Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

сь1Ньін  негізгі  мүшесі  -  ер-азамат  өз  отбасы  мүшелерінің  табиғи 
тгілігін (тамақ, киім, баспана) камтамасыз етеді.
2)  Отбасы  болашак  үрпакка  мәдени  мүраны  табыс  ете  отырып, 
гам ны н 
мэдени  түтастыгын  камтамасыз  етеді.  Қазақ  отбасында
к°  яесетін  отбасы  мүшелерінің  қарым-қатынас  мэдениеті,  үлкенге,
К-  ,;гр  аға-жеңгеге,  іні-карындасқа  деген  жэне  баска  да  отбасылық 
кіШН с> 
г  _ 
■
стүрлік  рәсімдер  экеден  балаға  мирас  болып  беріліп  огырады  да,
лттык 
күндылык ретінде өзіндік -  коғамдық белгімізді сақтатады.
3)  Отбасы  өз балаларына әлеуметтік жагдай тугызады.  Мэселен, 
қазактарда  «түңғыш  бала»,  «кенже  бала»,  «қыз  балалардың» 
отбасында  алатын  орындары  және  атқаратын  рөлдері  нақтылы
аныкталган.
4)  Отбасы  өз  мүшелерінің  көңіл-күйінін  көтеріңкі  болуына, 
олардын  өздерін  жаксы  сезінуіне  жағдай  жасап.  адамның  түлға 
ретінде  азғындауына  жол  бермейді.  Бүл  жөнінде,  қазақга  «үяда  не 
көрсең,  үшканда  соны  аласың»  -  деген  сөзін  алуға  болады.  Сонымен 
қатар,  біздің  халкымыз  «эке  балаға  сыншы»,  баланың  кандай  да 
болмасын жағымсыз кылығын  эке әр уақытта ескеріп отырган.
5)  Огбасы  -  алеумепік  ортаның  негізгі  түрі.  Отбасы  қүрылымы 
эртүрлі  болуы  мүмкін.  Белгілі  бір  коғамның  даму  деңгейі  мен  сол 
қоғамдагы  салт-дәстүрлерге,  т.б.  факторларға  байланысты  экзогамдык, 
моногамдық,  полигамдық  некелесу  түрлері  болады.  Қазақ  халқында 
«токалдық», «әменгерлік» некелесулердін де қогамдык мэні бар.
Отбасынын 
қоғамдағы 
алатын 
орнын, 
үлттық 
түлғаны 
калыптастырудағы  релін  көрсету  үшін  этногенезі  мен  этностық 
тарихын сөз өзегі етеміз.
Қазақтар  -  түрік-монғол  типтес  халықтардың  ішіндегі  саны 
жагынан  бірінші  қатарға  ие  болатын  халықтардың  бірі.  Оның 
этностық  қүрамына  түрік  пен  монғол  тектерінін  барлығы  кіреді. 
арихи-этнографиялық мэліметтерден  алатын болсақ,  қазақтағы жүзге 
ӨлінУшіліК, оның үш жақтық этношекаралық үйымдасуының ете ерте 
КеЗДен 
басталғандығын 
көрсетеді. 
Жүздіктердегі 
этносаяси 
Чфылымдарды  баскарғандар  скифтер,  ғүндар,  оғүздар,  карлүқтар 
Не басқа да Орта Азия этностары.
.  Ұльі жүз қүрамына:  он  бірден астам  қаңлы мен дулат руларынан 
3  Күрган  үйсіндер  жатады.  Орта  жүзге:  керей,  найман,  арғын 
Ры  жатады.  Мүндағы  «ақ  сүйектер»  болып  аталатын  арғын 
езі  .*,ЬІ  °Рталык  жэне  солтүстік  Қазақстанды  алып  жатыр.  Арғынның 
Деп^Ш ТаРмаКтан  түрган:  үлкені  «Бес  мейрам»,  кішісі  -  «Жеті  момын» 
айт^ ЙЛ  ^ар а қ ты »   ерекше  қосылады.  Ал,  Кіші  жүз,  Ш.Уәлихановтың
Нша,  өте  көнеден  келе  жатқан  Алшын-Адай  үрпақтарын

камтиды[131,163-164].  Міне,  бұл  айтыпган  мәліметтер  казақт^ 
отбасылық 
тұрмыс-салт 
дэстүрлерінің 
өте 
күрделі 
с к е ң д і^  
байқатады.
Қазак  арасындагы  ертеден  келе  жаткан  кұран  уагыздарыңдағЬ[ 
«Алла  тағаланың  адамды  жаратып,  оған  кырык  күннен  кейін  я Л  
беріпті»,-  дегені,  казіргі  кезге  дейін  келіп,  туган  баланы 
«кыркынан 
шыгару»  рэсімінің  пайда  болуын  әкелді.  Қай  даму  процесі  болмасын 
оның  биологиялык  жэне  элеуметтік  жактарын  аітап  кете  алмайды 
Себебі  олар ұрпактан-ұрпакка жалғасып,  бір  - біріне  беріліп  отырады, 
Алгашқы  адамдардың  әлеуметтік  бірлесуі  «алғашқы  адам затгм  
жақындық»  көрінісін  байқатады.  Кейінде  өмір  сүру  киындықтары 
«туыстасу»  қажеттігін тудырган.  Бұл туыскандык  қандастық белгімен 
анықтапып,  ұжымдық  вмірде  экзогамдық  принципті  сақтауды  талап 
еткен.  Яғни,  ез  руының  ішінде  некелесудің  болмауы.  Кейінде 
біртіндеп дуалдық ұйымдасу бола бастады.  Бұның негізгі  принципіекі 
экзогамдық  некелесу;  яғни  екі  рулардың  қыз  алысып,  қыз  берісу 
мүмкіндіктері.
Бүл  некелесу  жұптық  болғанымен  топтық  некелік  катынастын 
да калдықтары (оплиандрия, сорорат, левират, сетеризм) байқалады.  Л
Жұптық  отбасы  осындай  қауіпті  жағдайларда  негізделгенімен, 
қауымдык  құрылыстың  экономикалық  белгісіне  жауап  бере  алмады. 
Ерлі-зайыптылардың  әркайсысы  өз  туысқанымен  кала  берді  де, 
бала 
көбінесе шешенің қарамагына көшетін болган.
Алгашқы  қауымдык  неолиттік  қоғамда  әлеуметтік 
кұрылым 
рулық  түрге  ие  болды.  Рулар  өз  атауын,  өз  шекарасын,  өз  диалектіяі 
өзінің мәдени-тұрмыстык ерекшеліктерін дамытқан.
Қола  заманда  адамдардың  жер  бетіндегі  рөлі  анықталып,  сана- 
сезімді дами  бастаған.  Бұны  көне ескерткіштегі  жазбалардан  байқауға 
болады.  Орхон  ескерткіштерінде  көне  түркілердің 
н а н ы м -с е н ім д е р і. 
жаңсақ  нанымдары,  өмір  туралы  түсініктері  көркем 
б е й н е л е н г е И . 
Мысалы,  қаған  көк  Тэңірі  Ата  мен  От-су,  жер  Ананың  құдіретімеи 
дүниеге  келеді.  Оны  Кек  Тәңірі  жердегі  түркі  халқын 
ұ й ы с т ы р ь И в  
иелік  етсін  деп  эдейі  жаратқан.  Бұл -   көне  түркілердің  аспанды -  ата’ 
жерді  -  ана  деп  ұғынуының  көрінісі.  Бұны  психолог-ғалым 
В.К- 
Шабельников 
«...адамның 
биосфералық 
байланысы»,- 
ЯеП 
түсіндіреді[169].
Осы  дэуірде  отбасының  басқарушы  рөлі  еркектің 
ү л есін Д е 
болган.  Оны  кейбір  археологиялык  қазбаларда  табылған 
е р к е к Л "  
қабіріне  эйелдерді 
жерлегендіктерінен  көреміз. 
ПатриархалДЬЧ 
қауымдасу  еркек  туыстыгынан  4-5  ұрпаққа  дейін  жалғасып  отырга11' 
Күні-бүгінгі  қазақтың  «жеті  аталық»  байланысы  осыдан  капган  деУ1*
1 12

ЯЬІ 
Мұндай  қазақи 
байланысу  бауырмалдық,  намысқойлық, 
б°л 
жанашырлык 
т.б.  мінез  сипаттарын  қалыптастыратын  жансак 
теК  |Мдардан  туындайды.  Осылайша,  қазактың  некелесу  және 
На"Ь-ын 
кұру 
ережелері біртіндеп  қалыптасқан.
Ертедегі 
түркілер  жаппы  жаратылыстың  терт  негізі  бар  деп 
еПТеген.  Олар:  топырак  (жер),  су,  от,  жел  (ауа).  Осы  түсінік 
сдтерістін  дүниеге  келуінен  алынган.  Бүл  түсініктер  адам  санасында 
өлгем  адамды 
«жер 
анаға»  кайтару 
кажет 
деген  жаңсак  нанымдарды
туғызган.
«Білге», 
«Күлтегін», 
«Тоңыкөк» 
ескерткіштері 
көтерген 
мэселелер, 
кейіпкерді 
бейнелеу 
қазақтың 
эпостық 
жырлар 
хақырыбына өте жақын.
Үй  шаруасында  мал  жайғау  отбасында  еркектің  үлесіне  тиген. 
Тіпті  жер  игеру  мэселелері  де  еркектің  еңбегі  болып  есептелген.  Ал, 
эйел  еңбегі  үй  шаруасымен  шектелген.  Сол  себепті  осы  күнге  дейін 
қазак эйелдерін «от басы-ошак касы» кылу эр кезде  көрініп келеді.
XIX 
ғасырдың  аяғында  XX  ғасырдың  басында  казақ  жерінде 
кішкене  даралык  отбасы  етек  жайған.  Олар  ерлі-зайыптылардан, 
үйленбеген  балапардан  жэне  ұлы  әке-шешелерінен  құралған.  Қазак 
ортасындағы 
осылайша 
отбасылык 
ұйымдасу 
патриархалдық 
баскарудың  ыдырауынан  туындаган.  Бұл  көрініс  барлық  халықтарга 
да тэн болған.
Адамзаттың  отбасылық  ұйымдасу  негізі  О.Тілеухабылұлының 
«Шипагерлік  баян»  еңбегінде  былайша  сипатталады:  «Адамзаттың 
ұрпақтанымы  аллалық  жаралыстық  несібелер  ұштасымы  мен  соңгы 
тұрғылық  игіліктік  жалгасым  несіптік  ризыктың  жарасымы  екендігі 
парыз.
Ұрпакгганымның өзегі  - жұпталым.  Ер  мен  эйел жұпты болған  соң, 
*¥байлық борышты өтеп, артына ұрпақ қалдырмағы шарт болмақ.... Ата- 
®налық  борышын  өтеп,  ұрпагын  әлпештеп  асырамағы,  аялап  бақпағы 
Шарт.  ¥рпақтар өсе келе ата-анасьм асырамақ.  Бұндай жақындықган бір- 
0|ріне  таіулық  туылып,  жақыншылық  көбеймек  жэне  топталым  көлемі 
^Лғая  бермек[129,79]»,-  дейді.  Автордың  бұл  сипатгауынан  отбасы 
^РЫм-қатынасындағы коммуникативтік, интерактивтік жэне адамдардьщ 
Р*н  —
бірі  қабылдау  механизмдерін  (біртектіпену,  каузалды  атрибуция, 
^ и и я .  таптаурындану) көруге болады.
Қазақтар  арасында  өзінің  отбасы,  баспанасы,  мал-жайы  бар 
Лғаньімен,  өз  еншілері  болмағандар  көп  болды.  Бұлар  орайы  келген 
V 
енш'сін  апып  бөлек  шығуға  мүмкіндік  алатын  болған.  Қазак 
Қьінда  «енші  бөлу»  -  ерекше  қүбылыс.  Бұл  жөнінде этнограф  С.М. 
Рамзонның  зертгеулері  көшпелі  халыктардың  да  «еншілік  бөлу»
113

мүмкіндігінің  бар  екендігін  дэлелдейді.  Енші  бөлу  үшін  отбасыньц, 
бөлектеніп  шыгуы  негізгі  шарт  емес.  1924-1925  жж.  У.Жандосовтың 
баскаруымен  Әулиеатада  жүргізілген  экспедициялык  зертгеулерд. 
бөлек  шықпаган  3-4  үрпақтық  отбасылардың  еншіленгендігі  дӘЛел 
болады.
Қазақ  тайпасының  бір  халық  болып  үйымдасуы  ХУ-ХУі 
ғасырлардағы  хандық  басқарумен  келді.  Кеп  уақыт  бойы  казақ 
арасында  кіші  даралык  отбасы  үлкен  патриархалдық  калдыктармепі 
үстемдік етіп келді.
С.Е.  Толыбековтың  пікірі  бойынша,  ХҮ-ХУІІІ  ғғ.  қазақтарда 
моногамдық кіші даралық отбасы сипат алды[167,224].
Қазақ  арасындағы  патриархалдық  отбасының  жойьшуы  таптық 
жэне  мүліктік  теңсіздіктен  пайда  болған  қүбылыс,  -  деп  көрсетеді 
элеуметтанушылар мен этнографтар.
Тіпті  кейбір  бай  азаматгар  өз  көзі  тіршілігінде  әйеліне  тиесілі 
мап-мүлкін  беріп  бөлек  шыгаратын  болған.  Ал,  кенже  балаға  енші 
бөлінбей  шаңырақ  иесі  болып  эке  отбасында  қалатын  болған.  Оны 
«кара  шаңырақ»  иесі  деп  атаған.  Қапған  отбасы  мүшелері  бүл  үйді 
«үлкен үй» деп жоғары кұрметпен қарауға міндетгі.
Жоғарьща  сөз  болған  енші  бөлудің  казақ  отбасындағы  ерекше 
квзге  түсетін  формасы  жэне  жаңсак  нанымдарды  тугызатын  жагдай - 
«эке  мүрасы».  Әке  өз  көзі  тірісінде  барлык  шаруашылықты,  басқару 
жүйесін отбасы мүшелерінің арасында бөліп беретін болған.  Оны «эке 
мүрасы» деп  атаған.  Бүл  қүбылысты  көптеген  әдебиеттер мен  мүрағат 
қүжаттарынан көруге болады.
Қазақ  Республикасы  үшін  отбасы  үгымы  -  ерлі-зайыптылардан 
қүрапған,  негізгі  миссиясы  бала  туып,  оны  тэрбиелеуге  бағытталғайЛ 
ажырасуларды  болдырмауға  негізделген,  эйелдерге  көбірек бос уакьгг 
беруді  қалайтын қоғамның негізін  қапаушы элеуметтік өзек.
Қазактың  отбасы  қатынасы  -  хапықтың  өзіндік 
б о л м ы с  
ерекшеліктеріне байланысты, басқа халықтарга үқсамайтын взара эсер 
ету  жүйелері  бар  феномен.  Егер  отбасынын  жалпыға  бірдей  қүрыльіп 
күрамына  әке—шеше— балсі  кіретін  құрылымды  көрсетсе, 
к а з а к т Ы Я  
отбасы  құрылымы  өте  күрделі  схеманы  көрсетеді.  Себебі  оған  осЫ 
отбасының  қүрылуына  кімдер  қатысты  болса  (ердің  экесі,  шсшесь 
ерлі-зайыптылар,  бапапар  жэне  жанүядагы  басқа  да  мүшелер)» 
солардың бэрі  негізгі рөлдерді атқарады.
Отбасындағы  қарым-қатынас  негізінде  туысқандар  арасыНІ^Н 
тектік 
байланыстар 
симпатиялық  бағытта 
өзінің 
мінез-кҰльіК 
таптаурындарын  қалыптастырады.  Әрине  бұған  взек  бола 
алатЫ *1 
феномен жаңсақ (ілкі)  нанымдар болмақ.
114

Мұндағы  «Ата(ер)»  адам  -  әкенің  әкесі.  Жеті  атадан  санаганда 
'нші  ¥Рпақ'  Ел-жұртында  бұл  адамға  деген  бағыт  «ақсакал»  деген 
^ ж а н с а к   наныммен  тағайындалады.  Бұл  адам  өз  ортасына  акылшы, 
°енесш і, 
камкоршы,  ұйыткы  болып,  ел  бірлігін,  тірлігін,  тұрмысын, 
б о л а ш а ғ ы н  
реттеп  жүйелеп  отырады.  Ата  өз  үлгі  өнегесімен 
п ак тар ы н а 
бірлік,  ұйымшылдық,  бауырмалдык,  жанашырлак  т.с.с 
^амгершілік  касиеттердің  негізі  болатын  жаңсак  нанымдарды 
ытып, 
жетілдіріп 
отырады. 
Бұл  теорияның  негізін 
мына 
м акалдардан 
көреміз:  «Ата  балаға  сыншы»,  «Атадан  ұл  туса  игі,  ата 
ж о л ы н  
куса игі»;  немесе «Аталы ел-баталы ел» т.с.с.
Әже  -  әкенің  шешесі.  Қазақ  әжелерді  «көптің  анасы»  деп 
сы й л ап , 
кұрметгеп,  пір тұгып  отырған,  қазір де әжеге деген оң жаңсак 
н а н ы м д а р  
сақталып  келеді[170,6].  Қазактың  бұл  адамдарга  деген 
« к е й у а н а » , 
«кария»,  «эже»  деген  өте  бағалы  жаңсак  нанымдары  бар. 
Бұл 
жаңсак нанымдар  қазақтың үлкенге деген  құрметі, инабатгылығы, 
кадірі,  сыйы  сияқты  мінез  бітістері  осы  жаңсак  нанымдар  арқылы 
қалыптаскан.
Ана -   адамды  өмірге  экеліп,  түн  ұйқысын  төрт  бөлген,  бойына 
жылылықты,  акниетті,  пэк  сезімдерді  берген  аяулы  адам.  Екінші 
ұрпактын  ұйыткысы.  Ол  -  адам  бойында  мейірімділік,  акжарқындық, 
тілеуқорлық, 
бірлік, 
ырыс-берекелік, 
ақылшылдық 
сапаның 
генетикалық негізін  калаушы.  Қазақ балага анасына қарап баға берген. 
Мысалы,  оны  «Аяғын  көріп  -   асын  іш,  анасын  көріп  -   кызын  ал» 
деген ұлы сөзден  көруге болады.
Ананың адамзат үшін, табиғат үшін  маңыздылығын С.Қондыбай 
өзінің  «Аргықазақ  мифологиясы»  атты  еңбегінде  былай  сипаттайды: 
«Үлы Баба(ана) ылгалмен (сумен), сүтпен байланысты болып шығады, 
бұлардың 
да 
Нұрдың 
сұйықтық 
символдарының 
накты 
карабайырлануы  деп  түсіне  аламыз.  Үлы  Бабаның  төменгі  даму 
Деңгейдегі 
бейнесі 
түп-ана 
(баба, 
прародительница) 
ретінде 
Қарастырылып,  «нақты  рудың»  (родоначальник)  -« о   дүниедегі  (яін 
ӨліЛеР)елінің  эміршісі»  -  «рулық территорияның  қожайыны»  (хозяйка 
Р°довой  земли),  «ататектің Рух-қамкоршысы»  (Дух-покровитель рода) 
.  ®гіндегі  кейіптік-функциялық  сипттарға  ие  болады.  Реалды 
рліктегі  нақты  ру  мүшелерінің  дербес  «жандары»  да  «бір  рулы 
Ми!һЧарДЫң 
жиынтығын 
құрайды. 
... 
Арғықазақгың 
«эйел 
«е 
огиясы>>  Да  екі  түрлі  жолмен  реконструкцияланады:  біріншісі- 
әйелГіЛ' к>>’  шежірелік-аңыздық,  т.б.  мэтіндерден  эйел  бейнелерін, 
тҮртМ,еН  т'келей  сабақтасып  жаткан  ұғымдар  мен  нәрселерді,  негізгі 
к°рс  ІЛе^д’’  сожеттік  қаңқаларды  жинақтап,  саралап,  сұрыптап 
Г   ^ТУ;  екіншісі-мэтіндер  мен  тілде  мифтік  астары  бар  деп
115

топшыланған  сөздердің  этимологиясн  аныктау,  оның 
б а р ы с ы ң д а 
белгілі  бір  қисын-зандылықтардың  бар  екендігіне  көз  жеткізу»,  -деп 
сипатгайды 
[171,12]. 
Ғалымның 
«ана» 
ұгымын 
осылайща 
сипаттауынан  да  анаға  деген  ілкі  танымның  өзінде  де 
ж а ң с а қ  
нанымдык түсінік бар екендігін байқаймыз.
Әке  -  ұрпак  иесі,  қамқоршысы,  отбасының  тірегі,  асыраушысьі 
Ол  -  атадан  туған  ұл,  ер  азаматтьтң  өз  жұртының  негізі,  діңгегі.  0 Ке 
тек  өз  отбасына  ғана  емес,  бүкіл  ауылының,  туған-туысқандарынын 
қамқоршысы,  ел  ағасы  болып  есептеледі.  Әкенің  өнегесімен  тұлға 
бойында ерлікке,  азаматтыкка,  барлыққа, табандылыққа,  жігерлілікке 
серттілікке,  эділдікке,  адалдыққа,  еңбекқорлыққа бағытгайтын  жаңсақ 
нанымдарды  қалыптастырады.
Әке  ез  ұрпағының  бойьшдағы,  егер  ол  ер  бала  болатын  болса, 
ынжықтық, 
екіжүзділік, 
қорқақтық, 
сатқындық, 
өтірікшілік, 
еріншектік  т.с.с.  жағымсыз  мінез  қалыптастыратын  теріс  жаңсақ 
нанымдардың  болмауын  кадағалап  отырады.  Мұны  біз  «Әкеге  қарап 
ұл ө сед і...» деген нақыл сөзден түсінеміз.
Бала  (ұл,  қыз)  -   бұл  әке-шешеден  тараған  екінші,  үшінші,  т.т. 
сиякты  ұрпақ  жалғастырушылар.  Тек,  олардың ұрпақтық  жалгасуына 
қарай  әлеуметтік  мэртебесінің  атаулары  немере,  шөбере,  шөпшек, 
жиен  деп  бөлінеді.  Осыган  орай  оларға  деген  қатынас  та,  олардың 
әлеуметтік  рөлдері  де  өзгеше  болып  отырады.  Соған  байланыстыі 
олардың  өз  ортасына  деген,  адамдарға  деген  бағытын  реттейтін 
жаңсақ нанымдар да ерекше реңмен көрінеді.
Балаға  тэн  қасиет:  еркелік,  тілалғыштық  қолғабыстылық, 
дэнекерлік,  елгезектік  т.б.  қасиеттер  сапа  негізі  болатын  жаңсак 
нанымдарды 
қалыптастырады. 
О л  
ата-ананың 
т ә л ім -т ә р б и е с ін е  
байланысты.  Бұп  жөнінде халқымыз  «балавды  бес жасқа дейін 
хандай 
көтер,  он  бес  жасқа  дейін  құлдай  жұмса,  он  бестен  эрі 
оны меи 
досывдай  ақылдас»,-  деп  баланың  тұлғалық  қалыгітасуындаГч 
қатынас  ерекшеліктерін  көрсеткен.  Балаларды  «тұңғыш»,  «ортаншы», 
«кенже»  деп  бөлген  де,  олардың  элеуметгік  рөлдерін 
т о п т а г а н - 
Тұңғыш  -   (тұлым)  тұтқа  иесі  деп,  туысқандық  қатынас 
б а с к а р у Ы
11 
соган  береді;  ортаншы  -  отқа  салар  деп,  оны 
ж е ң іл -ж е л п [  
ауыртпалықсыз  қатынастарга  жауапты  етеді,  ал  кенже-  шаңырак  иес1 
деп,  оны  түрмыстық-шаруашылыққа  икемдейді.Ұлттық 
т ұ л ғ а Н Ы "  
бойында  бұл  қатынастардың  барлығы  да  белгілі  жаңсақ 
н а н ы м д а р Д ь 
қалыптастырады.
Күнделікті  өмірде  ет-жақын  туыстар  бір-біріне  үлкен  комек' 
қолғабысын 
тигізіп 
тұрған. 
Қызды 
тұрмысқа 
беруде, 
Ү-п-зЬІ 
үйлендіруде, эртүрлі  қуанышты,  ренішті жағдайларда бір-біріне үлкеи
ІІ6

к 
к ө р с е т іп  
отырған.  Бұл  кемектер:  «жылу»,  «немеурін»,  «үме»  - 
КӨ 
аталған.  Ең  көзге  түсетін  формасы  «жылу»  болған.  Бүл 
^тынастардың  генезисі  өте  тереңге  кетеді  жэне  олар  түлға  бойында 
ка  ізгі  этностық  жаңсак  нанымдардың  қалыптасуына  түрткі  болатын 
Механизмдер  болып  есептеледі.  Оны  төмендегі  суреттен  көруге 
болады.
Е н  ш і 
(ул балага 
қатысты)
д к е м у р а с ы
Ж  а са у 
(қыз 
балага 
қатысты)
Ж  ы л у 
(туысқан.ара- 
сындагы
3 Сурет  -  Қ азак отбасыньщ күры лы м ы ндагы  өзара байланы сгы  аны ктайты н жансак 
нанымдарды калы птасты раты н механнзмдер
Бүл  суреттегі  механизмдер  отбасы  мүшелерінің  туысқандық 
катынастардағы өзара әрекет етуді  қамтамасыз етеді.
Халқымызда  қалыптасқан  жағдайда  отбасын  алғаш  қүру  ата- 
ананың  колдауымен  жүзеге  асады.  Яғни,  жігіт  үйленгеннен  кейін 
міндетті  түрде  өз әке-шешесінің  шаңырагында «отау»  қүрып,  олардан 
туған  бала  2-3-ке  қарағанда  «бөлек  отау»  болып  бөлініп  шыгады. 
Түңғыш  бапа,  «түңгыш  немере»  ата-эжелерінің  еншісінде  қалуы 
кажет.  Әрине,  отбасындағы  мүндай  қарым-қатынастар  өзінін  эр  түрлі 
катынас  қайшылықгарын  туғызады  жэне  жаңсак  нанымдардың  теріс 
*эне  оң  түрлерінің  қалыптасуына  түрткі  болады.  Сол  себептен  бала 
^Рбиесінде  ата-эжеге,  эке-шешеге  деген  көзқарастарды  дүрыс 
^чыптастыру  керек.  Мысапы,  қазақтар  немересіне  ата-әжесінің 
аУырына  салғандықтан  өз  туған  әке-шешесін  баладан  жабық  түрде 
¥Стайды.  Бүл  катынастар  бапа  бойында  әке  мен  шешеге  деген  теріс 
Тьінаеты тудыратын жаңсақ нанымдар қапыптастырады.
Қазақта  туыстык  қатынастарды  өзара  сабақтас  үш  топқа  бөліп 
Иды-  Біріншісі  -  адамның  әкесі  жағынан  туысатын  өз  жүрты, 
елДер  төркін  жүртым  деп  атайды.  Екіншісі  -  шешесі  жағынан 
Ісатьіц  нағашы  жүрты.  Ал,  үшіншісі  -  әйелі  не  күйеуі  жағынан 
Сатын  қайын  жүрты.  Адамның  өз  жүрты  жеті  үрпаққа  таратылып
117

аталады.  Олар:  ата  мен  әже,  әке-шеше,  ұлы  мен  қызы,  немере  мең 
жиен,  шөбере мен  шөпшек, немене  мен жиеншар.
Туыстар  бір  ағаштың  бұтактары  тэрізді.  Туыстық  карым. 
катынас  қазакта бір-біріне  қол ұшын беріп,  көмек көрсету тұрғысында 
да  өзінің  кең  пейіл  бауырмалдығымен  айқын  байқалады.  Бұл  аньщ 
туыстық жарасымдылықты аңғартады.
Ағайын-туыс  деп  бір  рудан,  тайпадан  өсіп,  өрбіген  ұрпақтар 
қауымы  мен  бірлігін  айтады  [172,5].  Осындай  туыстық  байланыстағы 
адамдар  бір-біріне  қол  үшін беріп,  қамқорлық көрсетуге,  қиын-қыстау 
жағдайларда 
демеуге 
міндетті. 
Олардың 
бойында 
татулық 
кешірімділік,  қорғаныштық,  ұйымшылдық  сияқты  жаңсақ  нанымдар 
қалыптасады.  Осы  тұргадан  қазақ  жеті  атаға  дейін  қыз  алысып- 
беріспеген.  Бұл  заңдылықты  қазіргі  кезде  ғылыми-генетикалық 
жагынан  да дұрыс жаңсақ  нанымдар  деп  дэлелдейді.  Енді  ер  адамньщ 
өзінен  тарайтын  ұрпақтарға  тоқталайық.  Адамның  өз  жұртына 
жататын  туыстары:  баба,  ата,  эже,  көке,  апа,  әке,  шеше,  аға,  эпке,  іні, 
карындас,  ұл,  қыз,  немере,  жиен,  швбере,  жиеншар,  немене,  туажат, 
немере  аға,  немере  апа  т.б.  Бұлардың  эрқайсысын  ерекше  сыйлаған 
жэне әркайсының аткаратын қызметі болған.
Бірге  туған  ағайынды  адамдар  арасындағы  ең  сөзі  өтімді, 
сыйлы, 
қадірлі 
адам 
-  үлкен 
аға. 
Ол 
өзінен 
кейінгі  іні, 
қарындастарының  болашағына,  жай-күйіне  ол  эрдайым  өзін  жауапты 
сезінеді.  Інілерінің  тойын  жасап,  карындастарын  жасаулап  кұтга 
орнына  кондыру,  қайтыс  болған  эке-шешесінің  артын  жоқтатпай, 
дұрыстап  жөнелту  тікелей  ағаның  борышы,  ағаның  мойнындағы 
парызы[173].
Қазақга  кыздардың  бауырмалдығыньщ  да  жөні  бөлек.  Алыс 
жаққа  ұзатылган  қыз  елін,  жерін,  эке-шешесін  сағынып,  біреу  іздеп 
келер  ме  екен  деп  ел  жағына  карап  жалтактап,  құлагын  түріп  жүреД1 
екен.  Қазақта  бауырларының  ұзатылып  кеткен  апаларын  іздеп  барУ 
салты  болған.  Қыз  баланың  тәрбиесіне,  бой  түзеуіне  ерекше  мэН 
беріп,  мәпелеп  өсірген.  Қ,ыз  бапаның  қорлық  көрмеуіне  ага  өз,н 
жауапты сезінген.
Аға  мен  қарындастың  арасында  ерекше  тусқандык 
с ы й л а с т ь і к  
болған.  Аға  қарындасына  қатты  сөз  айтпай,  ұрсып-зекімей,  әрдайыМ 
кабағына  карап,  шынайы  еркелетіп  жүрген.  Базаршылап 
кайтса. 
қарындасына  базарлық  экелуді  ұмыгпаған.  Қарындас  -  ер  жігітгін е"  | 
жақын  адамы  (туысы).  Адамға  өзімсіне  еркінсіп, 

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: