Үлттық  ойындар  •  этносты к  жацсақ  нанымдарды

болатын құбылыстар мен үлкендермен  өзара қатынас тәсілдеріне жаңа 
шекара  койып,  тиімді  эсер  ету  үшін  шындықты тестілеу,  санадан  тыс 
басылган  импульстер  мен  тенденцияларды  әлеуметтік  нормаларға сай 
сублимациялау  [207].
Үдттық 
ойындар 
- 
адамның 
тарихи 
өмірімен 
тығыз 
байланыста  жэне  үнемі  даму,  жаңару  үстінде  болады.  Сондықтан  да 
ойын 
адам 
өмірінде 
маңызды 
орын 
алады. 
Философиялық, 
социологиялық,  психологиялық,  педагогикалық  сөздіктерде  «ойын» 
түсінігі былай аныкталады:
-   адамдардың жэне жануарлардың бір іс-әрекет түрі;
-   шартты жагдайдағы  іс-әрекет түрі;
-   қогамдық тэжірибенің тарихи  пайда  болған  түрі.  Мүнда  адам 
өмірінің жэне іс-әрекетінің нормаларын кайта жаңғырту жүреді.
-   балалар  іс-әрекетінің  түрі.  Мүнда  олар  ересек  адамның 
эрекетін жэне бір-біріне қатынастарын  еске түсіреді.
-  балаларды 
тәрбиелеу, 
дене 
шынықтыру, 
ақыл-ойлық, 
адамгершілік кұралы  [215].
Үлтгық  ойындарды  балаларды  тәрбиелеуде  қолдану  мэселесін 
көптеген педагогтар мен психологтар карастырган.
Ойынды  теориялық  жэне  практикалық  талдауда  көрнекті 
психологтар  П.П.  Блонский,  Л.С.  Выготский,  А.Н.  Леонтьев,  Д.Б. 
Эльконин  жэне  т.б.  өз  үлестерін  қосты.  Бұлардың  еңбектерінде  ойын 
балалардың спецификалык іс-әрекеті  ретінде қарастырылды.
Ойынның  теориялық  сұрақтарын  В.Вундт.К.Гросс,  Г.Спенсер, 
Ф.Шиллер, 
В.Штерн 
қарастырды. 
Бұлардың 
барлықтарының 
еңбектерінде  ойынның  бала  дамуына  эсері  айтылады  (баланың 
бейнелік  ойлауы,  қиялы  жэне  т.б.).  Балалар  ойынының  әлеуметгік 
табиғаты  жайлы,  тарихи  даму  жолы  жайлы  Д.Б.  Элькониннің 
жұмысында  көрсетілген.  Ол  балалар  ойынын  эртүрлі  мәдениеттердің 
тарихи  этнографиялық  сипаттау  негізінде  мынандай  көрсеткіштерді  - 
ойын  бала дамуында  үлкен  роль  атқаратынын,  ересек  адамдардың  іс- 
эрекетіне  ұмтылыстардың  болатынын  көрсетеді.  Д.Б.  Эльконин 
сонымен 
қатар, 
ойынның 
психологиялық 
даму 
мазмүнының 
кезеңдерін  көрсетгі.  Үш  жасқа  дейін  балада  рольдік  ойындар  негізі 
қалыптасады:  өз  әрекетін  ересектердің  эрекеттерімен  салыстыру,  өзін 
ересек адамдардың атымен атау жэне т.б.  [207,43].
Бапалар  ойынында  киял,  бейнелік  ойлаудың  дамитындыгы 
жайлы  Л.С.  Выготский  жэне  А.Н.  Леонтьев  айтгы.  Л.С.  Выготский 
ойында  негізгі  функцияларды  бөлді:  баланың  қоршаған  ортаны  тану 
құралы;  жогарғы  психикалық  функциялардың,  эмоционалдық-еріктік 
сферагтардың қалыптасуы жэне дамуы [199,150].
180

П.П.  Блонский  бала  ойын  іс-әрекетінің  түрлерін:  мнемикалык 
ойыидар;  еліктеуші  ойындар; драматизациялық ойындар;  козгалыстык 
ойындар;  интеллектуалдык ойындар деп бөлді [210].
Ал,  Л.С.  Выготский  ойынды  баланын  даму  факторы  деп 
көрсетіп,  оның  дамуындагы  жакын  аймагыи  тугызатындыгын 
көрсетгі.
Ойын  багыттары  эр  алуан  болуы  мүмкін  жэне  өзіндік 
иерархияны  күрайды.  Қатаң  қүрылымдык  шегінің  жок  болуына 
байлаиысты  ойын  нактылы  нэтижеге  жетуге  емес,  процеске, 
жагдайларды  ойнауга  багытталган.  Балаиың  барлык  ойын  түрлерін 
былай бөліп карастырған:
1.  Сюжетгік - рольдік ойындар;
2.  Дидактикалык ойындар;
3.  Жарыстык ойындар;
4.  Қимыл-козгалыстық ойындар;
5.  Спортгық ойындар (футбол, баскетбол);
6.  Символикалықойындар;
7.  Ұлттық ойындар [211].
Неміс  психологі  В.Штерн  ойынды  фантазия  және  қиял 
керсеткіштері ретінде «салмакты инстиикт» деп  атады.  Қоршаган  орта 
ойынга  еліктеу  материалы  болатын  бейнелерді  береді,  тек  ішкі 
инстинкттивті  факторлар  гана  эрекеттерден  еліктеулер  шыгаратынын 
біледі деді  [212,24].
Енді  бір  неміс  психологі  Карл  Гросстың  ойынша,  «ойындар 
алынган  білімнің  бала  психологиясына  әсер  етуі  -  баланың  жалпы 
дамуына  қажеггі  факторлар»,  -  деді.  Оның  кейінгі  зерттеулерінде 
«ойын  -  баланың  еңбегі»  деген  теория  пайда  болды,  ол  ойын 
жаттыгулар  негізінде пайда болады деді[ 198,24]. Оның ойын теориясы 
XX  гасырда  жақсы  таралды.  Гросс  өз  теориясына  сипаттама  бере 
отырып,  оны  жаттығу  немесе  өзін-өзі  тэрбиелеу  қүралы  ретінде 
түсіндірді.  Гросстың  көзкарасы  бойынша,  ойын  -  туа  пайда  болған 
реакцияға қажетгі  әрекет, ол  адамды дамуга әкеледі деді  [213,26].
Неміс  психологы  В.Вундт  «ойынның  негізі  рахаттануда,  себебі 
бала ойын үстінде еңбек етіп, одан үлкен қанағат алады»,- деді  [37,24]. 
Г.Спенсер  ойынды  талдай  келе,  оның  биологиялық  аспектісін  қосты, 
ал В.Вундт әлеуметтік-тарихи жағын қосты.
Қазақ  үлттық  ойындарын  тәрбие  күралы  ретінде  80-ші 
жылдардан  бастап  Т.Ж.  Бекбатшаев,  Т.Ш.  Қуанышев,  М.Т.  Таникеев, 
Б.О.  Төтенаев,  Ж.М.  Төлегенов,  Е.Сагындықовтар  қарастыра бастады. 
Олар  үлттық  ойындардың  өзіндік  ерекшеліктерін,  оқу-тәрбиелеу 
процесінде алатын орны жайлы  қарастырды.
181

М.Т.  Таникеев:  «дәстүрлі  ұлттық  ойындарға  дұрыс  баға  беру 
оның пайда болу тарихын талдаудан басталады»,- деді  [214,32].
Ж.М.  Төлегенов  ойынды  қолдану  мүмкіндігін  ашып  көрсетгі. 
Қазақ  үлттык  ойындарын  дене  шынықгыру  сабақтарында  қолдануга 
болатынын көрсетті.
Е.Сагындықов  ез  зерттеулерінде  үлттық  ойындарды  қазақ 
мектептеріндегі  1-4 сыныптарга оқыту-тәрбиелеу жұмысында қолдану 
жолын  қарастырып,  қазақ  ұлттық  ойындарын  классификациялады 
[215,32].
І.М. Қасымовтың жұмысында (1996) дамытушы ойындарды кіші 
мектепке дейінгі  кезеңде колдану көрсетілген.
Осылайша,  дамытушы  ойындарды  қолдана  отырып,  баланың 
жүріс-тұрыстарын түзету жолын көрсетеді.
Осьіпайша,  эр  кездегі  жақын  және  алыс  шет  елдердегі, 
Қазақстан  Республикасының  психолог-педагогтерінің  ойын  жайлы 
ойларын  былайша  жинақгауға  болады:  баланың  спецификалык 
элеуметтік  іс-эрекеті  (П.П.  Блонский,  Л.С.  Выготский,  А.Н. Леонтьев, 
Д.Б.  Эльконин  жэне  т.б.);  іс-эрекеттің  басқарушылық  типі  жэне 
эмоционалдық-еріктік  сферасы (Л.С.  Выготский); барлық эстетикалық 
қасиеттерді дамьггушы  құралы (Ф.Шиллер,  В.Штерн);  баланың жалпы 
даму  факторы  (К.  Гросс);  еңбек  іс-эрекетін  дамыту  (К.Гросс, 
В.Вундт);  қиял  және  ойлауды  (бейнелік)  дамыту  (Л.С.  Выготский,
А.Н. Леонтьев,  М.Мұқанов, К.Нұрғалиев, Г.Спенсер, В.Штерн).
¥лттық  ойындар  ұрпақтан-ұрпаққа  беріліп  отыратын  рухани 
байлык:  халық тарихын, ұпттық фантазияларды есте сақтаулары.
Қазақ  ұлттық  ойындары  оку-тэрбие  жұмыстарының  негізгі 
кұралы.  Ойындарда  адамның өмір  сүру  бейнелері,  олардың еңбектері, 
ұлттық намыс, ержүректік, төзімділік, шапшандық көрінеді.
Қазақтың ұлтық ойындары жайлы  көптеген  этнограф,  тарихшы, 
саяхатшылар  жазған.  Соларға  сүйене  отырып,  казактың  ұлттық 
ойындарын төмендегідей топтастыруға болады:
1.Үйретуші  -  шеберлік,  дағды,  жаңа  білімдерді  меңгеруге 
көмектеседі,  сонымен  қатар  психологиялық жағынан,  гұлғаның  санау 
дағдыларын 
салыстыру, 
талдау, 
жалпылау, 
нақгылау, 
абстракциялауды дамытады;
2.Тэрбиелеуші  -  қоршаған  ортада  негізгі  құнды  қатынастарды 
калыптастыруға көмектеседі,  сонымен  қатар  психологиялық жагынан, 
өзіне  деген  қатынасты  қалыптастырушы;  еңбекке  деген  қатынасты 
дамыту;
3. 
Дамытушы  -  баланың  физиологиялық  жэне  психологиялық 
дамуында (қабылдау, зейін, ерік, кабілетгіктер жэне т.б.) камтамасыз ету;
182

4. Әлеуметтендіруші  -  кандай  да  бір  білім,  нормапарды  игере 
отырып,  қоғамдатең кұқылы  адам болу;
5. Диагностикалаушы  -  ұлттык  ойындарды  ұйрету,  тәрбиелеу, 
дамыту мақсатында нәтижесін диагностикалау[216].
Қазақтын  ұлтгық  ойындары 
адамның 
бойында 
өзіндік- 
психологиялық  қасиеттердің 
негізі 
болатьш 
этностык  жаңсақ 
нанымдардың  қалыитасуын  қамтамасыз  етеді.  Ұлттық  ойындар 
адамның 
ішкіпсихикалык 
(Выготский) 
жэне 
сана-сезімдік
функциоиалдық  қызметтерін  жұйелей  отырып  (Шабельников),  ойын 
барысында  жалган  біріккен  әрекетке  тұсіп,  магыналық  құрьшымның 
жаппы қорын (Жақыпов) ұйымдастырады.
Бұл  жагдайда біздің гылыми  зерттеу  жұмыстарымызга  арналған 
ұлттық 
ойындарды 
тренинг 
бағдарламаларына 
сәйкестендіріп 
қолдануымыздың  кажеттігі  туды.  Біздің тренингтеріміз дэстұрлі  және 
дәстұрлі 
емес 
ұлтгық 
ойындар 
мазмұнынан 
кұрылган
қалыптастырушы  тренингтерден  тұрды.  Мұндағы  негізгі  мақсат  - 
балапардың  санасында  ұлттык  ойындармен  жүргізілген  тренингтер 
қаншалықты  өзгеріс  байқататындығын  анықтау  және  соган  орай 
этностық жаңсак нанымдардың көріну динамикасын аңғару.
Тренинг  дегеніміз  -   жеке  адамның 
карым-катынасында
бағытының 
дамуы, 
бір-біріне 
өзара 
эсер 
етудегі 
эрекеттің 
ұйымдасқандығын  қамтамасыз  ететін  оқыту  тұрі.  Психологиядагы 
тренинг  тұрлеріне  объектінің  бір-біріне  әсер  ету  тәсілі  деп  тұсіну 
қалыптаскан.  Өзара  эсер  ету  адамның  шеберлігін,  сапасын,  қабілетін, 
бағытын  анықтауға  мұмкіндік  береді.  Бұл  түсінікті  алгаш  рет  Макс 
Форверг енгізді.
Психологиялык  тренинг  көптеген  топтармен  жұмыс  жасауға 
багытталған,  сондықтан  АҚШ-та  К.Левиинің  баскаруымен  бұл  топ 
«Т-топ» деген  атауға  ие  болды.  «Т-топ» тұлға  аралық  қатынаска  кіріп 
отырған  мүшенің  дамуын  қамтамасыз  ететін  жэне  карым-қатынас 
жүйелерін  калыптастыратын  өзара  әрекет.  Тренингтік  топтың  саны 
15-тен  30-ға  дейін  болуы  мүмкін.  «Т-топтың»  негізгі  идеясы,  оның 
мүшелігіндегі  адамдардың бір-біріне әсер етуі.
К.Левин  адамдар  мінез-күлқындағы  және  багдарларындағы 
өзгерістер  топ  арасында болады,  егер  өзгеріс  енгізу  керек  болса,  адам 
өзін басқалар оны қалай керетіндігіне бағытгалуы керек деген.
Әлеумеггік-психологиялық 
фенингтің 
негізгі 
максаты 
- 
тұлғаның  өз  басын  түсініп,  аныктай  отырып,  өзгеге  деген  катынасын 
жүйелеу. Қандай да ф енинг - үйрену. Тренинг кезінде таптаурындары 
өзгеруі  мүмкін.  Тренинг  процесі  кезінде  осы  принципті  қадагалау 
онын тиімділігінің негізгі жағдайы болып табылады.
183

И.В.  Горлинскийдін  айтуы  бойынша,  тренинг  мақсатымен 
өзіндік  анализ  және  өзіндік  дамуға  ұмтылыс  пайда  болады. 
Біріншіден,  мәселелік  жағдайларды  сезіну  аркылы  акыл-ой  дамуына 
көмектеседі.  Екіншіден,  болған  жағдайды  және  өз  әрекетін  талдау 
ерекшелігі.  Үшіншіден,  маман  эрекетіндегі  акыл-ойдың  дамуы 
журеді, -  деп  көрсетеді С.Е.  Борисова [217,54].
Отандық  тэжірибеде  де  элеуметтік-психологиялық  тренинг  кең 
таралды. 
Әлеуметтік-психологиялық 
тренингке 
бағытталған 
теоретикалык жэне эдістемелік жактарын  1982 жылы Л.А.  Петровская 
қолданды. 
Оның 
«Әлеуметгік-психологиялық 
тренингтің 
теоретикалық жэне эдістемелік мәселелері»,- деген еңбегі  шықты.
Тренингтік  топтардың  жұмыстарының  сэтті  болуының  бір 
шартты  міндеті  баскарушы  рефлексияға байланысты.  Әсер  ету  бағдар 
деңгейінде 
немесе 
қабілет  жэне  дағды 
немесе 
перцептнвтік 
ерекшеліктеріне  жэне  т.б. 
байланысты  жүзеге 
асуы 
мүмкін. 
Тренингтік  топтарда  эр  түрлі  міндеттерді  араластыру  бір  жагынан 
әсер  етудің  тиімділігін  төмендетеді,  екіншіден  этикалық  мэселенің 
тууына  экеледі.  Тренинг  кезінде  міндеттерді  өзгерту  тек  топтың 
келісімімен ғана жүреді. Әлеуметтік-психологиялык тренингтің тиімді 
болуы  көп  жагдайда оған  катысушы  топтың  оның  мақсатын  түсінуіне 
байланысты болады.
Дж.  Джибб  әлеуметтік үйренудің  барлық түрлерін  тогыз  негізгі 
түрге  бөледі,  бір-біріне  жақындыгына  байланысты  топтастырады. 
Б.Лабин  жэне  У.Эдди  топта  әлеуметтік  үйренуді  үш  негізгі  бағытқа 
бөлді. 
Оларды 
практикалык, 
эксперименталдық-лабораториялык 
зерттеулер, адамдардың карым-қатынасы ретінде қарастырды.
Тренинг  -  белсенді  элеуметтік-психологиялык  үйрену.  Ол 
қатысушылардың  катынас  жүйесінің  дамуына,  бөгеттерді  жеңуге, 
қақгығыстарды  шешуге  бағытталған.  Тренингтің  мақсаты  жэне 
багдарламасы  адамның  нақты  концепциясынан  шығады.  Тренингтің 
мақсатын  қоярда келесілерді  негізге аламыз:
Біріншіден, 
өткізілетін 
сабақтар 
қатысушьшардың 
инициативасын  жэне  өзінің  өмірлік  мэселесін  шешуде  нақтылықгың 
болуы,  езін  жэне  айналасындағы  адамдарды  тануға  ұмтылыстың 
болуына бағытталады.
Екіншіден,  адамдардың  жанұялық  жағдайларында  болатын 
көптеген  киындықтар  қарым-қатынастың  жетіспеушілігінен,  көбінесе 
бір-бірін  тыңдамаудан,  өзін  оның  орнына  қоя  алмауынан  болады. 
Мұндай 
жетіспеушіліктерді 
элеуметтік-психологиялық 
тренинг 
арқылы шешуге болады.
184

В.П.  Захаров  жэне  Н.Ю.  Хрящева  тренинг  багдарламасын 
жасаудағы  зерттеу  жұмыстарында  трненингке  катынасушылар  (283 
адамга) 
карым-қатынаста 
қандай 
қиындықтар 
кездесетінін 
айқындаган.  Көп  жағдайда  тренингке  катысушыпар  қарым-қатынас 
қиыншьшықтарын 
өздерінен 
емес, 
баска 
адамдардан 
немесе 
жагдайдан  көреді.  «Олар  мені  түсінбейді»,  «Ылғи  өз  ойын  ғана 
айтады»  жэне  т.б.  Қыздар  мен  жігітгердің ересектерге  ең  бірінші  ата- 
анасына,  олардың  тэрбиесіне,  жагымсыз  катынасын  «олардың 
бұлардың  ойларымен  санасқысы  келмейді»  деген  сездерінен  көруге 
болады.  Осы  тенденция  жасырын  түрде  өздерінің  қүрбыластарымен 
қиындықтарды 
қабылдауда 
да 
көрінеді. 
«Біздің 
қызығушылықтарымыз, көзқарастарымыз эр түрлі».
Мүндай 
қабылдау 
себептері, 
ойланбаған 
мінез-құлыкқа, 
қақтыгыстарға, 
әкеледі, 
бастысы, 
адамның 
өзімен 
жұмысын 
қиындатады.  Өзінің  қиындықтарын  шеше  алмау  жағдайына  душар 
етеді.  Көбінесе  басқа  жагдай  кездеседі.  Өзін-өзі  кінэлау,  сэтсіздік, 
өзінің  мінезіне  немесе  жеке  басының  ерекшеліктеріне  байланысты 
болады:  «мен  ашық  емеспін»  немесе  «Мен  холерикпін».  Бұл  эдетке 
айналып  кетуі  мүмкін, ол  тек  қана қарым-қатынаста емес,  эрекетте де 
болуы 
мүмкін. 
Мұндай 
жаңсақ 
нанымдар 
да 
пассивтілікке, 
әрекетсіздікке экеледі.
Сондықган  да  өмірдегі  барлық  жағдайларда  өзін-өзі  ақтаудан 
кашу  керек.  Өзінің  қарым-катынас  жагдайында  қиындықтар  себебін 
оптималдық 
көзқараспен 
қабылдауда 
өзін-өзі 
кінэламай, 
жауапкершілікті  алғанда,  өзінің  жетіспеушілігін  ашық  айту  эрі  қарай 
оны  түзетуге  болатынын  кәрсетеді.  «Бұл  менің  взіме  байланысты, 
белсенді болу керек» т.б.
Әлеуметгік-психологиялық  тренинг  бағдарламасы  өзара  әрекет 
мақсаттарын 
талдайды: 
өзінің 
қарым-қатынас 
жағдайындағы
киындықтарын  қабылдауда  өзгеріс  болады  жэне  қиындықтарды 
шешуге,  карым-қатынаста  жаңа  дағдыларды  үйрену  жэне  сәтсіз 
карым-катынасты  түзетуге  бағытталады.  Бұл  жағдайлар  қарым- 
қатынаста өзінің біліктілігін  көтеруге ұмтылу, басқа адамға жеке адам 
ретінде  қызығуының болуы,  басқа адамның орнына өзін  қоя білу және 
тыңдай білуді дамьпу.
Негізгі  элеуметгік-психологиялық  тренинг  компонентгеріне 
элеуметтік  белсенді  оқытулар  жатады.  Бұп  оқыт>лар  қарым-қатынас 
мәдениетіне,  адамның  бір-біріне  деген  казығушылықтарына,  карым- 
қатынас  кемшілігінің  жэне  баска  кемшіліктерінің  түзелуіне,  өзіндік 
кеңес  алуға  бағытталады.  Сол  себептен,  элеуметгік-психологиялық 
тренингтің  эдістік  жолдары  эртүрлі:  дискуссия  (пікірталас,  пікір

сайыс), 
рольдік 
ойындар; 
іскерлік 
ойындар; 
психодрама; 
психодиагностикалық жаттығулар т.б.
Іскерлік  ойындар  дегеніміз  -  белгілі  бір  кәсіптік  іс-эрекетгің 
элеуметтік  мазмұны,  заттық  формасын  аныктауга,  оның  моральдік 
жүйесін сипаттауга багытталган тренинг түрі.
Рольдік ойындар дегеніміз -  адамның түлга аралық қатынастагы 
перцептивтік,  коммуникативтік,  интерактивтік  жүйелерін  анықтауга 
багытталган тренинг түрі.
Психодрама  -  белгілі  бір  түлгалық,  түлга  аралық  қатынастагы 
кездесетін  қақтыгыстық  мәселелерді  шешуге  багытталады.  Мысалы, 
езін-өзі  түсіну,  өзін-өзі  багапау,  өзін-езі  реттеу,  өзін-өзі  аныктау, 
сөйтіп,  өзгені  түсіну  (аутотренинг,  релаксация).  Тренингті  кіммен, 
қалайша  орындалатынына  байланысты  бірнеше  түрге  бөлінеді. 
Мысалы,  перцептивтік-  багдарланушылык  тренингті  алуга  болады. 
Мүның  мақсаты  -  қарым-катынастагы  біліктілікті  дамыту.  Іскерлік 
карым-қатынастагы  тренинг  бар.  Бұл  -  әлеуметтік-психологиялық 
тренингтің  бір  түрі.  Білімді,  дагдыны,  қабілеттілікті  дамытуга 
багытталган  болады  [218,79].
Негізгі 
әлеуметгік-психологиялық 
тренингтік 
топтардың
типтері.  (Джибб, Б.Лабин, Дж.  Ромер, У.Эдди, т.б.)
1.  «Мен-мен»  типі  -  тұлғаның  жеке  басының  дамуына 
багытталады.
2.  «Мен-басқалар»  типі  -  тұлға  аралық  қатынасты  реттеуге 
бағытталған.
3.  «Мен-топ»  типі  -  индивидті  үлкен  бір  үйымның  мүшесі  деп 
карай  отырып,  түзетуге  багыттапған,  ягни  жарыс,  қақгығыс,  бірігу 
мәселелері.
4.  «Мен-ұйым» 
типі 
- 
ұйымдағы 
өзара 
әрекет 
етуге
багыттапады.  Ұйымдаса  отырып 
элеуметтік 
мэселені 
шешуге
багытталады.
5.  «Мен-кәсібім»  -  бүл  тренинг  белгілі  бір  нақтылы  іс-әрекетті
бағдарлай отырып, адамның  кэсібіне деген сезімін, ұмтылуын, өмірлік 
құндьшығын 
анықтауға 
бағытталған. 
Тренингтік 
топтардың
жұмыстарының эртүрлі бағыттары бар.
Психоаналитикалык 
багыт 
қақтығыстарда 
болатын
эмоционалдық  бұзьшыстарды  емдеуге,  динамиканың  жэне  санадан 
тыстықтың 
күресі, 
түлғаның 
ішкі 
мотивтерінің 
карама- 
қайшылықтарын емдеуге көмектеседі.
Психоаналитикалық 
бағыттың 
түрлері: 
А.Адлердің
индивидуалдық 
психологиясы, 
К.Юнгтің 
аналитикалык 
психологиясы, эго  психология.  Клейн, 
Фрейд,  Хартман  эгоны
186

шығармашылықтың бейімделу  күші  ретінде  қарастырды  неофрейдизм 
(Салливен,  Хорни,  Фромм)  объектілік  қарым-катынас  теоретиктері 
(Милани-Клейн,  Отто  Кернберг,  Гейнц  Кохут).  Акырғысы  түлғалық 
дамуы  баланың  өте  ерте  қарым-қатынас  жэне  олардың  махаббат 
объектісі  шешесі  маңызды орын  алатынын  қарастырды.
Экзистенциалды-гуманистикалық  багыт 
экзистенциализмнің 
философиялық ойларына жэне  фонеменологиясына сүйенеді. Жиырма 
бірінші  ғасырда  біздің  елімізде  көрініс  берген  экзистенциалды 
психологиялық  бағыт  тармағы  Италья  психолог-психотерапевті 
Габриелло 
Сорджи 
негізін 
қалаған 
софиоанализ, 
софиоарт 
тренингтеріде  түлғаның  ішкі  ресурстарын  аныктауға,  парасаттык 
жүйесіні  белгілеуге  мүмкікіндік  береді.  Оның  негігі  қүралы  музыка, 
би 
жэне 
басқа  д  үлтгық 
өнерлер 
негізінде  үлтгық-өзіндік 
ерекшеліктерді,  сана-сезім  деңгейінің  дамуын  анықтауға  мүмкіндік 
береді.
Гуманистикалық психотерапия  мыналарға сүйенеді:
-  емдеу тең адамдардың кездесуі («энкаунтер»);
-  егер  терапия  дүрыс  жағдай  жасаса,  клиенттің  көңіл-күйі  өзі 
көтеріледі,  өзін-езі  түсінуге,  өзін-өзі  қабылдауға  жэне  клиенттің 
сезімдерін көрсетуге көмектеседі;
-  клиент өз ойына жэне мінез-күлқына толығымен жауапты;
Мінез-күлык 
бағыты. 
Мінез-күлық 
терапиясы 
адамдағы
неврозды  жэне  онтогенездегі  бейімделмеген  мінез-күлық нәтижесінде 
пайда болатын түлға аномалиясын  карастырады.  Психотерапия  келген 
адамға 
оптималды 
жүріс-түрыс 
дағдыларын 
калыптастырумен 
байланысты, ол мынадай әдістер  көмегі арқылы жүзеге асады:
-позитивті  жэне  негативті  қуаттау  реакция  мен  шартты 
тітіркендіргіштер  арасындағы  калаусыз  байланыстың  бөлектенуіне 
бағытгалган  немесе  оны  жаңамен  алмастыру:  жағымсыз  әсерлерді 
жақсы жағдайлармен байланыстыру;
-  жүйелік десенсибилизация;
-  оптимальді  мінез-күлық моделін байқау  арқылы үйрену.
Ж.Годфруа  (1992)  психотерапия  эдістерін  инірапсихикалык
жэне 
жүріс-тұрыстык 
деп 
екі 
категорияга 
бөлуді 
ұсынды. 
Интрапсихикалық 
терапияның 
негізінде, 
Годфруа 
бойынша, 
психологиялық  мэселе  тұлғаның  диструктивті  мінез-кұлықын,  өз 
сезімдерін,  кажеттшікгерін,  адекватгы  емес  талдауга  экеледі  деген 
принцип  жатыр,  яғни  сананың  адекватгы  еместігі.  Терапияның 
мақсаты адамға оның дұрыс бейімделе алмау  себептерін түсінуге, өзін 
жэне  өз  мінез-құлыктарын  өзгерту  арқылы  бейімделуге  мүмкіндіктер 
беру.  Мінез-құлықтық  терапия  адамның  барлық  мінез-құлқы  жүре
187

қалыптаскан  деген  принциптен  шықкан  деп,  әдістер  кемегі  арқылы 
немесе  модельдер  арқылы  адамнын  адекватты  емес  мінез-құлықын 
өзгертуге тырысады  [219,48].
Гештальт  (құрылым,  тұтастық,  бейне)  сананың  кұрылымының 
тұтастыгы.  Біз үшін  гештальт маңызды  болып табылады.  Аяқтапмаган 
гештальт  қажетгіліктердің  қанагаттанбауына  әкеледі,  ол  көптеген 
қиын  жагдайларды  тугызады.  Гештапьт-терапияняң  міндеттері  топ 
мүшелерінің көмегі  арқылы фоннан фигураның бөлінуіне көмектесу.
Сана-сезімнің  дамуы  үшін  (бұл  гештальт-терапияның  негізгі 
міндеттерінің  бірі  болып  табылады)  қарама-карсы  Мен-«шабуыл 
жасаушы» және «корганушы» үлкен  мэн береді.
Перлз  төрт  қорғаныс  механизмін  беледі:  олар  сана-сезімнің 
дамуына жэне  адамның психологиялык ересектік жетістіктеріне  бөгет 
жасайды:  ретрофлексия, интроекция, проекция, қосылу.
Транзактык  талдаудың  негізін  қалаушы  Э.Берн.  Мүндағы 
«бала»,  «ата-ана»,  «ересек»  психоанапитикадагы  «эго»,  «супер  эго» 
жэне  «ид»-тан  негіз  алады.  Транзактық  талдаудың  негізгі  терапевтік 
эсер  ету  сұрақнамасы:  конфронтация-пациентгің  бір  ғана  эго
жагдайын ұстап  қалуга экелу; түсіндіру  пациентгің ересегімен  жұмыс 
істеу;  иллюстрация  -  қысқаша  тарих,  аналогия,  салыстыру;  растау  - 
адамнан  кері  байланыс  алу;  интерпретация-әрі  қарайгы  қозғауы  мен 
құрылымдық  анализдік  жагдайды  талдау;  кристаллизация-пациенттің 
ересегімен терапевтің ересегінің позициясын құру  [220].
Психодрамапық  бағыт.  Мінез-қүлықты  имитациялайтын  эдіс 
моделіне тренингте  белсенді  түрде  қолданатын  рольдік  ойындар  жэне 
эртүрлі  психодрамапық  техникалар  жатады.  Психология  тарихында 
рольдік  ойындардың  эсер  ету  механизмдері  жайлы  оны  колдану 
стратегиясы  және  тактикасын  таңдауды  бірінші  болып  70  жылдай 
бүрын Дж.  Морено енгізді.
Дж.  Морено  концепциясы  психодинамикалық  жэне  әлеуметтік- 
мэдени  қапамайтын  табиғи  ортаға  бейімделеді  деген  постулатқа 
сүйенеді[221].  Осыны  негіздей  келіп,  тренингтің  топ  түрлерін  былай 
бөлеміз:
1. 
Тренинг  -  топ  (Т-топ);  Т-топ  әлеуметтік-психологиялық 
тренингтің  «жаны»  деуімізге  болады.  Т-топта  негізгі  акцентті 
біртектілікке  жэне  қатысушылардың  өзара  эрекетгеріне,  бір-біріне 
тэуелдігіне  аударады.  Т-топтың  үйренуінде  эр  түрлі  жағдайлардың 
кездескеніне қарамастан, негізін төртке топтастыруға болады:
а) 
топтагы  қатысушылардың  өзара  қатынастарына  басты  назар 
аударады;
188

б)  талдаудың  материалы  болатын  топқа  қатысушылардың 
эмоция  мен сезімдерін объективті  қарау;
в) 
қатысушылардың  бір-бірімен 
еркін 
қатынас 
жасауы. 
Өздерінің  түйсінулерін  жэне  сезімдерін  бір-біріне  шын  жэне  еркін 
жеткізе алу үшін;
г) қатысушыға психологиялық корғаныс климатының болуы;
2. 
Үйрену 
топтары. 
Бұл 
Т-топтың 
тэжірибесіне 
тіке 
альтернатива  (бапама)  болып  құрылды.  Мұны  8-топ  деп  те  атайды. 
Негізгі  қарастыратын  мэселесі авторитет жэне билік.
Әлеуметтік-психологиялық  үйренудің  бұл  екі  түрінде  кейбір 
ұқсас  кездері  бар.  Осы  екі топта да оқыған  адамдар оқу  аяқгалған  соң 
екеуінің  ұқсастықтары  барын  айтқан.  Екі  топ  та  бір-біріне  өзіндік 
әсерін тигізеді Бұл үйрену тобы,  5-топ Англияда пайда болган.
3.  Кездесу  топтары.  Көбінесе  бұны  Т-топпен  байланыстырады. 
Мұны  «энкаунтер»  топ  деп  те  атайды.  «Энкаунтер»  -  деген  терминді 
бірінші  Карл  Роджерс  енгізді.  Э-топ  дамуда  белгілі  бір  жолымен 
келді.  Алпысыншы  жылдардың  басында  Э-топ  ылғи  да  «сенситивті 
үйрену 
топтары» 
деп 
аталды. 
Бұл 
екі 
топтың 
бір-бірінен 
айырмашылықтары бар.
Э-топ бірнешеге бөлінеді:
а) 
гештапьт-терапия 
- 
тұлғаның 
психикапық 
ұйымдастырушылығының  тұтастығын  қолдайды.  Негізін  калаушы 
Фриц Перлз;
б)  транзактты  анализ  -  негізін  салған  Эрик  Берн.  Топтың 
лидерімен, топтың мүшелерімен жұмыс кезекпен өткізіледі;
в) «эзален эклектілік» эдісін У. Шутц сөздік коммуникация жэне 
сөздік  емес  жүріс-тұрыста  топтар  арасында  қолданды.  Осы  арқылы 
адамдар  өздерінің денесін толык түйсіне алады жэне басқа адамдарды 
дұрыс жэне жан-жақты қабылдауға үйренеді;
г)  «жекебасты  топ»  -  бірінші  рет  ұптгық  үйрену  топтарының 
лабораториясында пайда болады;
д)  «синанон»  -  бұл  басқа  топтардан  өзгеше  синанон  -  топта 
назарды 
кері 
эмоцияга, 
агрессияға  аударады. 
Үйрену 
ойын 
формасында жүреді;
е) психодрама немесе рольдік ойын;
ж)  марафон  - тип,  бірінші  Дж.  Бах  енгізді.  Марафондық топтың 
қатысушылары  ұзақ  уақыт  бойы  -  12,24  тіпті  48  сағат  бойы  бірге 
болып, бірге әрекет жасайды;
з)  психоаналитикапық  -  бағдарлық  топ.  Зертгеу  пәні  - 
индивидтің  дамуының  козғаушы  күші.  Бұл  топтың  түрі 
аз 
эмоционалды;
189

и) 
энкаунтер  -  тайпс  -  бұл  топтың  баска  топтардан 
айырмашылығы  олардың  баскарушылары  жок,  өзін-өзі  баскарады. 
Бұл эдістің негізін калаган  Элизабет Берсон.  Анализ бен баға нэтижесі 
ылғи  да  тренерлерғе  маңызды  тақырып  болады.  Үйрену  жэне  дамуға 
баға беру арқылы нәтижелерді  көруге  .жэне белгілі  өзгерістер енгізуге 
болады. Үйрену  жэне дамудың жүйесінде ең үлкен сүраныс дағдының 
модификациясын  тез  табу,  білім,  жүріс-түрыс  моделінде  болады. 
Тренинг  кезінде  міндетгерді  өзгерту  тек  топтың  келісімімен  ғана 
жүреді.  Тренингтік топтардың жүмысы спецификалық принциптерден 
өзгеше болады.
Әлеуметтік-психологиялықтренинггің бірнеше принциптері бар:
Белсенділік  принципі.  Лекция  тыңдаушы  немесе  кітап  оқыган 
адам 
белсенділігінен 
тренингтік 
топтарға 
қатысушылардың 
белсенділігі  өзіндік  ерекше  сипат  алады.  Егер  біз  қатысушыларга 
белгілі  әрекетке кез келген уакытта  қосылу  керек деген  бағдар берсек, 
олардың  белсенділігі  жоғарьшайды.  Белсенділік  принципі  кебінесе 
эксперименталды-психологиялық ой аймагына сүйенеді.
Зерттеушілік-шығармашьшық 
үстаным 
принципі. 
Бүл 
принңиптің  негізі  тренинг  кезінде  топқа  катысушылар  жана  ойлар 
ойлай 
бастайды, 
заңдылыктар 
ашады, 
өздерінің 
кабілеттерін, 
ерекшеліктерін  көреді.  Бүл  принциптен  тренер  топ  мүшелері  өздерін 
сезініп,  жаңа  жүріс-түрысқа  шыныгуын  үйымдастыра  жэне  жинақтай 
білуі керек.
Жүріс-түрыс 
объективация 
принципі. 
Сабак 
кезінде
қатысушылардың 
жүріс-тұрысы 
импульсивтіліктен 
объективті 
деңгейге  ауысады.  Бұл  тренингте  өзгеріс  енгізеді.  Тренингтік
жұмыстың 
негізгі  міндеті 
-  
топта 
жағдайдың 
тиімді 
кері
байланысының болуы.
Серіктестік 
қарым-қатынасының 
принципі 
/субъект-
субъективті/.  Серіктестік  немесе  субъект-субъектілік  қарым-қатынас 
басқа  катысушылардың  да  қызығушылығын,  олардың  сезімдерін, 
эмоцияларын  ескереді.  Бүл  принцип  реакциясы  топта  сенімділік, 
қауіпсіздік,  ашыктық  туғызады.  Қатысушылар  өздерінің  жүріс- 
тұрысында  қателеріне  ұялмайды.  Бұл  принцип  шығармашылық, 
зерттеушілік позициясымен тығыз байланысты[222,92].
Методологиялык  эдісті  таңдау  мына  факторлармен:  тренинг 
мазмұнымен, 
топ  ерекшелігімен 
жэне 
жагдай 
ерекшелігімен
аныкталады.  Тренингқа  қатысушылар  өздерін  қалай  ұстауды  ғана 
емес,  басқалармен  қарым-қатынасга  қалай  ұстау  керек  екенін  де 
үйренеді.

Әлеуметтік-психологиялық  тренинг  топта  15  адам  болса, 
сонымен  қатар тэжірибеде дэлелденгендей топта қыздар  мен  жігіттер, 
яғни топ жыныс жагынан гетерогенді болса, тиімді болады.
Мазмұнды  жоспар  негізгі  тренинг  максатының  маэмұнымен 
байланысты. Ол объектінің эсер етуімен өзгереді: бағдарлар, қабілет.
Психогимнастикалық  жаттығулар  нэтижесінде  топта  өзгеріс 
болуы  мүмкін.  Қатысушыларда,  сонымен  қатар,  материапдың алынуы 
мазмұнды  жоспарда  алга  жылжуға  экеледі.  «Психогимнастика» 
түсінігі  өте  үлкен  жаттыгуларды  білдіреді:  жазбаша  жэне  ауызша, 
сөздік  жэне  сөздік  емес.  Олар  аз  топтарда  (2-3  адам)  немесе  топтың 
барлық  адамдарымен  психикалық  мінездемеге  эсер  етеді.  Мысалы, 
топтың  қатысушыларына  жағдайды  сөзбен,  кезекпен  -   жазбаша жэне 
ауызша 
оның 
суретін 
салуға 
ұсыныс 
болады. 
Нэтижесіиде 
қабылдаудың 
жаңа 
жолдары 
пайда 
болады. 
Егер 
топтағы 
катысушылар  шаршаған  және  оларға  эмоционалдық  серпіліс  керек 
болса,  оған  физикалық  жаттығулар  жасауға  болады.  Мұндай 
жаттығулар  нэтижесінде  бір  жағынан  топ  белсенділігі  артады, 
шаршағандары  төмендейді,  көңіл-күйлері  көтеріледі.  Осы  кездерде 
пайда  болған  ойлар  серіктестік  қарым-катынас  тренингтерінде 
іскерлік сөйлеу т.б.  пайдалы.
Ұлттық  ойындар  осы  жоғарыда  сөз  болған  адамдардың 
тұлғалық  дамуына,  қалыптасуына  эсер  ететін  тренингтік  біріккен  іс- 
эрекет  формалары  бола  алады.  Сонымен  катар,  ойнау  барысында 
этностық  танымы  жетіліп,  ұлтгық  тұлғаның  бойына  қажетгі  жаңсақ 
нанымдарды  қалыптастыруға  түрткі  болады.  Біз  өз  жұмыстарымызға 
қазақ  халқының  байырғы  ойындарын  еңгізіп  жүргізуде  тұпға 
қасиеттерінде  көрінетін  жаңсақ  нанымдарды  байқадық.  Ол  ойындар: 
«Соқыр  теке»,  «Ақсерек  -  Көксерек»,  «Орамал  тастау»,  «Айдап  сал», 
«Бұғынай»  ойындары  болды[214].  Бағдарламалары  жэне  ойын 
тәртібі[Қосымша 3, И.].

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: