектерінде  салт-дэстүрлер,  эдет-ғүрыптар  сияқты  халқымыздын 
негізгі  үлтгық  -   мәдени  кұндылыктарына  түсінік  беріп,  оларды 
болашақ  жастарды  оку-тэрбиелеу  процестеріне  еңгізу  қажеттігін: 
«Еліміздің  ежелден  дэріптеп,  қастерлеп  келген  ұлттық  енерінің  тегін 
тектеу, болмысьга тану,  оның асылын тарихтың рухани көш-керуеніне 
ілестіріп  отыру  арқылы  бүгінгі  жэне  болашақ  ұрпақ  қамын  қамдау 
өскелең  өмір  талабы  болып  отыр»,-дейді  [177,4].  Ғалымдар  өз 
ойларында  жастарға  салт-дэстүрлерді  дәріптеудің,  олардың  мэдени 
ойлауын  қалыптастыру  жолдарын  көрсетулердің  қажеттігін  айтады- 
Сонымен  қатар,  өскелең  ұрпақтың  өркениетгілігін  қальттастыруға 
әсер ететіндігін айтады.

Ұлттың мінез-күлкы олардың даму, жетілу тарихының нәтижесі. 
Себебі  қоғам  өміріндегі  саяси-әлеуметтік,  экономикалық  жагдайлар 
халыктың  болмыс-бітісіне  үлкен  әсерін  тигізеді.  Осы  тарихи 
кезеңдердің  халыктар  психологиясына  әсерін  француз  ғалымдары  Ж. 
және  К.Виллар  өздерінің  XX  ғасырдың  елуінші  жылдары  шыққан 
«Француз  ұлтының  қалыптасуы»  атгы  еңбектерінде  былай  көрсетеді: 
«...таптық  күрестердің  әсерінен  халық  бүкарасында  революциялық 
күрестің  дагдылары  нығайды,  олардағы  бейімделу  мен  үйымдастыру 
кабілеттері  артты.  Буржуазия  феодализмнің  батыл  шабуылына  қарсы 
кою үшін,  эсіресе,  1789 жылы халық бүқарасын тез жүмылдыруда бар 
күшімен  көрінді»  [75,9].  Бүдан  біз  өркениеттілік  халыктан,  эрбір  үлт 
өкілінен өзіндік үйымдасуды талап  ететіндігін байқаймыз.
Ұлттық  мінезді,  сананы  үрпақтан  -  үрпаққа  жеткізуші  халық. 
Олар үлттық мәдени  қүндылықтарды  өз  мәнінде жеткізсе гана, үлттық 
реңін  жоғалтпайды.  Осыны  жүзеге  асыру  Л.С.  Выготскийдің 
айтуынша:  «баланың  мэдени  дамуы  көрініске  екі  рет  келеді:  Әуелі  - 
әлеуметтік,  сонан кейін -  психологиялық.  Алдымен  адамдар арасында 
ішкіпсихикапық  категория  ретінде,  содан  баланың  ішкі  өзіндік 
интрапсихикалык  категориясы  ретінде  жүзеге  асады»,  -  дейді  [190, 
17].  Адамның  мәдени  жетілуі  тұлғалык  мағынасын  калыптастырады. 
Оның  өз  үлтын  тануы  өзіндік  санасының  қалыптасуына,  ұлттық 
багытының аныкталуына себеп болады.
Халық өміріндегі ұлттык сана-сезсезімнің қалыптасуымен тығыз 
байланысты  факторлар:  салт-дәстүрлер,  эдет-гұрыптар.  Осылардың 
халықтың  тұрмыстық  қатынасында  қолданылуы  барысында  әсер  ету 
механизмдері анық көрінеді.
Халықтың  салт-дәстүрлері  арқылы  оларға  тэн  мінез,  танымдық 
жэне  психикалык  қалыптық  ерекшеліктерін  көруге  болады.  Ендеше 
бүлар  эр  ұлттың  өзіне  тэн  ұлттық-психологиялық  ерекшеліктерін 
құрайды.  Оны сол үлтгың ұлтгық өнерлері: би енерінен,  қол  өнерінен, 
ою-ернектерінен, 
зергерлік 
эшекейлерінен, 
сонымен 
қатар 
шаруашылықтарынан, 
тұрмыс-салтынан, 
қарым-қатынас
ерекшеліктерінен  аңғаруға  болады.  Міне,  осы  айтылгандардың 
барлығы  ұлттық  сана-сезім  негізі  -  этностық  жаңсак  нанымдарды  ұлт 
екілі бітісінде қалыптастырады.
Халықтың  ұлттық  құндылықтары  оның  этнопсихологиялқ 
мазмұнын  ашады.  Шетел  ғалымдары  бұларды  ұлтгық  белгілер  деп 
атайды. 
А.Коэнның 
айтуынша, 
белгілер 
(символдар) 
ретінде 
халыктың  сезімін,  эмоциясын,  эрекетін  аныктауга  мүмкіндік  беретін 
сездер, 
лингвистикалық 
құрылымдар 
бола 
алады. 
Ендеше, 
символдарды бакылауга болады  [191].
157

Қандай  халықтың  болмасын  салт-дәстүрлері  олардың  мінез- 
кұлқын, 
қасиеттерін  таныта  алады. 
Мысалы, 
қазақтарға  тән 
қонақжайлық,  ақжарқындық,  бауырмалдылык,  инабатгылық  басқа 
халықтарға  жат  қасиет  болғанымен,  өзінің  қазаққа  тән  реңімен 
ерекшеленіп  көрінеді.
Біздің  зерттеулерімізде  қазақ  халқына  тэн  «бірлік»  қасиеті  тек 
кана  туыскандык-тұрмыстық  жағдайларда  ғана  көрінетіндіғі,  ал 
шаруашылық-өндірістік  жағдайда  казактардың  «жекешелік»  бағытты 
калайтындыгы  байкалды.  Себебі  казактар  эуелі  бастан  өлік-тіріктік 
туысқандық  қатынаста  ғана  бірігетін  болған.  Ал,  шаруашылық- 
өндірістік  жағдайлары  қазақ  халқында  бөлек-бөлек  өз  еншісіне 
байланысты  шұғьшдануларымен  дамыған.  Сол  себепті  шаруашылық- 
ұйымдастырушылык  мінез  бітістері  «жекешелік»  жаңсақ  нанымдар 
негізінде  дамыған.  Осыган  орай  қазактын  «көп  түкірсе-көл»,  «ағасы 
бардың  жағасы  бар,  інісі  бардың  тынысы  бар»  деген  сөздері  тек 
отбасылық-туыскандык  катынастағы  өзара  әсер  етуге  байланысты 
жаңсақ нанымдарды қалыптастырады.
Қазіргі  кездегі  нарыктык-экономикалық  қоғамдагы  туысқандық 
бірлестіктердің көп жағдайда сәтсіздікке ұшырауы да осындай  жаңсақ 
нанымдардың қалыптасуынан деп айтуга болады.
Қазақ  халқының  салт-дэстүрлері  тіршілік  кэсібіне,  наным- 
сеніміне,  өмірге  деген  көзқарасына  байланысты  ұрпактан-ұрпаққа 
беріліп, өзгеріп жаңадан жаңгырып отырады.
Салт  дегеніміз  тарихи  қалыптасқан  және  ұрпақтан  -  ұрпакка 
беріліп  келе  жатқан  мінез-құлык  формасы,  тұрмыс  санасында  эбден 
тамырланған  ережелер,  құндылықтар,  адамдардын  қатысу  түрлері 
[192,172].
Салт-дэстүр  дегеніміз  тарихи  қалыптаскан  жэне  ұрпактан- 
ұрпакка  беріліп  отыратын,  тұрмыс-салт,  қоғамдық  қатынастарға 
байланысты  мазмұн  құрьшымын  өзгертіп  отыратын  ұлттық-мэдени- 
әлеуметтік  құндылықтар.  Мысалы,  «Үйлену  тойы»  дэстүрі  күні 
бүгінге  дейін  сакталып  келеді,  бірақ  кеңес  өкіметі  кезеңінде  қазақи 
дэстұрлі  механизмдермен  қатар  басқа  ұлтгардын,  мэселен,  орыс 
халқының  «аяк киім ұрлау»  рәсімі  де енгізіліп  жүрді.  Бұл  құбылыстар 
адамдардың  өз  қалауларына  байланысты.  Дегенмен  де  ұлттык  сана- 
сезімді  қалыптастыратын  өнегелік  этностық  жаңсақ  нанымдар  пайда 
болу үшін дэстүр механизмдерін шұбарламаған жен.
Салт-дәстүрлерді 
адамның 
өмір 
тұрмысына 
б а й л а н ы с т ы  
галымдар  үш  топқа  бөледі.  Олар:  бала  тәрбиесіне, 
т ұ р м ы с -с а л т к а  
қатысты жэне элеуметтік -  мэдени дәстүрлер болып бөлінеді  [177].
158

Бала  тярбиесіне  байланысты  салт  -  баланың  дүниеге  келген 
күнінен  бастап,  есейіп  азамат  болып  кеткенге  дейін  жүргізілетін 
тәлім-тәрбиелік  шаралар  дәстүрлері.  Мысалы:  сүйінші,  шілдехана,  ат 
кою,  кыркынан  шығару,  бесікке  салу,  түсау  кесу,  сүндеттой,  атқа 
мінгізу, тіл ашар, т.с.с.
Түрмыс-салт  -  қазақтың  шаруашылық-кәсібіне,  түрмыстык 
жағдайларына  байланысты  тәлімдік  -  өнегелік  дәстүрлер.  Мысапы: 
киіз  үй  күру,  мал  бағу,  мал  төлдету,  егіншілік,  тағамдар,  малды  сою 
жэне  мүшелеу,  үлттык  киімдер  дайындау  жэне  киілу  реті,  аңшылык 
кәсіп, бағбаншылық  г.с.с.
Әлеуметтік-мэдени  салттар  -   қазақ  ауылының  бөлінуі, 
туысқандық қатынастар,  шешендік сез өнері, үлттық аспаптар,  үйлену 
тойы,  қонак  күту,  үлттық  мерекелерге  байланысты  адам  бойында 
этностық жаңсақ нанымдарды  калыптастыратын дәстүрлер.  Жогарыда 
айтылган  салт-дәстүрлер  түрлері  бір-бірімен  тығыз  байланысты  жэне 
өзара  сабактас  болып  келеді.  Сондықтан  да,  олардың  өзара 
айырмашылыгы  мен  бірлестігін  тек  механизмдерін  ажырату  арқылы 
бөле  жарып  үғынуға  болады.  Бүгінде  «салт-дәстүрлер»  үғымы  мен 
«әдет-ғүрып»  үгымдарын  шатастыру  көп  кездеседі.  Себебі  бүл  екі 
мәдени  қүндылықгар  -  бірін-бірі  толықтырып  жандандырып  түратын 
қүндылықтар.  Салт  -дэстүрлер  қоғамдық  жағдайлардың  өзгеруіне 
қарай  өзгереді  десек,  эдет-гүрып  сол  салпьің  мазмүнын,  мәнін 
анықтайтын  күрылым.  Сол  себептен  негізгі  салттық  белгілер 
өзгермейді.  Мысалы,  келін  түсірудің  негізгі  ғұрпы  беташар,  отқа  май 
қүю  болса,  кұдалық дәстүрдің  ғұрпы  құйрық-бауыр  жесісу  жэне  тест 
түйістіру т.б. эдеттер деп айтуға болады т.б.
Адамдардың  бір—
біріне  деген  қатынасын,  байланысын 
«амандасу»  арқылы  көреміз.  Қазак  халқында  амандасу  ең  үлкен 
дәстүрлердің  бірі.  Амандықтың  басы  «Ассаламагалейкүм!»  деген 
сөзден 
басталады. 
Бұл 
механизмді 
ер 
адамдр 
амандасқанда 
колданады.  Оған  кайтаратын  жауап  «Уағалейкүм  ассалам!»  болуы 
керек.  Бұл  сөздер  екі  жакка  да  «алланың  нұры  жаусын»  деген  тілек 
білдірулері.  Адамдардың осындай  сөздермен алмасуы  бір-біріне деген 
жақсы  ілтипаттың,  сыйластықтың,  кұрметтің  барлығын  байқататын 
жаңсақ нанымдар туғызады.
Қазақтың  сэлемдесуінің  жас  ерекшелікке,  жынысқа,  элеуметгік 
мэртебеге  байланысты  әртүрлі  механизмдері  бар.  Мэселен,  достар 
ұзақ  уақыт  кездеспесе,  бір-бірімен  төс  түйістіріп  амандасады.  Егер 
үлкен  адамның  алдынан  бала  кездессе,  үлкенге  бала  қолын  алдымен 
ұсынып  амандасады.  Ал,  алыстан  келген  қонақ  болатын  болса, 
жасына  карамай  ауыл  адамдары  келіп  сэлем  беруі  тиіс.  Мұндай
159

ақжарқындык,  сыйластык  т.с.с.  мінез  бітістерін  калыптастыратын 
механизмдер.
Сонымен  катар  жаксы  хабар,  бірлік,  тёрең  тектікті  білдіретін, 
эркімнің  ішкі  мүдцесін  канагатгандыруға  бағытталатын  жаңсақ 
нанымдарды  тудыратын  болса,  «Естірту»,  «Көңіл  айту»,  «Жоктау», 
«Ас  беру»  деген  салттар  адамның  ішкі  кайғы-қасіреттерін  реттеуге 
бағытталған  жаңсақ  нанымдарды  қалыптастырады.  Бүл  дэстүрлерден 
қазақтың «Көппен көрген үлы той», «Той - туысқа ортақ, өлім - өлкеге 
ортақ»  деген  нақыл  сөздерімен  түсіндірілетін  біздің  халқымызға  тэн 
бірліктің, 
туысқандықтың, 
үжымшылдықтың, 
қайғыға 
ортактасушылыктың,  парасатгылыктың,  қамкорлықтың  нышанын 
тудыратын оң жаңсак нанымдар байқалады.  Мысалы,  «Естірту»  рэсімі 
ерекше дайындықты талап ететін салт. Жаман хабарды естіртуде ауыл 
ақсақалынан  бас  көтерер  сыйлы,  сезге  шешен  адамдарды  жандарына 
ертіп  көрші-қолаңдар  жиналып  келіп  айтады.  Үй  адамдары  келген 
кісілердің  ретіне  қарап-ақ  бір  жамандықтың  болғанын  байқататын 
жаңсақ  нанымдар  аркылы  сезіне  бастап,  өзін  іштей  сол  хабарға 
дайындайды.
Ал,  «Сүйінші»  жақсы  хабардың жаңсақ нанымдарын тудыратын 
дәстүр.  Сүйіншіні  бала,  жас  келіндер,  кыздар,  жеңгелер  алыстан 
айқайлап  келіп  сүрайды.  Сүйіншіге үй  иесі  қымбат,  сыйлы зат береді. 
Сүйіншінің 
қүндылығына 
карап, 
қаншалыкты 
куангандығын 
байқатады. 
Бүл 
жағдай 
да 
сүйіншіге 
ыңғайлы, 
қуанышты, 
олжалылықты білдіретін жаңсақ нанымдар тудырады.
Қазак 
халқының 
езіндік-психологиялық 
ерекшеліктерін 
байкататын эдет-ғүрыптардың бірі  - «мал  сою», «табак тарту» жэне эр 
түрлі  қонак кэделері.
«Мал  «союдағы»  негізгі  рэсім  мүшелеу  мен  бауыздау.  Қазақтар 
мапды  эр  конақка арнап,  отбасының тү.рмыс-тіршілігіне  арнап  соятын 
болған  жэне  оны  тек  «қасапшы»  деген  атқа  ие  болған  мал  союдың 
шеберіне  ғана  сеніп  сойдыратын  болған.  Егер  де  малды  отбасы 
шараларына  байланысты  соятын  болса,  үйдегі  үлкенге  немесе  он 
үштен  асқан  келешектегі  «Шаңырак  иесі»  болатын  жас  балаға 
сойдырған.  Мал  сойған  кезде  малдың  төс  шеміршегін  қоранын 
босағасына  не  жарға  лақтырып  жабыстырған.  Егер  ол  жақсы 
жабысатын  болса,  осы  үйдің  аты  жүйрік  болады  деген  жаңсак 
нанымдар  қалыптасқан.  Бүл  эрекет  сонымен  қатар,  сол  үйге  бак- 
береке  консын,  молшылық  болсын  деген  он  ниетті  жансак 
нанымдарды да калыптастырады.
Қазақтың  «Табақ  тарту»  дэстүрінің  бірнеше  түрі  бар:  «бас 
табақ»,  «сый  табақ»,  «орта  табақ»,  «аяқ  табақ»  деп  негізінен 

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: