Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

балалардың  да  рөлдері  белгіленіп,  қыз  бала  көбінесе  шешесің(. 
орынбасары ретінде жүреді.
Отбасы  қарым-қатынасының  даму  моделін  нақтылай  жэце 
олардағы  бала тэрбиесіндегі  ата-ана  мен  бала  арасындағы  қатынас^, 
талдай  отырып,  психотарихшы  Л.Демоз  балаға  деген  катыця 
өзгерісін көрсетеді:
1.  Инфантицидтік  (бала өлтірушілік)  стиль (көне  кезден  б.э.д.іү 
ғ.), жаппай баланы жәбірлеу, өлтіру сипатын алады.
2.  Тастап 
кетушілік 
стиль 
(ІУ-ХІІІ 
ғғ.), 
балаға 
дегец 
өшпенділіктің 
басым 
болуымен, 
баланы 
ата-ана 
қолынац 
монастырьға, жат адамның қолына беруімен сипатталады.
3.  Амбиваленттік  стиль  (ХІУ-ХУІІ  ғғ.),  бала  элі  рухани  трга 
болмаған  және  отбасының  құқылы  мүшесі  емес;  өзінің  еркі  өзінде 
жоқ, 
маңайындағыларга  тэуелді. 
Ол 
басқалардың 
колындаіЯ 
«қуыршақ» сияқты.
4.  Жалықтырушылық  стиль (XVIII  ғ.),  бала  ата-анасына жақын, 
бірақ  оның  барлық  мінез-құлқы,  ішкі  дүниесі  үнемі  бакылауЯ 
болады.
5.  Әлеуметгендіруші  стиль  (XIX  ғ.  -   XX  ғ.  алғашқы  жартысыи 
бала -  тэрбие  мен  үйрету  объектісі,  ата-ананың  негізгі  күштері  оны өз 
бетінше өмір сүруге, ерік-жігерін қалыптастыруға жұмсалады.
6.  Көмектесуші  стиль  (XX  г.  орта кезінен  осы  кезге дейін),  ата- 
ана  балаларының  өз  бетінше  өмір  сүруін  қамтамасыз  етігі,  олармеи 
байланысы  жан  ашырлық,  эмоционалдық  деңгейде  калыптасаяЯ 
[159,83-86].
Осыған  орай,  бала отбасында  әлеуметтік  рөлдерді,  өзара  эрекет 
ету  дағдыларын  меңгеретін  болғандықган,  көптеген  концепцияларД* 
отбасы  ең  маңызды  элеуметтену  институты  ретінде  карастырыладЯ 
Отбасындағы  ата-аналардың  мінез-құлқының типтері  баланың  «Меи» 
бейнесінің  калыптасуына  эсер  етеді.  Әрине,  элеуметтену 
и н с т и т у т Ы ?  
ретінде,  отбасының  рөлі,  негізінен,  коғамдағы 
с а п т -д ә с т ү р л е р г Я  
мэдени  нормаларға байланысты.
Отбасы  ережелерін  жүйелейтін  негізгі  жанұя  дэстүрі 
отбасылық  басқару. 
Бұл 
дәстүр 
отбасы 
мүшелерінің  рөлД1* 
міндеттерін  жүйелеуге  негіз  болады.  М.Мид  көптеген  отбаС» 
типологияларын  талдай  келіп,  эдетгегі  отбасындағы 
ж а у а п к е р ш іл і1^  
әке  атқаратындығын  ескертеді.  Себебі,  кей  кездерде  бұл  жағДаЯ 
(толық  емес,  аномальды,  жалған  отбасы  т.с.с.)  кұбылмалы  болуЫ  Щ 
мүмкін.  Дегенмен  де  отбасының  мүшелері  арасындағы 
қ а т ы н а С Ч  
иерархия  сақталуы  қажег,  адамдар  арасында  отбасы 
м ә с е л е л е р Я  
шешу бұл механизмсіз жүре алмайды.
102

д леуметтік 
психология 
теорияларында 
багынушылық
ыштылығынын  алты  типін  керсетеді:  1)  «эке  -   шеше  -  бала»,  2) 
баҒЬІ 
. шеше»,  3) «шеше -  бала - әке», 4)  «шеше - эке -  бала»,  5) 
<<ЭІ<е  _  эке  -  шеше»,  6)  «бала  -   шеше  -  әке».  Мұндай  отбасы 
«бзла 
ында  бала  не  экеге,  не  шешеге  жакын  болады,  эке  мен 
ИбР  енін балаға ықпал ету күші де соган байланысты.
Ше 
психотерагіевт 
К.Роджерс 
сэтгі 
отбасының 
жағымды 
өрсеткіштерін былайша сипаттайды:
К 
- адалдык жэне ьштымақтастық;
- карым-катынаста өзінің ашықтығы;
- қатынастағы икемділік;
- дербестік[160].
Ол  бүл  тұжырымды  отбасы  мүшелерінің  бірін-бірі  дамытып, 
жетелеп  отыратындығына  байланысты  жасаган.  Отбасының  тұрақты, 
берік  болуы  онын  эртүрлі  жағдайларын  жанұя  мүшелері  бастарынан 
біріге  отырып  кешулеріне  байланысты,  ягни,  бір-біріне  кешірімді 
болу,  қарым-катынаста  шыдамдылык  көрсету  т.с.с.  адамгершіліктік- 
гуманистік қатынаста болушьшық.
Жоғарыда  сипатталған  отбасының үйлесімді  дамуына  кей  кезде 
кедергі  жасайтын  иррационалды  (ұтымсыз)  ойлаушылық  қатынастар 
да  бар.  Олар  отбасы  мүшелерінің  кейбір  жансақ  нанымдарына 
негізделген. Мэселен:
- ғұмырлық махаббат туралы;
- махаббаттың сиқыр күші туралы;
- эмоңияның сыртқы детерминациялануы туралы;
- үзілді-кесілділік ұғым туралы;
- «тағдыр қаталдығы» туралы;
- ерлі-зайыптының бакыт тұрақтылыгы туралы;
- отбасы мүшелері бірін-бірі  жаксы біледі деушілік туралы;
- бірін-бірі үшін жанпида болу туралы;
ерлі  зайыптылар  «бір  еттен,  теріден  жаратылған»  деушілік 
¥ғым т.с.с.
таж'  ° ^ асынын  бақытты,  сәтті  жэне  үйлесімді  болуы  үшін,  оган 
йвн 
ік тұргыдан  қарап,  бір-бірін  үнемі  тану,  білу  үстінде  болуы
Мэсел 
кейбір  тұрмыстық-шаруашылық  жэне  тұлгалық
•^РсегЛеР  ӨТе  теРең  сезінуді,  түсінуді  тапап  етеді.  Ендеше  жоғарыда 
озГе  'Лген  жаңсақ  нанымдар  біріккен  танымдық  іс-эрекеттерде 
6арЛык еР1е  ұшырауы  мүмкін.  Қогамның  тарихи  қалыптасуының 
А.Г. ^   кезендеріңде  адамдардьщ  әлеуметтік  қоғамы  калыптасқан. 
Жэце 
в;  «огбасы - ата-ана мен  балалардың өзара қарым-қатынасы
мҮшелерінің  бір-бірімен  туысқандық  қатынастары  арқылы
103

көрінетін  нақтылы  тарихи,  элеуметтік  кіші  топ  жүйесі»,- 
көрсетеді[161].
Демек,  отбасы  -  адам  баласының  өсіп-енер,  каз  тұрар, 
қагар ұясы,  алтын  бесігі.  «Бірінші  байлық - деңсаулық,  екінші  байди»
-  ақ  жаулық»,  яғни  үй  болу-  некелесу,-  дейді  хапык.  Сонда некелесщ 
отау  тігу  деген  не?  Бүл  -  жігіт  пен  кыздың  ресми-қүкықтық  негізДе’ 
яғни  заңцы  түрде  ерлі-зайыптылық  қарым-катынаска  түсуі,  косыльт 
үй  болган  екі  жастың материалдык жэне  жеке бас  мүдделері, 
бала туу 
мен оны тәрбиелеудің заңмен  бекітілуі.  Бүл  процесті,  некелесу  немесе 
некеге  түру  дейді.  Екі  адамның  некеге  түрып,  бірігуі  олардың  жеке 
отау тігіп, өз отбасын құруы болып есептеледі.
Отбасы  дегеніміз  туысқандык  байланыста  болатын  (күйеуі, 
әйелі, 
балалары, 
ата-анасы, 
әжесі  т.б.),  бірлесіп,  әлеуметтік. 
түрмыстық  өмір  сүретін  адамдар.  Адам  өміріндегі  қызығы,  дэуреіа, 
түрмыстық  ахуалы  осы  өздері  күрган  отбасы-ошақ  қасында  өтіп 
жатады  [161,58].
Н.Я.  Соловьевтің  аныктауынша,  отбасы  - туысқандық 
байланыс 
пен 
ерлі-зайыптылар 
одағының 
негізінде, 
адамның 
жеке 
тэжірибесімен  үйымдаскан  қоғамның  ең  өзекті  элеуметтік  формасы. 
Яғни,  ері  мен  зайыбының,  ата-анасы  мен  балалардың,  аға  -   іні  мен 
қарындастардың  жэне  басқа  да  бірге  түрып,  ортақ  шаруашылықпен 
айналысушылардың  өзара  байланыс  қатынастары.  Толық  түрғыді 
отбасына  мынадай  анықтама  беруге  болады:  отбасы  -  ата-аналардын, 
балалардын  жэне  барлык  отбасы  мүшелерінің  туыстық  қатынасіШ 
арқылы  байланысқан,  қоғамның  маңызды  бөлігі  болып 
табылать® 
элеуметтік  кіші  топ.  Негізінде  отбасының  ядросы  болып  эке  мен  ана 
есептеледі,  ап  балалар, 
туыскандар  ата-эжелер, 
осы 
ядрои* 
толықтырып түрушылар болып есептеледі  [162].
Ал,  неке  -  еркектер  мен  әйелдер  арасындагы 
ж ы н ы с т ь ®  
катынастарын  заңды  түрде  реттеуге  жэне  олардың 
а т а - а н а л ь И  
күқықтарын  тағайындауга  багытталған  тарихи  өзгерістерге  үшыр*11 
отыратын  элеуметтік  форма  [163,60].  Ендеше  отбасы 
м ү ш е л е р ін 111 
өзара  қарым-қатынастағы  қүкықтар  мен  міндеттері  неке  аркЫЛЬ1 
ретгеліп 
отырады. 
Сондықтан, 
отбасы 
қоғамдағы 
алғашЛ. 
үжымдардың  бірі  болғандықтан,  оның  өзіндік  міндетгері  б о л а ^ і 
Олар:  репродуктивтік,  шаруашылык-экономикалық жэне  бос 
уакьгП** 
үйымдастыру.
Репродуктивтік  қьиметтің  м ғні  -  баланың  дүниеге  кеЛУ1'! 
өмірдің,  үрпақтың  жалғас  табуында.  ІІІаруашылық-жономинч'1 ь 
қызметтің  мэні  -  материалдық  жағдайды  қамтамасыз  ету,  үй  * 3* 
жекеменшік  шаруашылығын  жүргізу,  отбасылык  қаражатын  сак™ !
104

хабылады,  ал  үшінші,  ең  негізгі  кызметтің  бірі  -  тәрбие  және 
6 ° л ьіпа к ы г г ы  
ұйымдастыру,  ягни  ата-ананың  балаларымен  байланыс 
б°с 
арЫ 
аркылы 
экелік 
және 
аналык 
қажетгіліктердің
^ а г а т г а н у ы .
қ 
О т б а с ы  
кұрамы  оның  мүшелері  жэне  олардың  өзара  карым- 
а с т а р ы н ы ң  
жиынтыгынан  тұрады.  Көп  жагдайларда  отбасьшьщ 
^ндеттеріне  жэне  шешім  қабылдауда  барлық  отбасы  мүшелері 
катысады.
Адамдар 
отоасының  сценарииін  жэне  ондагы  магыналық, 
максатгык 
бірлікті 
С.Л. 
Рубинштейн 
былайша 
көрсетеді: 
«Адамдардын 
бір-біріне  катынасы,  адам 
ө м ірін ің  
негізгі  тканін 
құрайды. 
оның 
«жүрекшесі» 
болып 
есептеледі. 
«Жүрекше» 
адам дарды н 
бір-біріне 
катынасынан 
құрастырылган; 
тұтастай 
аныкталуы,  оның  кандай  да  бір  адамга  деген  ұмтылысынан,  оган 
деген  көзқарасынан, 
адамды 
өзіне  қарай 
қарату 
кабілетінен 
көрінеді»[154].
Бала  өмірінің  алгашқы  күнінен  бастап  ата-ана  өздерінің  негізгі 
борыштарын  атқаруга  кіріседі,  ягни  олар  тэрбиеші  бола  бастайды. 
Болашак  ұрпакты  күшті  де  рухты  етіп  калыптастыру  жолында  алуан 
түрлі  қуаныш  пен  киыншылыктарды  бастарынан  өткізеді,  жан-жакты 
дамуға  баулиды, 
өмір 
жолында  іуындап 
жатқан 
жайттардын 
шешімдерін  іздестіруге  тура  келеді.  Отбасы  өмірінің  калыптасу 
заңдылыгын 
білмейінше, 
қогамның  бедці 
мүшесі 
болу 
қиын. 
Оібасындагы  міндет  аса  жауапты  іс.  Отбасы  -  некеге  немесе  қандас 
туысқандықка  негізделген  қогамдық  шагын  топ,  адам  тұрмысын 
ұйымдасіырудың  бастапқы  формасы.  Сөйтіп,  ол  -  бірін-бірі  шын 
сүйетің,  бір-біріне  қамқор,  ортак  шаруаны  жүргізу  ісіне  үлкендермен 
бірге балалар да ат салысатын,  үлкендердің де,  бапапардың да  мұктажы 
өтеліп  жататын  ұжым.  Мұндағы  әзара  қарым-қатынас  сүйіспеншілікке, 
еР  мен  эйелдің  барлық  жағынан  да  толық  тең  құқықтылығына 
НегіЗДелген.  Әр ұрпактан  құралса да,  отбасындағылардың туысқандыгы 
Мен рухани жағынан тілегі, мүддесі бір.
Оның  үлкендері  мен  кішілері  өздерінің  өмір  тәжірибелерімен, 
"■Юектегі  алатын  орнымен  ажыратылады,  бірак  олардың  бэрі  де  ата 
Р  ^Қтың  түтінін  жалғастырушылар.  Балалар  мен  ата-аналардың
і  .  ыщ-реніші  ұштасып  жатады.  Балалар  ата-анасының  еңбектегі 
^
е  көңіл  бөліп,  оны  түсінуге  тырысады.  Ата-аналар  да  балалардың 
сайын  басынан  кешіріп  отыратын  жағдайларын  біліп  отырады. 
бір  асьіНһ,ң  берік  негізі,  міне,  осы  рухани  мүдденің  бірлігінде.  Оның 
Мэ„і 
таіУ  болуы,  береке-бірлігі  ең  алдымен  ата-ана  мүддесінің 
Мен  магынасына,  эке  мен  шешенің  бір-біріне,  балаларына,
105

олардың 
достары 
мен 
жолдастарына 
калай 
карайтындаруЯ 
байланысты[164].
Егер  ері  немесе  әйелі  тек өзімшіл,  ерескел  мінезді  болып,  өзіңщ 
іс-эрекетімен 
баскалардың 
ықылас-ынтасын 
басып 
отыру^ 
отбасында  тек  өзі  үстемдік  етуге  тырысатын  болса,  онда  отбасьіңд. 
татулык,  береке  болмайды.  Отбасы  бақыттылығының  қайнар  көзі. 
коғам  өмірімен  тығыз  байланысында.  Іргесі  нық  отбасында  әркщ 
өзара татулық пен  камқорлыкка, үй жүмысына жабыла кірісуге, жақс^ 
мен  жаман  туралы  пікірлерін  ұштастыруға,  қаражатты  дүрыс  бөліп 
үстай  білуге,  ақша  күнын  бағалап,  еңбектің  эрбір  тиынын  кадірлеуге 
үйренеді.  Ошақ  касындағы  тіршіліктің  дүрыс  үйымдастырылуц 
балалардың еңбекті  жаксы  көруі,  қоғамдық ез  міндетін сезіну,  адамды 
күрметгеу  сияқты  жоғары  дәрежелі  адамгершілік  қарым-катынасщ 
болуына  мүмкіншілік  туғызады.  Отбасы  өмірі  материалдык  жэне 
рухани  проңесстерімен  сипатталады.  Табиғи-биологиялық  жэне 
шаруашылық,  түтыну  катынастары  оның  материалдық  жағын  күраса, 
рухани 
жағын 
қүқықтық, 
адамгершілік 
жэне 
психологияык 
қатынастар кұрайды[165].
Үлкендер  -  отбасындағы  басқалар  үшін  коғам  алдында  жауап 
беретін  үжымның ага  мүшелері.  Азаматтық түғырға  көтерер  маңыздн 
үлағатты,  адамгершілік  қарым-қатынас  осы  отбасынан  басталадЯ 
Ондағы  кішілер  әдеп  ережелерін  жэне  тұрмыстағы  психологияны 
үйде ата-анаға карап үйренеді.
Адамның  әлеуметтенуі,  яғни  оның  коғамға  енуі,  катынастарЯ 
түсуі,  жеке  адамның  дамуы  отбасынан  басталады.  ОтбасынЛ 
тұрмыстың  белгілі  жағдайлары  жасапады,  мәдени  орта  калыптасадЯ 
сезімдік күй-жай орнығады.
«Ұяда  не  көрсең,  ұшканда  соны  ілерсің»  деғендей,  жеке  ада*1 
дүниеге  келген  алгашқы  күннен  бастап  қалыптаса  бастайды.  АЛ 
Леонтьев  бойынша,  адам  тұлға болып  үш  жастан  бастап 
қ а п ы п т а с а Д Й  
деген.
Ж.Пиаженің 
пікірінше, 
элеуметтену 
процесінің 
барлык 
деңгейінде,  коғамның түлгаға  эсері  кандай  да бір  топ  арқылы  жүреД1' 
Басқаша  айтқанда,  қоғам  мен  топ  қалыптасып  келе  жатқан  түлғз*® 
нормалар  мен  кұндылықтар  жүйесін  береді.  Отбасында  баЛ® 
элеуметтік  рөлдерді,  өзара  эрекет  егу  дағдыларын  меңгереТ*Ч 
болғандықтан, 
көптеген 
концепцияларда 
отбасы 
ең 
манызД6^ 
элеуметтену  институты  ретінде  қарастырылады.  Отбасындағы 
аналардың  мінез-кұлқының  типтері,  баланың  «Мен»  бейнесі**1 
қалыптасуына  эсер  етеді.  Әрине,  әлеуметтену  институты  ретійДЯ
106

нын  ролі,  негізінен,  когамдагы  салт-дэстүрлерге,  мәдени 
° ^ аС^ар ға байланысты[70,302].
Н°РМ Бала  жаксьі  адам  болып  өсуі  үшін  күн  сайын  дерлік  отбасы 
елері  арасындағы  ең  жарасты,  ең  әділетті  карым-катынастардың 
м'1'  . 
5
0Луы  керек.  Отбасының  бірлігі  мен  ынтымактастығы  оның 
^ам ы н дағы   адамдардың  бірегей  адамгершілік  талаптарын,  бірегей 
* с и   көзкарасты  үстануына,  соған  орай  өзара  көмек  көрсету  және 
лі-зайыптылық  және  ата-аналық  сезімін  терең  түсіне  білулерінен 
воінеді- Отбасының міндеті - бапаны  еңбекке,  адамдар арасында емір 
сүре 
білуге  үйрету.  Әрбір  адамның  әлеуметтік  дамуы  -  бүкіл 
қоғамның дамуы.
2.2  Қазаісгардын  некелік  және  отбасылык  катынастар 
ерекшеліктері  және  этностык жаңсак  нанымдардың  үлттық  сана- 
сезімді калыптастырудагы рвлі
Ата-аналардың өзара эрекеті  жэне олардың балаларға қатынасы, 
жалпы  отбасындағы  жағдай,  түтастай 
алганда,  түлға  болып 
қалыптасып  келе  жатқан  балаға  үлкен  мектеп.  Олар  ез  кергендерін 
жолдастары  арасында,  мектепте,  аулада,  есейгеннен  кейін  еңбек 
ұжымдарында қолданады.
Отбасы,  оның  барлық  емір  тіршілігі,  ата-ананың  адамгершілік 
сана-сезімі,  олардың  бір-бірімен  қарым-қатынасы,  айналасындағы 
адамдарға,  қоғамга  деген  кезқарастары  -  осылардың  бәрі  баланың 
элеуметтенуіне 
эсер 
етеді. 
Сондықган  да  отбасындағы 
ішкі 
катынастардың элеуметтік үлкен мэні бар.
Ата-ана  балаларын  адамдарға  деген  қүрмет  пен  ризашылық 
сезіміне  тәрбиелей  отырып,  оларға  үлкендермен  сейлесе  білуді 
Үйретеді,  олардың  сезін  белмеуді,  берілген  сүраққа  жауап  беруді, 
Киқаңдамауды,  «сіз»  деп  сыпайы  сөйлесуді  талап  етеді.  Егер  жақын 
ВДамдарьща  қүрметпен  қараушылыққа  отбасында  үлкен  мэн  берілсе, 
°нДа  ол  тамырын  терең  жаяды,  -  деп  түжырымдайды  қазақ  педагог- 
^льімы 
К.Оразбекова 
езінің 
«Иман 
жэне 
инабат» 
атты 
егінде[ 166,2].  Ғапымның  осы  түжырымдамалары  отбасындағы 
л   ақ тәрбиесіндегі  үлттык  сана-сезімді  капыптастырудағы  этностық 
Се'1сак  нанымдарды  дамытудың  мәнін  керсетеді  деуге  болады. 
бой 
’  ®аланы  мүндай  адамгершілік  багытпен  тэрбиелеу,  онын 
иИаб'ИДа 
имандылық, 
үлкенге 
деген 
күрмет, 
сыпайылық, 
атть|лық,  үстамдылык,  үқыптылық,  тэртіптілік  негізін  қүрайтын 
ақ Нанымдардың керінісін білдіреді.
107

Қоғамнан  тыс  адам  болмайды.  Адам  белгілі  бір  қоғамда  өмірг 
келіп,  білім  алып,  есейіп  ер  жетіп,  рухани  жагынан  толысып,  кызще» 
етеді.  Ал  еңбек  адамды  тәрбиелеу  мен  оның  қалыптасуындағы  баст^ 
фактор.  Адам  отбасындағы  карым-қатынаста  озінің  элеуметтік  мэніи 
мәдениетін,  санасы  мен  ойын  дамытады,  өзін  белсенді  жэне  өзіңд^ 
пікірі  бар жеке адам ретінде қалыптастырады.
Қазақ  халқының  өзара  қатынасындағы  қарым-қатынас  эртүр^ 
өзіндік ерекшеліктерімен  көзге түседі. Бүл ерекшеліктер атадан балаға 
мирас  болып  келе  жатқан  өзара  қатынас  ережелерімен  түрақтанғаа 
Ендеше,  олар  қалыптасқан  мінез-қүлык  таптауырындарынан  көрінеді 
Бүл  таптаурындар  адамның  бала  кезінен  қалыптастырьшып  келе 
жатқан  жаңсақ  нанымдар  нэтижесі  болып  табылады.  Осы  феномен 
анықтамасын  сөз  жүйесіне  карай  тағы  да  толықтырып  кетіп,  оның 
адам өміріндегі  мэнін көрсетейік.
Жаңсақ  нанымдар  -   белгілі  ережелер  негізіндегі  қабылдан^Ж 
ақпараттардан  пайда  болып,  әртүрлі  танымдық  процестерге 
байланысты 
өңделіп 
отыратын 
адам 
санасының 
қызмепА 
нәтижесінде  көрінетін  өмір  багыты.  Ол  адам  бойында  оң  жзне 
теріс  қылықтарды  қалыптастырады.  Бірақ  белгілі  ә.пеуметтену 
процесінде  дамитын  танымдық  іс-әрекетте  өзгерістерге  ұшырап 
отырады.
Халқымыздың  көптеген  салт-дәстүрлерінің  өзінде  туысіЫН 
қарым-қатынас  ерекше  орын  алады.  Бір-бірімізбен  калай  туысамыз, 
алыс-  жақынымызды  қалайша  ажыратамыз,  кім  бізге  қай  жағынав 
туыс  т.б.  осы  сияқты  сүрақтарға  жауап  беруде  туысқандык  карым- 
қатынастың, оның ішінде эр туыстың орны,  мэні  бөлек, эрі  ерекше.
Туысқаншыл,  бауырмал  халықтардың  бірі  -   біз,  қазақ  халкЫ. 
бір-бірімізбен  қалай  туысамыз?  Қоңыр  қазақтың  өзіне  тэн  барШа 
қасиетін  ана  сүтімен,  жусан  иісімен,  күйдің  күмбірімен,  саумал  иісП 
самалдың  лебімен  бойына  дарытқан,  көкірегі  ояу,  көзі 
аш ык, 
халқының  тарихын,  эдет-гүрпын,  салтын  білетін  азамат  - 
ө з і н і н  
шыққан  тегін,  кіндік  кесіп,  кір  жуған  ата  жүртын  қастерлеп, 
атасын жадында түтуы шарт.
Қазак  халқы  алысты  жақын  түтып,  жақынды  бауыр 
түтЫ 11’ 
туыстық  желіні  үзбеген.  Бүньщ  барлыгы  халқымыздың  айрыКіи® 
қасиеті,  ерекшелігі.  Қазақи  бауырмалдық  оған  тэн  табиғи  қасиеТП*1 
бірі болып табылады.
Қазақтың  үш  жүрттық  туыскандық  байланысы  жанашырлЫ*Ч 
сүйеніштік, 
қорғаныш-тіректік 
сапалары 
туысқан, 
кандастЫ**! 
адамдардың  бір-біріне  ыстықтығын,  бауырлығын  анықтайды.  В^Ш  
қазақтың «Атасы  басқа -  аттан түс» деген  нақылы  ете анық көрсетеД*'
108

ык  негіз  бен  атаулар  осы  үш  жұртган  басталып,  жақындық,
ТУЬІС'
катынас  «агайын»,  «туыс»,  «нағашылы-жиенді»,  «ілік», 
'ЛІІС^ аГай ы н » , 
«жекжат»,  «жұрағат»,  «туыстық»,  «қүдандалы»  деген 
<0К  с ты к  
катынасты  көрсететін  жаңсак  нанымдардың  түпкі  негізін, 
^ Ьи  ренезисін  түсіндіреді.  Қазақ  халқы  казақ  баласын  қай  рудан, 
^%-ен болса да бөтен  деп  санамаған.  Себебі  туыскандық  жіктер  жеті 
^аға дейін жақындықты білдіретін болған.
Огбасылык  қатынас  -   филогенетикалык,  социогенетикалық, 
к то ген ети к ал ы к , 
үжымдық  жэне  дарапық  негіздегі  сананың  қазіргі 
зам ан ғы  
және  мифологиялык  психикалық акиқатын  қүрайтын  күрделі 
феномен 
екендігін  алгашқы  бөлімде  жақсы  көрсетгік.  Ендеше 
«отбасы»  -  кандай  да  болмасын  ұлттар  мен  үлыстардың  әлеуметтік 
жағдайларын аныктайтын ерекше үйымдасқан топ.
Дүние  жүзі  халықтарының  отбасын  қүру  ережелері  эр  түрлі  - 
олар:  Индоевропалық,  Оралдық  отбасы,  Алтайлық,  Кавказдык, 
Чукотка  Камчатск,  Эскимос-алеут,  Кытай-Тибет  жэне  Жоқағыр 
(Юкагир)  отбасылары.  Осылардың  ішінде  қазақтар  жанұясы  ллтай 
отбасыларының қыпшақ тобымен топтасады[167,223].
Егер  тарихи-этнографиялық  зерттеулерге  жүгінсек,  алтай  тобы 
отбасыларының басым  көпшілігі  түркілер,  ягни  түркі  тілдес  халыктар 
екендігін 
байкаймыз. 
Олар 
көбінесе 
малмен, 
көшпенді 
шаруашылықпен айналысқан.
Мұқтар  Мағауин  өзінің  «Қазак тгрихының  әліппесі»  кітабының 
зуелгі  сөзінде:  «Қазак  халқының  тарихи  құжаттарында  накты 
таңбаланған  азаматтык  тарихы  соңгы  мын  жарым  жылды  камтиды. 
Егер  арғы  тамырымыз,  Орталық  Азияны  мекендеген  кене  тайпалар 
шежіресінен  сөз  қозғасақ,  төрт  мың,  бес  мың  жыл  тереңге  кетер  едік. 
Ежелгі  түріқ  дәуірінен  бері  тартып,  Алтын  Орда  заманына  ұласқан 
¥лыстар  шежіресіне  келсек,  бұл да сала-сала,  қат-қабат әңгіме.  Азды- 
көпті  мөлшерде  соның  бәрін  байыпгар  болсақ,  межелі  жерге  жуық 
арада  жете  алмаймыз.  Таза  қазақ  атымен  аталған  ұлттық  мемлекет 
шанырақ  көтерген  дэуірдің  өзі  ұзак  та  күрделі  хикаят»,  -  деп[ 114,5], 
Казақ  халқының  тұрмыс-салты  даму  жолының  өзінше  күрделілігін 
°аЙҚатады.
Осындай  ете  көлемді  тарихы  бар  казак  халқының  отбасы 
1Насындағы  ерекшеліктер  де  -  өзінше  тарихи-элеуметтік  тұрғыда 
ь,птасқан  элеуметтік топ.
үлттың  өзіне  тэн  элеуметтік-экономикалық,  тарихи-саяси, 
^   Үлттык-психологиялық ерекшеліктері  бар.  Олар халықтыц мінез- 
ІН’  болмыс-бітісін,  элеуметтік-тіршілік  жағдайларын  және  өмір 
салтын  таныта  алады.  Мысалы:  қазақтарга  тэн  бауырмалдық,
109

қонақжайлық,  ақжарқындық  т.с.с.  Әрине,  бұл  қасиеттер  басқа 
М  
халықтарда  бар.  Дегенмен  де  қазақ  хапқына  тэн  бұл  к аси еттер^ 
калыптасуы өзінің ерекше механизмдерімен көзге түседі.
Халқымыздьщ 
сапт-дэстүрлері 
тіршілік 
кәсібіне, 
наныщ. 
сеніміне,  өмірге  деген  көзқарасына  байланысты  үрпактан-үрпақіц 
берілгенде ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады.
Негізінен,  салт-дәстүрлерді:  бала  тәрбиесіне,  тұрмыс-салтқ^ 
элеуметтік-мэдени  салт-дәстүрлерге  байланысты  деп  үш  топқа 
бөлеміз. 
Бүлар 
туралы 
талдаулар 
жұмысымыздың 
келесі 
тарауларьшда  каралады.  Біздің  эңгіме  желісінің  өзегі  болып  отырған 
тақырып:  некелесу  мен  отбасы  қатынасының  өзіндік-психологиялық 
ерекшеліктері.
Отбасы 
мен 
некелесу 
рэсіміндегі 
дәстүрлік 
эрекетгер 
элеуметгік-тұрмыстық-мәдени  салт  құрамындағы  ұлттың  болмысын 
көрсететін  компонент  дей  аламыз.  СебебІ,  бұл  феномен  өз 
мазмұнында  бала  тәрбиесін,  адамның  тұлғапық  қалыптасуын, 
элеуметтік-  шарушылығының  жетілу,  даму  динамикасын,  өзара 
қарым-қатынас жүйесін  қалыптастыратын  ерекше  коғамдык  қүбылыс. 
Сонымен  қатар,  отбасын  ғылымда:  «әлеуметтік  топтардың  ішінде 
ерекше  қызметімен  оқшауланатын  элеуметтік  институт»,  -  деп 
керсетеді [ 168,108].
Отбасының  құрылуы  ер  адам  мен  әйелдің  ортақ  мәмілеге  келіп, 
өзінің  болашақ  өмірін  бір-бірімен  біріге  отырып  жалғастыруға  ерікгі 
екендігімен  анықталады.  Бұл  екі  адамның  келешекте  бала  тэрбиесін, 
үй  шаруашылығын  жэне  де  баска  әлеуметгік-тұрмыстық 

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: