Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

ғылыми-теориялық 
негіз 
болды. 
Мәселен, 
олардың 
тұжырымдарындағы  «толық  адам»  ұғымы  адам  баласының  өз  щ 
қасиетімен,  білімімен,  акыл-парасатымен  ғана  сыйлы,  жан-ид 
екендігін көрсететінін байкаймыз.
Сол  сиякты  Қазақстан  психологиясының  дамуындагы  ұлтДІ 
ойшылдардың  пікірлері  мен  тұжырымдары  да  этностык  жащД 
нанымдардың 
персоналдық, 
гумандылық 
негіздерін 
к ө р с еЛ  
мүмкіндік 
бергеңдіктен, 
Отандық 
психологияның 
тұрмыстц 
дәстүрлік,  ғылыми  теорияларына  талдау  жасап  әдіснамалық  негізп 
алуға  бағыттайды.  Себебі  сонау  ерте  кездегі  Ы.Алтынсарин,  э, 
Фараби, М.Әуезов, Ж.Баласағұни, М.Жүсіп,  І.Жансүгіров  М.Қашкарц 
А.Құнанбаев,  С.Торайғыров,  Ө.Тілеуқабылұлы,  Ш.Уалиханов  сияіі 
ғұламалардың 
ой-пікірлері 
мен 
көзқарастары 
қазіргі 
ғыльіі 
прогрессивті  кезеңдегі  гумандық,  персоналдық,  бихевиористік  жэ» 
санадан  тыс  сияқты  гылыми  тұжырымдамалардың  принциптерйіеі 
сәйкес  келеді.  Бұл  ғылыми  бағытгардың  барлығы да тұлғаның өзіндіі 
мәселелерін  шешуге,  оның әлеуметтік ортадагы  рөлін  анықтауға жэи 
әлеуметтену  процесіндегі  факторлары  мен  механизмдеріне  тадщ 
жасауға негіз бола алады.
Теориялық  талдауларымызды  түйіндей  келе,  этностық  жанса 
нанымдар  «ескілік»  ұғымынан  бөлек  ұлттың  ұлттык  ұйымдасуи 
негіз  болатын  компоненті  екендігін  «өзіндік  ұйымдасу  теориясьи 
(синергетикалық)  арқылы  зерттеп,  дәлелдеу  қажеттігін  корсетемі: 
Бұл 
бағыт 
ұлт 
мәселесін 
жан-жақты 
қарастыруға, 
оньв 
психологиялық  негізін  ашуға  себін  тигізетіндігін  В.В. 
Василькова 
Ю.А.  Данилов,  М.С.  Каган,  Б.Б.  Кадомцев,  С.П.  Курдюмов  р  
ғалымдардың 
теориялары 
негізінде 
көрсете 
отырып, 
жа«с® 
нанымдарды бірнеше топқа бөлуге болады:
•  элеуметтік жаңсақ нанымдар;
•  гендерлік жаңсак нанымдар;
• эмоционалдық жаңсак нанымдар;
• діни жаңсақ нанымдар;
• этностық жансақ нанымдар.
Әлеуметтік жаңсак нанымдар  дегеніміз элеуметгік жагдайлаЯ
кабьшдаудан  туынадайтын  жэне  танымдық  ерекшеліктер  негізіЩ 
өзгерістерге ұшырап  отыратын әлеуметтік сана-сезімнің негізі. 
(
Гендерлік  жаңсак  нанымдар  -  жыныстық  танымдар  негізіі® 
көрініп,  даму  барысында  өзгеріп  отыратын  жыныстық  біртектілв 
негізі.
Эмоционалдық  жаңсақ  нанымдар  —  адамның  танымдьіК 
эрекеттері негізінде кұбылмалы сезімдік қалыптардың көрінуі.

Э т н о с т ы к  
жансак  нанымдар  дегеніміз  ұлтгык  тарихи  - 
^ : к 
күіідылыктарды 
этноэлеуметтену 
процесінде 
эЛеум 
[нан 
туындайтын, 
танымдық 
іс-әрекет 
барысында 
Ка° ЬІ'стерге  үшырасып,  этнотаптаурындардың,  ұлттык  бағытгың 
ө3геР 
калы п т а с у ы н а  
негіз  болатын  адамның  оң  немесе  теріс 
^  
пасы  қатынасы, яғни ұлттық сана-сезімінің бастапқы кезі.
КӨЗ 
Сонымен, 
«Ұлттың 
табиғатын 
бір 
ғана 
фактормен 
й я й л а н ы с т ы р у  
ғылыми  жэне  эдістемелік тұргыдан да  гұйыкка тірейді. 
Ол 
тұйы ктан  
шыгатын  жол  -ұлттың  табиғатының  күрделілігін 
сінуде. Дін, тіл, табигат, территория,  мэдениет, дәстүр,  мінез-құлық, 
м е м л е к е т  
этнос  дамуының  әр  кезеңінде  эртүрлі  ықпал,  эрекет  жасап, 
іүрліше 
кызмет 
аткарады. 
Әлеуметгік-саяси 
жэне 
табиғи- 
би ологи ялы к 
факторлар 
бірін-бірі 
үйлесімді 
толыктырып, 
кай талан бас, 
соны  этностық  отганизмнің  негізі  болады.  ...  Ұлтгың 
шыргалаң  тарихы,  кешегісі  мен  бүгінгісі,  биік  мұраттары  мен  асқак 
армандары  
ұлттық  психологияда  көрініс  алады»[25,23],  -  деген 
Айталы 
ғалымның  сөзі  ұлтгық  сана-сезімнің  негізін  зерттеудің 
қажеттігін анықтап тұр.
Жоғарыдағыларды  корытындылай  келсек,  біріншіден,  тұлғаның 
элеуметтену  процесіндегі этностық жаңсак нанымдардың генезисі  мен 
динамикасын  көрсету  үшін  ұлттық  тұлға  мен  ұлттың  өзінің 
құрылымын,  жүйесін,  ішкі,  сыртқы  факторларынан  туындайтын 
механизмдерді көрсету  керек.
Екіншіден,  этностық  жаңсақ  нанымдар  ұлтгың  ұлттық  белгісін 
анықтауга  мүмкіндік  беретін  негізгі  қүрылымы  ұлтгык  сана-сезімнің 
компоненті  болғандықтан,  осы  тұрғыдан  талдау  жасап,  көрсету 
Кажеттігі негізделді.
Үшіншіден, 
бұрынғы 
галымдардың  зертгеулеріне 
сүйене 
^ ІР ы п ,  жаңсақ  нанымдарды  багыт  пен  багыттылық  компоненті 
нде карастырып, олардың айырмашылығы көрсетілді.
Э т н п д  
БӨЛІМ 
ОТБАСЫ 
-  
Т ¥Л ҒА Н Ы Ң  
Н А Н к ш ? Е У М Е Т Т Е Н У ,Н Д Е  
ЭТНОСТЫ Қ 
Ж АҢСАҚ 
Ь |МДАРДЫҢ ГЕНЕЗИСІН  АНЫ ҚТАУШ Ы   ИНСТИТУТ
сезімі^ '   ®т®асы  - этносты к ж ансак нанымдарды тұлганы ң сана- 
компоненті ретінде калы птасгы руш ы  ф актор
0РтальіқІ^ ° ЛОГИяда  тұлға,  оның  дамуы  жэне  элеуметгену  процесі 
Селелердің  бірі  болып  табылады.  Психология  ғылымының
95

алдында 
тұлганың 
тұтастай 
құрылуынын 
факторлі 
заңдылықтарын 
ұғыну 
ушін, 
оның 
ішкі 
жэне 
әлеумі 
белсенділігінің  көздерінің  компонентгері  ретінде  туыстық  қарц 
қатынастағы  жаңсақ  нанымдардың  көрінуі  мен  әсер  етуін  зерпі 
қажет. 
1
Қарым-қатынас  барысында  тұлға  әлеуметгік  ортага  дем 
көзқарасын,  бағытын,  алатын  орнын,  рөлін  көрсетіп,  өзінің 
мақсат, 
мұддесін  белгілеп  жүзеге  асырады.  Бұл  процесс  жалпы 
а л гаң З  
адамның  өмір  жолының  формасы  ретінде  көрінеді.  Оның  әлеуметгіці 
мағынасы  белгілі  қоғамның  тәжірибесін  және  мэдениетін  таратуіщ, 
негізгі құрал ретінде аныкталады.
Сөйтіп,  карым-катынастың  өзіне  тэн  ерекшелігі  -  бір  адамньц 
екінші  адам  алдындағы  субъективті  дүниесінің  ашылуында.  Ад» 
қандай  да  болмасын  қоғамда,  ортада  өзін-өзі  анықгап,  өзін-е£ 
белгілеп,  өзінің  басқадан  ерекшелігін  байқатады.  Сөйтіп  ол  өзгеп 
қарағанда  мінезінде,  мінез-кұлқында  қайталанбайтын  ерекшелік  бар 
екендігін көрсетеді.
Психологияда,  осыған  орай  қарым-қатынас  үш  жағыиЯ! 
топтасып 
бөлінеді: 
коммуникативтік, 
интерактивтік 
жэне
перцептивтік.
Г.М.  Андрееваның  осы  топтастыруына  жақын  тогітастывдб 
Б.Ф.  Ломов  еңбектерінен  де  көреміз:  акпараттық-коммуникативтік 
ақпараттарды 
бір-біріне 
беру 
тәсілдерін 
қамтиды; 
реттеуші- 
коммуникативтік-біріккен  іс-эрекетте  бір-біріне  әсер  ете  оты ря 
түзетулер 
еңгізуге 
бағытталады; 
аффектілік-коммуникативтіі 
адамның эмоциялық өрісіне, қатынасына бағытталады  [148].
Бұл  айтылған қарым-қатынас зандылықтары жалпы тұлғаарайЯ 
қарым-қатынастың этнопсихологиялық ерекшеліктерінің бірі  -  ұлттш 
сана-сезімге  тоқталуды  қажет  етеді.  Кез  келген  құбылыс  белгіЯ 
сезіммен  қабатгаса  жүреді,  яғни  қанағатгану  не 
канағаттанбаУ' 
байланыстылық  не  бостандық  сезімдерімен  қатар  жүреді. 
ҮлттЫ* 
сана-сезім,  жогарыда  көрсеткендей  (І-тарау),  адамдардың  ұлтЫЧ 
ұлттық  мұктаж-мүдцесіне  эмоционалдық  ұлттык  қатынастары  бол^ 
табылады  [1,2].
Ұлттық  сана-сезім  өз  ұлтының  элеуметтік-этностық  мэ(|1 
түсіну,  ұлтаралық  қатынастарда  кандай  жағдайға  ие  екендігін,  жаЛЧ 
адамзат  дамуында  қандай  үлесі  барын  ұғыну,  әрі  өзге  халықтарч 
бірдей  бостандықта  өмір  сүріп,  взінің  салт-санасын,  дэстүрЩ 
мэдениетін  т.б.  жағдайларды  жете  түсіну  болып  табылады.  ҮлтГЧ 
дэстүрлер 
негізінде 
ұлт 
өкілдері 
кейінгілерге 
м ін е з -к ^ І
96

ы н д а р ы н , 
әрекеттерді, 
адамдар 
арасында 
катынас 
^ и ^ е л ік іе р ін , мұра етіп капдырады.
ерек  о^басынын  ұпттық  сана-сезімді  қалыптастыруда  алатын  орны 
Ұлтгык 
психологияның 
кұрылымдык 
күрделі 
М8НЬентгерінің  бірі  -  ұлттык  сана-сезім.  Ол  қогамдагы  өз  орнын 
эле.  ,,дін белгілі  бір сатысына жеткен этностық-элеуметтік топтардың 
2 2 ,   формасы  -  ұдттарга тэн.  Э.Ренан:  «ұлт-адамдардың  бірге  өмір 
уге  келісушілік  тілегі»  десе,  Ю.В.  Бромлей:  «ұттык  сана-сезім  - 
^яамдардын  өз  этносының  қасиеті  туралы  кезқарасы,  халыктың 
психикалы к 
коймасы  мен  мэдениеті  көрінетін  көзкарасы»-  дейді.  Ұлт 
бар  жерде  ұлттык  сезім  де  бар  жэне  оны  құрметтеу  заңды.  Үлттық 
ерекшеліктердін  өзі  ұпттардың  табиғатымен  шарттас,  олардың 
дам уы ны ң 
тарихи  жағдайларына  байланысты.  Ұлттык  сана-сезім 
дегеніміз  -  өзінің  ұлтгык  өкілділігін  мойындай  отырып,  ұлтына деген 
сү й ісп ен ш іл ік , 
жанашырлык,  халык  мұраларын,  мақтанышын  бағапай 
білу [149].
Ұлтгық  сана-сезім  өз  ұлтының  элеуметгік-этностық  мэнін 
түсіну,  ұлтаралық  қатынастарда  кандай  жағдайға  ие  екендігін,  жалпы 
адамзат  дамуында  кандай  үлесі  барын  ұғыну,  эрі  өзге  халыктармен 
бірдей  бостандықта  өмір  сүруін  т.б.  жағдайларды  жете  түсіну  болып 
табылады.  Ұлттық  сана-сезімнің  пайда  болуы  халықгардың  тарихи 
дамуының  ерекше  кездерімен  байланысты.  Үлттық  сана-сезімнің 
калыптасуында  рухани-мәдени  шығармалар,  ұлттық  рухани  мұралар 
үлкен  рөл  атқарады.  Үлттық  сана-сезімді  әрбір  топ  өздігінше 
калыптастырып,  негізгі  топтық  мүддеге,  мұқтаждыққа,  тілегіне, 
талабына сай жүзеге асыруға тырысады.  Үлт өкілі  алдымен  өзінің сол 
р т   мүшесі  екендігін  мойындамаса,  оның  барлық  өміріндегі  тарихи- 
элеуметгік,  саяси  және  мәдени  кұбылыстарына,  жеріне,  еліне,  халық 
атырдарына,  кайраткерлеріне  т.б.  деген  мактаныш  сезімі,  куанышы 
лмаса,  онда  шындыққа  толы  шынайы  ұлттық  сана-сезімнің  болуы 
ҮМкін  емес.  Себебі  белгілі  бір  ұптгың  өкілі  емес  адам  жоқ.  Соған 
ес  ол  ұлттық  психологиясын  апдымен  өз  ұптын  сезінуден,  оған 
пкершілікпен  қараудан бастайтынын қарастыру  кажет [3]. 
еме 
^ЛТгық 
ерекшеліктердің  өзі  ұлттардың  табиғатымен  шарттас 
Сана’  0ЛаРДың  дамуының  тарихи  жағдайларына  байланысты.  Үлттық 
СезімСезімд'  ұлтшылдық  көріністен  ажырата білу  керек.  Үлттық  сана- 
сезіМ(^ лт өмірінің  табиги  компоненті  болса,  ұлтшылдық ұлттық сана- 
ба«лығ!!,б¥рмаланган’  жапган  түрі  болып  табылады.  Адамның  рухани 
көпте  '  оныч  ұлттық  сана-сезімімен  байланысты.  Рухани  байлық 
Ф а К т і л е " , , Ф а К Т І Л е Р д І 
жинап,  оны  ұмытпауға  тырысу  жэне  сол 
кандай  заңдылықтарға  багынатынын  білуде  [76].  Әрбір
97

■
адамның  рухани  өмірінің  байлығы  оның  ұлттык  кадір-касиетімец 
өлшенеді.
Ұлттык  сана-сезімді  зерттеуде  Б.Ф.  Поршнев:  «БіздіңД 
адамдардың  еліктеу,  еру,  норма,  тэртіптерді 
меңгеруі  бо^ц. 
«Олардың»  -  осы  механизмдердің  негізінде бір  кауымның екіншісЦ 
бөлектенуі», - дейді  [150,21].
Сонымен  ұлтгық  сана-сезім  эрбір  ұлттың  ажырамас  бө* 
ретінде,  адамның  күнделікті  тұрмысында  көрінетін,  өз  үлтьіЛ 
мәдени-тарихи  дамуына  көз-қарасын  білдіретін  компонент  бом 
табылады.
Өз  ұлтының  пайда  болуына  деген  қызыгушылық  әр  іүр, 
формада  көрінеді.  Ол  ұлттық  біртектілік  ұгымымен  байланысты.  Бу 
ұғым  XIX  ғасырдың  екінші  жартысында  пайда  болган.  Этносц» 
біртектілік  дегеніміз  жеке  адамның  әлеуметгік  біртектілігінің  I  
бөлігі.  Оның  екі  компанентін  бөліп  көрсетуге  болады.  Олар 
когнитивті  (өз  тобы  туралы  білімдер  және  сол  топтын  мүшесі  ретім 
сезінуі)  жэне  аффективті  (ез  тобының  сапаларын  багапауы)  [151] 
Баланың  отбасында  тәрбиелену  барысындагы  ұлттық  біртектілік  щ  
анасының  ұлтына,  тұрып  жатқан  жеріне,  тіліне  жэне  мэдениетіі 
байланысты.  Баланың  бойындағы  ұлттық  біртектілік  жасөспірімді 
шақта  этностық  топқа  жататындыгы,  эмоционалдық  бағалауш ыл» 
аркылы  көрінеді.  Үлттык  біртектілік  адамның  полиэтностық  немес 
моноэтностық  ортасына  да  қатысты.  Этностық  біртектілік  процв 
адамның  бір  топтың  мүшесі  деп  сезінуіне  ғана  байланысты  ем* 
сонымен  қатар  топтың  индивидті  қабылдауына  да  байланысіі 
болады.  Ол  адамның  мінез-құлқында,  қоршаган  ортаға  багДІ 
жасауында  жэне  багыттылықтарында  көрінеді  [152].  М.Мид  п0 
Г.Тежфел  біртектілік  этносаралық  қарым-катынаста  калыптасадьі Дй 
көрсе,  Э.Эриксон  элеуметтік  психологияда  біртектілікті  карастырР1 
идеологияның 
эсері 
ерекше 
екендігін 
байқатады. 
№ 
этнопсихологияда 
біртектілікті 
танымдық 
п р о ц е с т е р ім с
11 
таптаурындармен,  бағыттылықпен  және  фрустрация, 
а г р е с с и я М Й  
бірге  қарастыра  отырып,  ұлтгық  біртектілікті  этноцентрикаль® 
полиэтностық жэне трансэтностық үш типке бөледі  [153,121].
Этноцентрикалық  біртектілік,  біріншіден  тұлғаның  тек  өзіи1' 
этностық қауымдастығына  карай  реттелуі,  яғни  ол өзінің бүкіл емір1 
өмірлік  жоспарын,  бағыт-бағдарын  тек  өз  ұлтымен  байланысіыраЯ 
Екіншіден,  өзінің  өмір  сүруіндегі  жетістіктерін  тек  «біздікі»  Де*1 
ұғыммен  байланыстырып,  бүкіл  жақсылықты  өз  ұлтына  багытгаЙЯ 
Мұндай  құбылыс  кейде  керісінше  болуы  да  мүмкін.  Яғни,  ұлт  вЩ 
кейбір кемшілікті  өз ұлтының сэтсіздігі, сапасыздығы деп 
е с е п т е й Д в

остык  біртектілік  бұл  түлганын  бірнеше  ұлт  тілдерін 
д-  мезгілде  бірнеше  ел  өкілдерімен  катынас  жасауға  және 
білуге'  °  я:іармен  танысып,  білісу  ге  деген  ынтасының  болуы.  Бұл 
мэДеН" ш в е й ц а р и я ,  А Қ Ш  
халықтарынатән.
тиПтеР 
исэТ„остык біртектілік дегеніміз тұлганыц өзін  кандай да бір 
ьік ортага жаткызбай  барлык  этнос  ортасын  кабылдайтындыгы. 
этн^сты^Меи»  бейнесі  өзін  дүниежүзілік  кауымдастыктың  субъектісі 
МЭР11’1 
сезінуінен  көрінеді.  Мысалы,  Ресейдегі  Л.Толстой  мен
Үшістан кайраткері 
Махатма Г
анди.
Ұлтгык  сезім  индивидтің  өз  ұлгына  деген  катынастарын 
айкындаУ  формасы  ретінде  үш  элементтен:  а)  адамның  белгілі  бір 
и-гын  өкілі  екенін  сезінуден;  э)  сол  ұлтгың  жетістіктерін  мактан 
тұтудан;  б)  ұлттык  жэне  өзінің  ұлтқа  тәндігін  қадірлеуден  тұрады 
[154].
Адам  өз ұлтының  күндылыкгарын,  ережелерін  меңгере  отырып, 
ұлттык  мәдениетгілікке  көтеріледі.  Сезім,  алдымен,  дара  кврінетін 
психологиялык  калып,  ол  өнер  арқылы  қогамданып  жалпыланады, 
ягни  ұлтгык  сезімнің  де  қогамдануы,  өнер  мен  мэдениет  негізінде 
болады.  Әр  адам  өз  ұлтының  мәдениетін,  басқа  да  құндылыктарын 
негұрлым  тереңірек  білсе,  согұрлым  ұлттык  сана-сезімі  жогары 
деңгейде болатындыгын айтады М. Кабакова [155].
Ұлтгық  сананың  қалыптасуындағы  мәдениет,  өнер  рөлдерін 
ашуда  Л.С.  Выготскийдің  триадасы  «Сана,  мэдениет,  мінез-құлық» 
туралы  пікірін  ескерусіз  қалдыруга  болмайды.  Себебі,  эр  ұлт  өзінің 
ұлт  болып  қалыптасуында  өзінің  рухани  мәдениеті:  эдебиеті,  енері, 
«шымы  арқылы  мінез-құлык,  сана-сезім  ерекшеліктерін  анык 
©рсетеді.  Қандай  да болмасын  халыктың өмір ұзактыгы  мэдениетінің 
¥рпақтан-ұрпакка беріліп, ұлт бастамасы  «баланың өз мэдениетіне ену 
мҮмкіндігімен анықталады  [156].
^ а н ы ң  тілі шыкканнан бастап, оның ой-сезімі, санасы бесік жыры 
ауыз  '  қальіптасьт>  канына  сіңе  бастайды.  Өйткені  бала  жастайынан 
іод^Ніебиетінің  асылдары  аркылы  ұлтгык  сана-сезімін  жетілдіріп,
о 
Ь’РаДЬІ  ^ лт  өкілінің  әлеуметтенуі,  яғни  ұлттық  сана-сезімнің 
Ендеі1]е 
° н ы ч  
63  Ртының  кұндылыкгарын  ажырата  білуінен  көрінеді. 
ч э д е н ц ^ " ГЬІК сапа-сезімнің  қалыптасуы  элеуметгік  процес  барысында 
хапық  й  аркьшьі  жүзеге  асады.  Ұлт өкілдерінің рухани  мэдениетгі,  яғни 
Ү^ттық Сан^РШ'.  еРтегілерін,  салт-дэсгүрлерін  жэне  т.б.  білу  деңгейі,
Адам'Се3'МН'К дамУь,на әсер етеді.
МэдениеттаңЬІ4 
Ө3 
мэдсниетіне 
кірігу 
процесін 
Америка 
нУШысы  М.Херсковиц  «мэдениеттену  үдерісі»,  ягни  ұлт
99

екілінің  отбасы  мүшелері  арқылы  өз  ұлтының  мәдениетін  м е ң ^  
деп атаған.
Мәдениет  мазмұнының  эсері  өлшеміне  дэстүрдің  э 
элементтері  -  күндылықтар,  ережелер,  салтгар  т.б.  негізі  құрі^— 
компоненттері  алынады.  Оны  Г.Триандис  мэдени  сн н дром щ  
атайды.  Бүл  мэдени  синдромның  сапасын  анықтауда  жеке  адащЛ 
автономдық  бағдары  алынса,  ал  оның  жаппы  халықтық  сипа-А 
мәдени  синдромның  отбасына,  руға  т.б.  тигізетін  эсерінен  а н ы қ Д  
болады  [157]. 
Я
Адам  өз  халқының  салт-дэстүрлерін,  мэдениетін,  эдебиЛ 
терең білген  сайын,  оның үлттық сана-сезім  деңгейі  жоғары 
д э р е * {| 
болады.  Оны  біз өз зерттеулерімізде көрсетеміз.  Оқыту  мен 
тэрбиепі- 
кілті  -   отбасының  кұрылым-қүрылысына,  өмір-тіршілігіне,  катыщі 
мазмүнына  тікелей  байланысты.  Отбасындағы  түрмыс, 
ш аруаш ыла 
тэрбие,  мәдени-ағарту  мэселелерінің  өмір  мен  қоғам  талаптарына $  
үйымдастырылуы  мен  отбасындагы  ерлі-зайыптылардың  ондап, 
баска мүшелермен  қарым-қатынасы  -  жас үрпаққа тікелей  эсер 
етси 
фактор.  Қазак  «Үйлену  онай,  үй болу  қиын» дей  отырып, 
ата-бабамьг 
жастарды өмірдің кандай қиындығын болса да,  қайыспай бірге көтер) 
керектігіне,  үлкен-кішінің,  ағайын-туысқандардың  қадірін 
біліп 
қуанышы мен ренішіне ортақтасуға дайын болуға бейімдейді.
Отбасының  негізгі  үйытқысы  ана  сүті  аркылы  адамға  өзіяін 
мейірімділік, 
таза 
рухтык, 
ақыл-парасатгылық, 
инабаттыліі* 
бауырмалдылык  қасиетгерін  дарытады.  Бүл  қасиеттердің  барлЫІ 
адамзатқа  тэн  болғанымен  қазак  хапқында  ерекше  реңмен  көзп 
түседі.  Ендеше,  отбасьшда  адам  сол  жанүяның өкілі,  өз бетінше түлй 
болып қалыптасады.
Кеңестік психологияда жаңсак нанымдар,  психологиялык багй1 
компоненті  жэне  этностық  таптаурын  ретінде  көптеген  эліснамаЯІ 
жэне теориялык зертгеулердің негізі болды (В.С.  Агеев,  А.Г А смоД  
Д.Н.  Узнадзе, Г.Г. Шпет жэне т.б.).
Этностық  жаңсақ  нанымдардың  қалыптасуы,  пайда  болуы 
қүрсағынан басталып, бесікте, мектепте өзгерістерге үшырайды. 
■
Қарым-катынас  барысында  адам  әдет-дағдыларды,  тұр»Я 
ерекшеліктерін,  тэртіпті  меңгереді. 
С о л  
арқылы  өзіне 
косьіМЧ? 
жаңсақ  нанымдарды  иемденеді.  Барлық  топтық  ережелер  элеумеТ^ 
ережелер  болып  есептелетіндіктен,  оның  заңдары, 
м о д ел ь Д ч Н  
эталондары  жалпыга жэне әлеуметтік топқа,  оның  мүшелерінің мін63- 
қүлқына эсер етеді [158].
Адамның  жеке  адам  болып  қалыптасуы  оның  элеуметтб" 
процесімен тығыз байланысты.  Әлеуметтену  -  біріншіден,  индивиД^
ік ортаға еніп,  элеуметгік тэжірибелерді  меңгеруі,  екіншіден, 
элеУмеГ  ік  0рТада  белсенді  іс-эрекет  атқаруы.  Адам  қоршаған  ортада 
эЛеУм® 
Тэжірибелерді 
менгеріп,  оны  өзіндік  құндьшықтар, 
элСУм®  жэне бағдарларға өзгертіп, жандандырады. 
баҒЫ  ң екеге  отырып,  отбасын  құру  ертеден  келе  жаткан  қогамдық 
лыс 
Онын  пайда  болу  тарихын  500  жылдың  көлемінде 
щерлеуге,  ал 
моногамдық  отбасының  кұрылуын 
көптеген
!ынжьілдьіктармен есептеуге болады.
Алғашкы 
кауымдық  құрылыс  кезеңінде  «промискуитет»,  яғни 
адам затты н 
жыныстык  катынасы  ретсіз  түрде  болган:  еркектер  кез 
келген 
эйелдермен  байланыс  кұра  берген.  Дегенмен  де  тап  осылай 
өмір  сүру  бүкіл  дүние  жүзінде  болған  немесе  ұзак  уақыт  осындай 
ретсіздік 
қарым-катынаста  болған  дей  алмаймыз.  Себебі  адамзаттың 
өміріндегі етгі тағам  ету, соның  негізіндегі тапас-тартыс,  қактығыстар 
олардын арасындағы  қатынастарды реттеу  кажеттігін тудырды.
Осыдан  барып,  промискуитетке  карсы  болу  кезқарастары 
некелік-отбасылык қатынастардың эволюциялык дамуына әкелді. Осы 
кезеңдерден  бастап,  отбасы  мүшелерінің  рөлдік  бағытгары  реттеле 
бастады. 
Яғни, 
эйел 
- 
балапарды 
бағып-қағушы, 
отбасы 
шаруашылығымен  айнапысушы  ретікде,  еркектер  -  тамақ  табушы, 
даладағы  шаруашылықты  реттеуші  ретінде  қоғам  мүшесі  болып 
адамзат  қатынасы 
реттеле  бастады. 
Сөйтіп, 
қоғамда  ерекше 
элеуметгік  орта  пайда  болды.  Әрине,  отбасы  өркениетгілік  деңгейге 
жеткенге дейін көптеген өзгерістерді басынан өткерді.
Отбасындағы  ерлі-зайыпталар  теңдіғі  1793  жылғы  Француз 
революциясының  үлесі  болмақ.  Онда  келісімдік  некелесу,  ажырасу 
және балаларды заңсыз, заңды деп бөлу тоқтатылды.
Сонымен,  отбасының  коғамдағы  ерекше  әлеуметтік  орта 
олуының жэне  моногамдық отбасылықтың даму  жолы  өте  ұзақ жэне 
өптеген киыншылықтардан өтті дей апамыз.
Қазіргі  кездегі  шетелдік  (В.Н.  Дружинин,  Б.Н.  Кочубей,  Д. 
ИНеР,  Э.Г.  Эйдемилпер,  В.В.  Юстцкис,  А.Г.  Харчев  т.с.с.)  жэне 
еліміздегі  (М.П.  Кабакова)  ғылыми  еңбектерде  отбасы 
к„^елесін‘ч  гылыми  зертгеу  өзегі  болуы  тосыннан  пайда  болған
^ы лы сдейалм ай м ы з.
Сонымен,  ХУІІІ-ХІХ  ғасырларда  Ресейде  отбасы  тікелей  2-3 
МэДе  ЬІҚ ° анланыска дейін даралық мэнге  ие болады.  Кейіннен  ресей 
(В ц  п67’  г¥ракталып  кіші  отбасының  типі:  эке  —   бала  —   шеше

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: