Сурет -  Ұлттык бейнені,  кыадар мен  ер балалардын  кабылдауындагы

карағанда  ертедегі  тұрмыс  жэймен  бейнеленсе,  орыстарды  ОГзіргі 
кезеңге сай бейнелеген.
Осы зерттеулер былайша тұжырымдадык:
•  Этнос  туралы  тұсінік  ядролык  жэне  теориялык  кұрамнан 
тұрады.  Ядролык  кұраушысы  этностың  салт-дэстүрінен,  тұрмыс 
жэйінен  көрсетілсе,  перифериялык  кұраушы  -  экономикалық,  саяси, 
ғылыми  техникалық  ақпарат  этностың  дамуына  сай  көрсетіледі. 
Перифериялық  элементтер  қозғалмалы  жэне  ұлттык  мемлекеттің 
құрьшуымен байланысты.
•  Өз  этносы  туралы  тұсінік  ядролық  құрылымнан  басталады. 
Ол  өзіне  ұлтгық  сана-сезімінінің  десфуктивті  элементтерін  кіргізеді, 
бұл 
элементтер 
жеке 
индивидті 
этностық 
ерекшелендіретін 
айырмашылык болып қабылданады.
•  Ұлттык  образдарды  қабылдауда  қыздар  мен  ұлдардын 
ерекшеліктерін  байқауға  болады.  Ер  балалар  көбінесе  динамикалық 
элементтерге 
бағытталган, 
кыздар 
дэстүрлі 
ерекшеліктерді 
бейнелейді.  Ер  балалар  үшін  ұлттық  образды  салыстырмалы  - 
бағалаушы сипатгау тенденциясы тэн,  қыз балапар үшін - түсіндірмелі 
тенденция.
•  Зерттеуде  жаңсақ  нанымдар  негізіндегі 
орыс 
бейнесі 
динамикалық  кабылданатын,  ал  қазақ  бейнесінің  тұрақтылыгы 
олардың  өмір  сүру  тіршіліктеріне  байланысты.  Сонымен  катар,  олар 
екі  үлттың  ынтымақтасты  жаңсак  нанымдарын  да  байқатады.  Ал, 
қазак  мектебінің  оқушьшары  ғана  орыстар  мен  казактарды  олардың 
қазіргі 
өмірін, 
мінез-кұлкын 
белгілейтін 
бейнемен, 
қосымша 
заттармен сипаттайды.
Жоғарыдағы  зерттеулер  адамның  өмір  құндылықтары  мен 
ұлттық  мэдени  кұндьшықтарының  арасындағы  байланысты,  сонымен 
катар  адам  жанының  көрінісі  ойшылдығына  байланысты  екендігін 
білдіреді.  Ал,  мақал-мәтелдер  өз  мазмұнына,  орамына  қарай  өте 
құдіретті,  қуатты  жэне  ете  өткір,  терең  мағыналы  қүндылық  болып 
есептелінеді.
Келесі 
зерттеу 
багыты 
мақал-мәтелдердің 
мазмұнын 
адамдардың  катынасы  мен  адам  санасына  эсер  етуін  байланыстыру 
жүйесін  аңғару  максатымен  жэне  мақал-мәтелдерге  байланысты 
калыптасатын  жаңсақ  нанымдардың  пайда  болу  деңгейін  анықтау 
үшін 
«Аяқталмаған 
сөйлем» 
эдісінің 
принципімен 
құрылған 
«Ақылдың көзі...» атты  эдістеме  құрьшып,  зерттеу жүргізілді(Әмірова 
Б.Ә.).  Зерттеуге  балалар  да,  ересектер  де  камтылды.  Оларға  мақал- 
мэтелдердің алғашқы  немесе екінші  мағыналық бөлігі  беріліп,  оларды 
толықтыру  жэне  қандай  магына  беретіндігін,  сонымен  катар  қандай
203

касиет  нышанын  тудыратын  жаңсак  нанымдар  пайда  болатындығын 
көрсетулері  керек  болды.  Зерттеу  нэтижелері  балалардың  берілген 
мақалдардың 
60% 
білгендерімен, 
қасиет 
нышандарын 
қалыптастыратын  жаңсақ  нанымдардың  45%-ын  ғана  көрсетті.  Ал 
ересектер 
85% 
білетіндерін 
жэне 
80%-ы 
жаңсақ 
нанымдар 
көрінетіндігін көрсетеді.
Бұдан  біз  үлкендердің  мақал  мағыналарына  үлкен  мән 
беретіндігін,  сонымен  қатар  оларды  терең  түсінетіндігін  және 
олардың айналадағы қүбылыстар, қарым-қатынастар туралы,  адамның 
жеке  басының  қасиетгері  туралы  ой  сапатындығын  білетіндіктерін 
аңғарамыз.  Үлкендердің  макал-мэтелдердің  барлығына  жауап  бере 
алмагандықтарын,  олар  кейбіреулерін  естімеген  мақалдар  деген 
жауаптарымен  түсіндіруге  болады.  Бүл  қүбылыс  қазіргі  заманымызда 
шешендік 
сөздердің 
көп 
қолданылмайтындығымен 
түсіндіруге 
болады.  Ал,  балалар  көбінесе  тек  мектеп  бағдарламасы  төңірегіндегі 
кездестірген  мақалдарын  ғана  көрсеткен.  Бүдан,  қазіргі  үлттық тэлім- 
тәрбие  беруде  осы  қүндылықтарды  көп  қолдану,  болашақ  ел 
түлғаларының 
бойында 
жағымды 
қасиеттерді 
қалыптастыруға 
мүмкіндік береді дейміз.
Жас  үрпақты  жағымды  мінез-қүлыққа  тэрбиелеумен  қатар, 
үстаз, тәлімгерлерге багытталған мақал-мэтелдер де бір төбе. Баланың 
алғашқы  тэрбиешісі-ата-анасы.  Олар  өз  ақыл,  білім,  жақсы  мінез- 
қүлқымен баласына үлгі болуга тиіс(Қ.  Жарықбаев).
Ендеше,  отбасындағы  адамдардың  қарым-қатынасында  тілдесу 
мэдениетінің 
мэні 
зор. 
Үлтгық 
түлғаны 
қалыптастырудағы 
әлеуметтену  күралының  бірі  -  мақал-мэтелдер,  шешендік  сөздер 
болмақ.  Себебі,  бала  өзінің  «жақьін  аймағы»  (Л.  Выготский)  даму 
барысында  отбасынан  үлгі-өнеге  алады.  «Өнегелі  отаудың  өрісі  кең» 
немесе  «Көп  ақымақтың  ағасы  болғанша,  бір  ақылдының  інісі  бол»,  - 
деген осы.
Келесі  багыт  балалардың  ертегілер  жайлы  мағлүматтарын 
анықтауға  арналды.  Бүл  бағытгың  алғашкы  зерттеу  сатысына 
«Сүрақнама»  эдісін  пайдаландық.  Зерттеуге  арналған  сүрақнама 
мазмүндары  балалардын  жас  ерекшеліктеріне  сай  ретгеліп  қүрылды. 
Себебі  зерттеуге  мектепке  дейінгілерден  бастап  ересек  жасқа 
дейінгілер  тандалды.  Қүрьшған  барлық  сүрактар  бір-бірімен  тыгыз 
байланыста 
болады. 
Зерттеу 
нәтижесінде 
жас 
ерекшелікке 
байланысты 
кептеген 
керекті 
мэліметтер 
алдық. 
Алынған 
мәліметтерге  салыстырмалы  түрде  талдау  ерекшелікке  байланысты 
жасалды.
204

Зерттеуге  6-15  жас  аралыгындағы  Қарағанды  қаласының  №  57 
мектебінің  жэне  Балқаш  қаласындағы  Абай  атындағы  мектеп- 
лицейдің  1-9 сынып оқушылары алынды.
1.  Қазақ  ертегілерін  білесің  бе?-деген  сұрауға  барлық  сынып 
оқушьшары  қазақ  ертегілерін  білетінін  көрсетгі,  яғни  100  %-ы  «иә» 
деген  жауап  берді.  Бұл  жерде  айта  кететін  жайт  -  барлық  сынып 
окушыларының ертегілермен тығыз қатынастарының болуы.  Ең алғаш 
ертегіні  кімнен  естідің?  -  деген  сұрауга  барлық  сынып  окушылары 
өздерінің  ертегіні  ең бірінші  кімнен  естігенін  көрсетті,  яғни  атасынан
-  30%,  әжесінен  -  20%  анасынан  -  15%,  әкесінен  -  10%,  мұғалімнен  - 
15%,  ағасынан  жэне  әпкесінен  -10%  көрсеткіштерді  анықтадық.  Бұл 
жерде  айта  кететін  жайт  жанұяның  бала  дамуына,  кызыгушылығына 
тигізетін  маңызы  ұлкен.  Соның  ішінде  атасының  жэне  эжесінің  орны 
ерекше екенін айтуға болады.
2.  Сен көбінесе қазақ немесе орыс ертегілерін оқыгың келеді ме?
-  деген  сұрауға  барлық  сынып  окушыларының  басым  кепшілігі,  яғни 
90%-ы  қазақ  ертегілерін  оқығысы  келетінін,  ал  І0%-  ы  орыс 
ертегілерін  окығысы  келетінін  көрсетті.  Бұл  жерде  окушылардың 
қазақ  ертегілеріне  деген  қызығушылығы  жогарғы  дәрежеде  екенін 
айтуға болады.
3.  Қанша ертегі  білесің? -  деген  сұрауға сынып  оқушыларының 
жас  ерекшелігіне  байланысты  ертегілер  саны  көбейтетіні  анықталды. 
Мысалы,  1-4  сыныптарда  ертегі  саны  10-га  жуық,  оның  ішінде 
көбінесе  қиял-ғажайып,  хайуанаттар  ертегілерін  белгіледі.  Ал  5-9 
сыныптарда ертегінің барлық тұрін білетінін көрсетті.
4.  Саған  қандай  ертегілер  ұнайды?  -  деген  сұраққа  барлық 
оқушылар  қиял-ғажайып  жэне  хайуанаттар  ертегілерін  белгілеген, 
яғни  ертегіиің  барлық  түрлері  оқушылардың  дамуында  алатын  орны 
ерекше екенін айтуға болады.
5.  Ертегілердегі  қандай  кейіпкерлерді  ұнатасың? -  деген сұрауға 
жауапты 
барлық 
сынып 
окушылары 
өздерінің 
жыныстық 
ерекшеліктеріне  қарай  белгіледі,  яғни  ер  балалар  батырлар  сияқты 
кұшті,  ақылды,  батыл,  қайратты  болуды  мақсат  ететінін  көрсетті.  Ал, 
қыз  балалар  сұлулықты,  тапқырлықты,  ақылдылыкты  белгіледі. 
Сонымен  ертегідегі  барлық  жағымды  кейіпкерлер  балалардың 
санасьша үлкен эсер беретінін айтуға болады.
6.  Ергегідегі  қай  кейіпкерге  үқсағың  келеді?  -   деген  сүрауға 
сынып оқушылары Ер Тарғын, Ер Төстік,  Алпамыс батыр, Қобыланды 
батыр  т.б.  батырларға  ұқсағысы  келетінін  көрсетті.  Осы  жағымды 
кейіпкерлер  бала  санасында,  болашағына деген  көзқарасында  ерекше 
орын алады.
205

7.  Неге  сол  езің  тандаган  кейіпкердей  болгың  келеді?  -  деген 
сұрауга  сынып  оқушылары  жагымды  кейіпкерлердің  барлық  жаксы 
жактарын  бағалай  отырып,  сол  кейіпкердей  болуды  армандайтынын 
көрсетті.  Себебі  жағымды  кейіпкерлердің  жаксы  қасиеттері  бала 
санасында ерекше орын алады.
8.  Ертегінің  қандай  түрін  таңдағанды  жақсы  көресің?  -   деген 
сұрауға  1-4  сынып  оқушылары  ертегінің  қиял-ғажайып,  хайуанаттар 
ертегілерін  жаксы  керетінін  көрсепі.  Ал,  5-9  сынып  оқушылары 
ертегінің  барлық  түрін  тыңдаганды  жақсы  көреді.  Бүл  жерде 
оқушылардың  жас  ерекшелігіне  байланысты  қызығушылықтары 
өзгеретінін айтуга болады.
9.  Ертегідегі  жек  көретін  кейіпкерлерінді  ата  -  деген  сүрауга 
жауап  ретінде  барлык  сынып  окушылары  ертегідегі  жагымсыз 
кейіпкерлерді  көрсетті.  Мысалы,  Мыстан  кемпір,  Ку түлкі,  Сараң  бай 
жэне  т.б.  жағымсыз  кейіпкерлерді  айтуға  болады.  Яғни,  сынып 
оқушылары  жагымсыз  кейіпкерлердің  барлық  жаман  кылыктарын 
анық және дәл көрсете білді.
10.  Неге  ол  кейіпкерді  жек  көресің?  -   деген  сүрауға  жауапта 
барлық 
сынып 
оқушылары 
жағымсыз 
кейіпкерлердің 
жаман 
қылыктарына, 
қасиеттеріне 
тоқталды. 
Олар 
алдампаздығы, 
өтірікшілігі,  айлакерлігі  жэне  т.б.  жағымсыз  қылықтарын  атап 
керсетті.  Яғни  барлык  сынып  окушылары  жағымсыз  кылықтарды 
меңгеруден өздерін шектеуге тырысады.
11.  Осы  кейіпкердей  болгың  келе  ме?  -   деген  сүрауға  барлық 
сынып  оқушыларының  100%-ы  «жоқ»  деп  жауап  берді.  Яғни,  сынып 
окушылары  бүндай  жағымсыз кейіпкерлер  қоғамға кері  әсер беретінін 
атап көрсетті.
12.  Ертегі  саған  кандай  әсер  береді?  -   деген  сүрауға  барлық 
сынып  оқушыларының  яғни,  100%-ы  ертегілер  үлкен  әсер  беретінін 
көрсетгі.  Себебі  ертегі  балалардың  дамуында  алатын  орны  ерекше 
екенін айтуға болады.
Осы  жүргізілген  әдіс  нәтижелері  барлық  ертегілер  бала 
санасының дамуына және  балалардың жеке  адамдық компоненттеріне 
тигізетін  маңызы  жоғары  екенін  көрсетгі.  Сонымен  қатар  барлық 
сынып  оқушьшары  өздерінің  жас  ерекшелігіне  байланысты  нактылы 
жауаптар  берді.  Барлык  сынып  оқушылары  ертегінің  барлық  түрін 
жогарғы  дәрежеде  бағалайды.  Өйткені  барлық  ертегі  балалардың 
дамып жетілуіне тигізетін эсері  үлкен.
1-4  сынып  оқушылары  ертегінің  қиял-ғажайып,  хайуанаттар 
түрін  көп  біледі,  ал  5-9  сынып  окушылары  ертегінің  барлық  түрін 
біледі.  Ертегі  оқушылардың  барлық  жас  кезендерде  танымдық  іс-
206

әрекетін  қалыптастыруда  үлкен  рөл  атқарады.  Ол  4-кестеден 
байқапады:
4 Кесте  -  Қазяк ертегілерін  1-4 жэне 5-9 сыныптарла  багалау  көрсеткіигтері
Сынып
тар
Ертегінің
түрі
Ж ағымды
кейіпкерлер
Ж ағымсыз
кейіпкерлер
Ертегіні
бағалау
ы
1-4
Қиял-ғажайып 
ж әне хайуан- 
аттар
Ер Төстік, Ер 
Таргын,  Арыстан 
ж әне т.б.
М ыстан кемпір, 
Ку түлкі, С араң 
бай ж әне т.б.
жоғары
5-9
Қиял-гажайып 
және хайуан., 
тү р м ы с- салт 
ертегілері жэне 
т.б.
Ер Тарғын, 
А лпамыс батыр, 
Қарашаш сұлу, 
жэне т.б.
М ыстан кемпір, 
Қу түлкі, Сараң 
бай ж әне т.б.
жоғары
Осы  зертгеу  нэтижелерінің  көрсеткіштеріндегі  адамның  өзіндік 
санасының  қалыптасуындағы  танымдық  процестердің  атқаратын 
релін 
жэне 
өзіндік-психологиялық 
ерекшеліктердегі 
айырмашьшықтарды  нақтылау  үшін  зерттеудің  үшінші  сатысын 
белгіледік.
Зерттеудің  екінші  сатысында  «Өмірде  кездеспейтін  жануар» 
эдістемесін қолдандық.
Осы  әдістемені  таңдап  апу  барысында  оқушьшардың  қазақ 
ертегілерінен 
пайда 
болатын 
эмоционалдық 
жай-күйлерінен 
туындаған  этностық жаңсақ нанымдардың бала  психикасына  эсер  ету 
динамикасын 
зерттеуге  бағытталды. 
Бүл  эмоционалдық  ж ай- 
күйлердің 
керінуін 
ертегілердің 
кейіпкерлерімен 
жэне 
жас 
ерекшелігіне  байланысты  анықтауға  болады.  Көбінесе  бүл  тесті 
қосымша  эдіс  ретінде  қолданады,  яғни  жеке  әдіс  ретінде  қолдану 
мүмкін  емес.  Осы  тест  нэтижесінде  көптеген  маңызды  мэліметтер 
алуға 
болады. 
Себебі 
жас 
ерекшелікке 
байланысты 
ертегі 
кейіпкерлеріне  деген  эмоционапдық  қарым-катынас  өзгереді.  Ол 
балалардың  ертегі  кейіпкерлерін  елестетулері  арқылы  пайда  болатын 
адамдардың  эмоционалдық  жай-күйлері:  үрей,  коркыныш,  озбырлық, 
жанашырлық, 
қамқорлык 
мектеп 
окушьшарынын 
мінездерінде 
қапыптасу деңгейін байқауға мүмкіндік береді.
1-4  сынып  оқушыларының  салған  суретгері  ертегілердегі  жек 
көретін  жэне  жақсы  көретін  кейіпкерлерімен  байланысты  салынған. 
Осы  суреттегі  барлық денелердің орналасуы  арқылы  мэліметгер алуға 
болады. Оларга басы, қүлағы, аузы, көзі, мүйізі, жэне т.б. жатады. Осы 
сынып  оқушыларында  үрей,  қорқыныш,  озбырлық  мінездер  басым
207

көрсетілген, ягни  жалпы  көрсеткіші  70% -ын  құрайды.  Осыларға жеке 
токталатын болсак:
- Аузы ашық, аузындагы тісін көрсеткен.  Бұл жерде оқушыпарда 
қорқыныш,  үрей,  сенімсіздік, озбырлық мінездері  басым  екенін  айтуға 
болады;
-  көздерін  үлкен  етіп  салған.  Ягни,  оқушылардың  қорқыныш 
басымдьшыгын  айтуға  болады.  Сонымен  бірге  оқушьшар  өздерінің 
жыныстық 
ерекшеліктерін 
айқын 
басымдьшықпен 
көрсеткен. 
Көбінесе  қыз  балалар  көзге  қосымша  кірпіктерді  салған.  Бүл 
әдеміліктің,  сүйкімділіктің  белгісі.  Ал  бүл  қасиет кейбір  ер  балаларда 
да байқалады:
-  Мүйіз  арқылы  оқушылардың  қорғану,  озбырлық  қасиеттерін 
анықтауга  болады.  Бүл  жерде  оқушылардағы  озбырлықтың  басқа  да 
бір  ерекшеліктерін  көрсетеді.  Яғни  олар  өте  үшкір  қосымша 
мүшелермен  толықтырган.  Оқушылардағы  озбырлықтың  басым 
болуы ездерін осы мінез арқылы қоргауға талпынады.
Бастауыш 
сынып 
окушыларының 
қорқыныш, 
озбырлық 
қасиеттері  жоғарғы  дәрежеде  көрінеді.  Себебі  оқушылар  өздерінің 
суретгерінде  эмоционалдық  жай-күйлерін  айқын  бейнелеген.  Бүл 
сонымен 
бірге 
осы 
жастағы 
окушылардың 
өздеріне 
деген 
сенімсіздігімен,  толық  мәліметтердің  жетіспеуімен  байланыстылыгы 
байқалады.  Оқушылар  өздерін салған  суретгерінде  ертегінің жагымды 
кейіпкерлерімен байланыстырган.
Ал, 
5-9 
сынып 
оқушылары 
өздерінің 
шығармашылық 
қасиеттерін  айқын,  анық  көрсеткен.  Бүл  сынып  оқушьшарында  үрей, 
қорқыныш,  озбырлык  мінездер  төмен  дәрежеде  көрсетілген.  Себебі, 
біріншіден,  жас  ерекшелігіне  және  окушьшардың  тэжірибелік 
шеберліктерінің  дамуына  байланысты.  Кейбір  оқушыларда  үрей, 
қорқыныш,  озбырлық  мінездері  байқалады.  Бірақ  оқушылар  өздерінің 
танымдық  процестері  аркылы  жеңіп  отырады.  Сонымен  қатар  бүл 
жастағы  оқушылардың  дарындылық,  шеберлік,  сенімділік  касиетгері 
нығая түскен.
Сонымен  бүдан  шыккан  нэтижелер  қорытындысы  балалардың 
үрей, 
қорқыныш, 
озбырлық 
мінездерінің 
қалыптасуы 
жас 
ерекшелігіне, танымдық процестерінің дамуына және дүниетанымына 
байланысты  деп  айтуға  болады.  Барлық  үрей,  қорқыныш,  озбырлық 
мінездерді  бейнелеуде  окушылар  ертегінің  кейіпкерлерін  жинақтау 
барысында  көрсетті.  Әсіресе  1-4  сынып  оқушылары  ертегідегі  жек 
көретін  немесе  жақсы  көретін  кейіпкерін  пайдалана  отырып,  жаңа 
суретгер  салды.  Бүл жерден  барлық окушьыардың ақьш-ой  өрісі жэне 
арман,  қиял  қабілетінің  дамуы  өз  дэрежесін  көрсетті.  Негізінен
208

бастауыш 
сынып 
оқушылары 
барлык 
жаңа 
ақпараттар 
мен 
мәліметтерді  ұстаздарынан  күтеді,  ал  жогаргы  сынып  оқушылары  ез 
қүрбыларының  алдында  жаңалықтарды  айтып,  эрбір  жаңалықты 
дәлелдеп,  бедел-мәртебелерге  өзі  ие  болуды  қалайды.  Төменгі  сынып 
оқушыларының 
эмоционалдық 
қарым-қатынасының 
ертегі 
кейіпкерлеріне  деген  қарым-катынасын  жогары,  ал  жогаргы  сынып 
оқушыларының  ертегі  кейіпкерлеріне  деген  эмоционалдық  қарым- 
қатынасын орташа деп багалауга болады.
Осы  зерттеу  барысында  анкета  әдісі  арқылы  бапаның  танымдық 
іс-эрекетгер барысында калыптасқан тұлгалық багыттылыгын, ондагы 
этникалық  жаңсақ  нанымдардың  қалыптасу  динамикасын  анықтауга 
колданылды.  Анкетадагы  сүрақтар  жаңсақ  нанымдардың  түрлеріне 
байланысты 
қүрылды. 
Зерттеу 
жүргізу 
барысында 
алынған 
мэліметтерді  жас  ерекшелікке  байланысты  талдап,  ортақ  мэнін 
таптық.  Ортак  мэнін  төмендегі  орта  арифметикалық  формула 
бойынша  шыгардық:  «Алтын  сақа»  ертегісіндегі  жалмауыз  кемпір 
тістерінің күрек болуына,  аттың аягын  жүлып түсуіне,  «Керқүла  атты 
Кендебай»  ертегісіндегі  атгың  алтын  қүйрықты  қүлын  тууына, 
«Бауырсақ»  ертегісіндегі  Бауырсақтың  сөйлейтініне,  « ¥ р   тоқпақ» 
ертегісіндегі  есектің  алтын  күсуына,  «Мақта  қыз»  ертегісіндегі  мақта 
қыздың  мысық  қүйрығын  жүлып  алуына  сенесіңдер  ме  ?-  деген 
сүрауға  бастауыш  сынып  оқушыларының  -   83,4%-ды,  орта  сынып 
окушыларының  -  11,6%-ды,  ал  жогарғы  сынып  оқушыларының -   5%- 
ды  сенетінін  білдірді.  Бүл  жерде  айта  кететін  жай  барлык  жаңсак 
нанымдар 
жас 
ерекшелігінің 
танымдық 
деңгейіне 
қарай 
кемиді.Оқушылар  осы  жаңсақ  нанымдарды  жас  кезендеріне  карай 
анықтап отырады деп қорытуга болады  .
Яғни, 
балалардың 
тәжірибелік 
қызметтеріне, 
білімдеріне 
байланысты екендігін  14-суретгегі  көрсеткіштерден аңғаруға болады.
□  баст.сы н. 
В  
орта сын.
□  ж оғ.сы н.
14 С урет-  Мектеп  окушыларынын  танымдық іс-әрекетінде  көрінетін 
жансақ  нанымдар
209

Темендегі  көрсеткіштер  қазак  ертегілеріндегі  жансақ  нанымдар 
жас  ерекшелікке  карай  өзгеріп  дамып  отыратынын  байкатады.  Қазақ 
ертегілерінде  барлық  нанымдар  кездеседі.  Олар  эмоциялық,  еріктік, 
интеллектуалдық  жаңсак  нанымдар.  Осы  жаңсақ  нанымдардың 
оқушылардың  дамуына  тигізетін  маңызы  жоғары.  Көбінесе  жаңсақ 
нанымдар  бастауыш  сыныптарда  жоғарғы  көрсеткіштерді  көрсетеді, 
ал  жоғарғы  сынып  оқушыларында  төменгі  дәрежені  көрсетеді 
Ертегінің  барлык  түрінде  эмоционалдык,  ерікгік  жаңсақ  нанымдар 
басым кездеседі.
Тандап  алынған  әдістер  бойынша  жалпы  мәліметтерге  келетін 
болсақ:
Төмеигі  сынып  оқушыларында  ұлттық  сана-сезімін  бағалау 
85%-ды  керсетті,  ал  ертегі  кейіпкерлеріне  эмоционалдық  қарым- 
қатынастары  деген  (үрей,қорқыныш,озбырлық  қасиеттер)  жогары  - 
75%-ды  көрсетгі,  ал  жаңсақ  нанымдарды  багалауы  да  85%-ды 
қүрайды.  Осы  анықталған  үш  мәлімет  те  бір  бірімен  тығыз 
байланысты.  Себебі  бір-бірін  толықтырады  жэне  дамуына  әсер 
береді.
Ал 
жогарғы 
сынып  оқушыларында  үлттық  сана-сезімді 
багалауы  55% -д ы   күрайды,  ал  эмоционалдық қарым-қатынасы  ертегі 
кейіпкерлеріне 
байланысты 
( 
үрей, 
қорқыныш, 
озбырлыктар) 
бағалауы  45% -ті  қүрайды,  ал  жаңсақ  нанымдарды  бағалауы  25%-ды 
қүрайды  .Бүл  жерде  жас  ерекшелігіне  дүниетанымы,  тэжірибелік 
шеберлігі  мен  ерекшелігіне  байланысты  деп  айтуга  болады.  Осы 
касиеттердің  элі  толық  жетіспеушілігіне  байланысты  төменгі  сынып 
оқушыларында жоғарғы дэрежені көрсетті деп айтүға болады.
улт.с 
эм. 
ж.н.
15 С урет- жяңсақ нанммдарлың ұлттық өзіндік сана  компоненті  ретінде 
ертегілер  негізінде  калыптасу және өзгеру динамикасы
2 1 0

Бұл  суреттен  сынып  жогарылаған  сайын  жаңсақ  нанымдардың 
езгеріске  ұшырап,  ұлттык  сана-сезімі 
тұрақтала  бастайтынын 
аңгартады.
Бұл  суреттен  төменгі  сынып  оқушыларының  ертегі  мазмұнына 
үлкен  мэн  беріп,  ондағы  кейіпкерлерге  еліктейтіңдігін  жэне  соган 
орай  өзіндік  санасында  жаңсак  нанымдарды  қалптастыратындыгын 
көреміз. 
Ал, 
неғұрлым 
сынып  жоғарылаған 
сайын 
олардың 
эмоционалдық  қалпы  өзгеріп,  соның  негізінде  жаңсақ  нанымдардың 
да өзгеріске ұшырасатындыгын аңғарамыз.
Осы  мәліметгерге  сүйене  отырып  төмендегідей  қорытындылар 
жасалынды:
1.  Қазақ  ертегілеріндегі  этникалық  жаңсақ  нанымдардың 
қалыптасуы  баланың  өзіндік  санасына  тигізетін  маңызы  өте  жоғары. 
Себебі  балалар  ертегідегі  барлық  эрекеттерді  талдап,  өздерінің 
санасына  негізгілерін  жинақтайды.  Ертегінің  жағымды  кейіпкерлерін 
өздеріне «идеал» етіп таңдайды.
2.  Баланың мотивациялық өрісінің дамуына ертегілердің эсері  мол. 
Ертегінің барлық тұрлерінде этностық жаңсақ нанымдардың калыптасуы 
байқалады.  Этностық  жаңсақ  нанымдардьщ  барлық  тұрлері  баланың 
мотивациялық 
өрісінің  дамуына  тигізетін 
эсері 
жоғары, 
ягни, 
эмоционаддық, еріктік, зерделік нанымдарды айтуға болады.
3.  Ертегілердің  баланың  қүндылық  жүйелерінің  дамуына 
тигізетін 
эсерінің  маңызы 
зор. 
Ертегінің  барлық  түрлерінде 
құндылықтар  саны  өте  жоғары.  Балалардың  жагымды  мінездерін 
қалыптастыруға жэне дамытуға құндылықтардың эсері мол болады.
4. 
Қазак  ертегілеріндегі 
этностык  жаңсақ  нанымдардың 
қалыптасуына келсек:
а)  Балапардагы  үрей,  қорқыныш,  озбырлық  мінездерінің  басым 
болуы;
б) Балалардың өзіне деген сенімсіздіктің жэне бағалаудың төмен 
болуына  байланысты.  Сонымен  бірге  этностық  жаңсак  нанымдардьщ 
қалыптасуы жас ерекшелікке байланысты өзгерістерге ұшьфап, дамып 
отырады.
5.  Қазақ ертегілеріндегі этностық жаңсақ нанымның қалыптасуы 
көбінесе ертегінің қиял-ғажайып түрінде  кездеседі.  Осы  ертегіге деген 
бапалардың қызығушылыгы, бағалауы өте жогары.  Бірақ бүл ертегінің 
жеке  адам  компоненттеріне  тигізетін  эсері  елеулі  болады.  Себебі 
барлық  бала  осы  компоненттерді  бойына  сіңіріп,  одан  эрі  дамытуға 
тырысады.  Сонымен бірге бапалардың санасында бос армандаушылық 
пен  қиялдау  мінездерін  қалыптастырып,  жалқаулық,  еріншектік,  бос 
армандаушылық қасиеттерге  ие болады.
211

Ендеше,  этностык  жаңсақ  нанымдар  жалпы  адамның  дамуына, 
дүниетанымына әсер етіп, танымдық іс-әрекет барысында өзгерістерге 
үшырайды.
Зерттеу жүмыстарының үшінші багыты - үлттық ойындардың 
этностық  жаңсақ  нанымдардың  қалыптасуының  негізгі  шарты 
екендігін анықтауга багытталды.
Қазак  топтарында  үлггық  ойындарды  енгізе  отырып  жүргізген 
әлеуметтік-психологиялық  тренинг  тиімділігін  анықтау  мақсатында 
тренинг 
вткізуден 
бүрын 
жэне 
тренинг 
өткізгеннен 
кейін 
Федоршиннің 
«Коммуникативті 
жэне 
үйымдастырушылық 
кабілеттілікті  анықтайтын  әдістемесін»,  М.Люшердің  түстік  тестін, 
өздерінің 
коммуникативті 
қабілетгерін 
субъективті 
багалау 
әдістемелерін қолдандык.
Ұлттық  ойындар  осы  жогарыда  сөз  болган  адамдардың 
түлғалық  дамуына,  қалыптасуына  әсер  ететін  тренингтік  біріккен  іс- 
әрекет  формалары  бола  алады.  Сонымен  катар,  ойнау  барысында 
этностық  танымы  жетіліп,  үлттық  түлганың  бойына  қажетті  жаңсак 
нанымдарды  қалыптастыруга  түрткі  болады.  Біз  ез  жүмыстарымызга 
қазак  халқының  байыргы  ойындарын  еңгізіп  жүргізуде  түлга 
қасиеттерінде  көрінетін  жаңсақ  нанымдарды  байқадық.  Тренинг  екі 
түрлі:  біріншісі  -  ұлттык  ойындарды  енгізе  отырып  жүргізген 
әлеуметтік-психологиялық тренинг,  екіншісі  -  дайын  коммуникативті 
дагды жэне шеберліктер тренингінің аудармасы болды.
Өмірлік  жагдайда,  көбінесе  карым-қатынаста  қандай  да  бір 
тәжірибе 
қалыптасады. 
Қарым-қатынастагы 
өзара 
әрекеттерді 
жақсарта  түсу  барысында  студенттер  мен  оқушыларга  тренинг 
жүргізілді.
Тренингке  қатысушылар  жас  ерекшеліктеріне  сай  15-22  жас 
аралыгындагылардың  қарым-қатынас  жасауда  тиімділікті  қажег 
етуіне  байланысты  осы  жас  аралыгындагы  топтар  таңдалынып 
алынды.
Түстік  тест  сезгіштік  түлганың  эмоционалдық  өмірімен 
айтарлықтай  тыгыз  байланыстылыгын  байқатады.  Қарым-қатынастың 
түстік  тесті  ассоциативтік  реакциялар  өлшеу  табалдырықтарымен 
басқа  тестердегі  капаулары  жэне  тестік  зерттеудегі  жагдайдан  баска 
қойылымымен  ерекшеленеді  (Қарым-қатынастың  түстік  тестіндегі 
түлганың  накты  қатынастарын  оқу,  оның  жаппы  қасиетгері  мен  баска 
жерлердегі  жагдай).  Адамдардың  бір-бірімен  қарым-қатынас  жасауы 
күрделі 
процесс. 
Қарым-қатынаста 
тиімділіктің 
болмауы 
коммуникативтіліктің болмауымен байланысты.
2 1 2

Коммуникативтілік  қарым-қатынас  негізінде  дамиды,  ол  жүріс- 
тұрыста  қалыптасып  қалады  да,  тұлгада  қарым-қатынасқа  деген, 
адамдарга  қызыгушылық,  әлеуметтік  перцепция,  рефлексия,  эмпатия 
сияқты  қасиеттерді  қалыптастырады.  Мұнда  ұйымдастырушылық 
қабілеттің де мэні жогары. Ол өздігінен  шешім қабылдауда көрінеді.
Бұл 
эдістеменін 
мақсаты-коммуникаггивтік 
жэне 
ұйымдастьфушылық 
қабілеттіліктеріндегі 
ұптгық 
реңді 
багалау. 
Әдістемені жеке-дара турде, сонымен қатар топпен де жүргізуге болады.
Алынган  нэтижелерді  талдауда  келесі  параметрлерді  есепке 
апуымыз керек:
• 
бір  баганы  апган  сыналушылар  коммуникативті  жэне 
үйымдастырушылық қабілеттерінің төмендігімен  сипатталады;
• 
багасын 
алган 
сыналушыларда 
коммуникативті 
жэне 
ұйымдастырушылық  қабілеттері  ортадан  төменгі  деңгейде.  Олар 
қарым-қатынас жасауға ұмтылмайды, жаңа компанияда өздерін қысып 
ұстайды,  өз уақытын жалғыз  өткізгенді  қалайды, таныстары  шектеулі, 
таныс  емес  жагдайда  нашар  багдарланады,  өз  көзқарастарын  қорғай 
алмайды, өз бетімен шешім  қабылдаудан  қашады;
•  багасын 
алған  сыналушыларда 
коммуникативті 
жэне
ұйымдастырушылық  қабілеттері  орта  деңгейде.  Олар  адамдармен 
контактқа 
түсуге 
ұмтылады, 
таныстарын 
шектемейді, 
өз 
көзқарастарын  айтады,  жұмыстарын  жоспарлайды,  бірақ  олардың 
бейімділік потенциалы жоғары емес;
•  бағасын 
алган  сыналушыларда 
коммуникативті 
жэне
ұйымдастырушылық  қабілеттері  жогаргы  деңгейде.  Бүлар  жаңа 
жагдайда  өздерін  жаксы  ұстайды.  Достарды  тез  табады,  езінің 
таныстарын  көбейтуге ұмтылады,  қогамдық  іс-әрекетпен  айналысады, 
қиын  жағдайда  өз  бетінше  шешім  қабылдай  алады.  Бұлар  барлығын 
ішкі ұмтылыстарымен келісіп жасайды;
•  багасын 
алған  сыналушыларда 
коммуникативті 
және
ұйымдастырушылық  кабілеттері  өте  жоғарғы  деңгейде. 
Бұлар 
коммуникативті  және  ұйымдастырушылық  іс-эрекетінде  қажеттілікті 
сезінеді  жэне  белсенді  түрде  ұмтылады,  қиын  жағдайда  тез 
бағдарланады, 
инициативалары 
жоғары, 
маңызды 
жэне 
қиын 
жағдайларда өздері шешім қабылдаганды қалайды.
М.Люшердің  түстік  тестін  еткізу  нэтижесінде  алынған  нэтижелер 
мынадай:  Қазақ ұлтгық ойыңдарын  енгізе  отырып  жүргізген  әлеуметтік- 
психологиялық  тренингген  бұрын  сыналушыларда  өзін  10%-ы  адал, 
шыншыл, әділ, қайырымды, ренжімейтін сабырлы десе, 20%-ы тиянакты, 
өз-өзін  қамтамасыз  ететін,  тэуелсіз,  шыншыл  деп,  30%-ы  ашық,
213

тартымды,  тәуекелшіл,  кайратты,  іскер,  10%-ы  әділ,  шыншыл  емес, 
өзімшіл, тиянақты деп  гаңдады.
«Идеалды мен» ретінде 20%-ы адал,  шыншыл,  эділ, қайырымды, 
ренжімейтін  сабырлы  десе,  20%-ы  тиянакты,  өз-өзін  камтамасыз 
ететін,  тэуелсіз,  шыншыл,  20%-ы  ашык,  таргымды,  тәуекелшіл, 
қайратгы,  сезгіш,  15%-ы  сөзшең, тиянақсыз,  ашық  мінез,  тез  тіл
табысқыш,  15%-ы  эділ,  шыншыл  емес,  езімшіл,  тиянақты, 
10%-ы
баскага жол бергіш, багынышты, жуас, адал, әлсіз болуды тандады.
Сыналушылардың 
10%-ы  анасын 
адал, 
шыншыл, 
эділ,
кайырымды, 
ренжімейтін 
сабырлы,  10%-ы 
тиянакты, 
өз-өзін
камтамасыз  ететін,  тэуелсіз,  шыншыл,  20%-ы  ашык,  тартымды, 
тэуекелшіл,  қайратгы,  сезгіш,  20%-ы  сөзшен,  тиянақсыз,  ашық  мінез, 
тез тіл табысқыш, 20%-ы  басқага жол бергіш,  багынышты, жуас, адал, 
элсіз,  20%-ы  тэуекелсіз,  босаң,  былжыр,  сенімсіз,  тиянаксыз,  элсіз, 
енжар деп есептеді.
Сыналушьшардың 
10%-ы  әкесін 
адал,  шыншыл, 
эділ,
қайырымды, 
ренжімейтін, 
сабырлы,  20%-ы  тиянақты, 
өз-өзін
камтамасыз  ететін,  тэуелсіз,  шыншьш, 10%-ы 
сөзшең,  тиянаксыз,
ашық мінез,  тез тіл табысқыш,  10%-ы  эділ,  өзімшіл, тиянақты,  10%-ы 
басқага жол  бергіш,  багынышты,  жуас,  адал,  әлсіз,  20%-ы  тартымсыз, 
үндемес,  тік  мінезді,  түйық,  тәуекелсіз,  20%-ы  тэуекелсіз,  босаң, 
былжыр, сенімсіз, тиянақсыз, элсіз, енжар деді.
Сыналушылардың  20%-ы  топтастарын  адал,  шыншыл,  эділ, 
кайырымды, 
ренжімейтін 
сабырлы,  10%-ы 
тиянакты, 
өз-өзін
қамтамасыз  ететін,  тэуелсіз,  шыншыл,  40%-ы  ашық,  тартымды, 
тэуекелшіл,  қайратты,  сезгіш,  30%-ы  сөзшең,  тиянақсыз,  ашық  мінез, 
тез тіл табысқыш деді.
Бүл  көрсеткіштер  қазақ  үлттық  ойын  элементтері  енгізіліп 
өткізілген  элеуметтік-психологиялық тренингтен кейін бьшай өзгерді.
15%-ы  өзін  адал,  шыншыл,  әділ,  кайырымды,  ренжімейтін 
сабырлы  десе,  20%-ы  тиянақты,  өз-өзін  камтамасыз  ететін,  тэуелсіз, 
шыншыл, 30%-ы ашық, тартымды, тәуекелшіл, кайратты, сезгіш, 30%- 
ы  сөзшең,  тиянақсыз,  ашық  мінез,  тез  тіл  табыскыш,  10%-ы  эділ, 
шыншыл  емес,  өзімшіл,  тиянақты,5%-ы  баскага  жол  бергіш, 
багынышты, жуас, адап деді.
Сыналушылардың 20%-ы  «идеалды  менін»  адал,  шыншыл,  эділ, 
қайырымды, 
ренжімейтін 
сабырлы, 
25%-ы 
тиянакты, 
өз-өзін 
қамтамасыз  ететін,  тэуелсіз,  шыншыл,  25%-ы  ашық,  тартымды, 
тәуекелшіл,  қайратты,  сезгіш,  20%-ы  сөзшең,  тиянақсыз,  ашык  мінез, 
тез тіл тапқыш,  10%-ы әділ, шыншыл емес, өзімшіл, тиянақгы деді.
Сыналушылардың 
30%-ы 
шешесін 
адал, 
шыншыл, 
әділ, 
қайырымды,  ренжімейтін  сабырлы,  20%-ы тиянакты,  өз-өзін  камтамасыз
214

ететін, тәуелсіз, шыншыл, 20%-ы ашық, тартымды, тәуекелшіл, қайратты, 
сезгіш, 20%-ы  сөзшең, тиянақсыз,  ашық мінез, тез тіл табысқыш,  10%-ы 
басқага жол бергіш, бағынышты, жуас, адал деген.
Сыналушылардың  20%-ы  экелерін  адал,  шыншьш,  эділ, 
қайырымды, 
ренжімейтін 
сабырлы, 
20%-ы 
тиянақты, 
өз-өзін 
қамтамасыз  ететін,  тәуелсіз,  шыншыл,  10%-ы  ашық,  тартымды, 
тәуекелшіл,  кайратты,  сезгіш,  10%-і  сөзшең,  тиянақсыз,  ашық  мінез, 
тез  тіл  табысқыіи,  20%-ы  эділ,  шыншьш  емес,  өзімшіл,  тиянақты, 
20%-ы  баскаға  жол  бергіш,  бағынышты,  жуас,  адал, 
10%-ы 
тартымсыз, үндемес, тік мінезді, тұйық деген.
Сыналушылардың  20%-ы  группаластарын  адал,  шыншыл,  эділ, 
қайырымды, 
ренжімейтін 
сабырлы, 
20%-ы 
тиянақты, 
өз-өзін 
қамтамасыз  ететін,  тэуелсіз,  шыншыл,  40%-ы  ашық,  тартымды, 
тэуекелшіл,  қайратты,  сезгіш,  20%-ы  сезшең,  тиянақсыз,  ашық  мінез, 
тез тіл табысқыш деген.
Коммуникативті  дагды  жэне  шеберліктер  тренингін  еткізбес 
бұрын 
сыналушьшардың 
10%-ы 
өзін 
адал, 
шыншыл, 
әділ, 
қайырымды,  ренжімейтін  сабырлы  десе,  10%-ы  тиянакты,  өз-өзін 
қамтамасыз  ететін,  тэуелсіз,  шыншьш,  20%-ы  ашык,  тартымды, 
тэуекелшіл,  қайратты,  сезгіш,  30%-ы  сөзшең,  тиянақсыз,  ашық  мінез, 
тез  тіл  табысқыш,  10%-ы  эділ,  шыншыл  емес,  өзімшіл,  тиянақты, 
10%-ы  басқаға  жол  бергіш,  бағынышты,  жуас,  адал,  әлсіз,  10%-ы 
тэуекелсіз,  босаң,  былжыр,  сенімсіз,  элсіз,  тиянақсыз  деді.  Ал 
«идеалды  мен»  30%-ы  адал,  шыншыл,  эділ,  кайырымды,  ренжімейтін 
сабырлы,  20%-ы  тиянақты,  өз-өзін  қамтамасыз  ететін,  тэуелсіз, 
шыншыл, 20%-ы ашық, тартымды, тэуекелшіл, қайратты, сезгіш, 30%-ы 
сөзшең, тиянақсыз, ашык мінез, тез тіл табысқышты тандады.
Сыналушьшардың 
\0°/о-ы 
шешесін 
адал, 
шьшшьш, 
эділ, 
кайырымды,  ренжімейтін  сабырлы,  10%-ы тиянакты,  өз-өзін  қамтамасыз 
ететін, тэуелсіз, шыншьш, 20%-ы ашық, тартымды, тэуекелшіл, қайратгы, 
сезгіш, 20%-ы  сөзшең, тиянаксыз,  ашық мінез, тез тіл табысқыш,  10%-ы 
эділ,  езімшіл,  тиянакты,  10%-ы  баскаға  жол  бергіш,  бағынышты,  жуас, 
адал,  алісз,  10%-ы  тартымсыз,  үнедемес,  тік  мінезді,  тұйық,  10%-ы 
тэуекелсіз, босаң, сенімсіз, әлсіз, енжар деген.
Сыналушьшардың 
10%-ы 
экелерін 
адал, 
шыншыл,  эділ, 
кайырымды, 
ренжімейтін 
сабырлы, 
10%-ы 
тиянақты, 
өз-өзін 
қамтамасыз  ететін,  тэуелсіз,  шыншыл,  10%-ы  ашық,  тартымды, 
тэуекелшіл,  қайратты,  сезгіш,  30%-ы  сөзшең,  тиянақсыз,  ашық  мінез, 
тез  тіл  табысқыш,  10%-ы  эділ,  шыншыл  емес,  өзімшіл,  тиянақты, 
10%-ы  басқаға  жол  бергіш,  бағынышты,  жуас,  адал,  әлсіз,  20%-ы 
тартымсыз,  үндемес,  тік  мінезді,  тұйық,  10%-ы  тэуекелсіз,  босаң, 
сенімсіз, элсіз деген.
215

Сыналушылардың  20%-ы  топтастарын  адал,  шыншыл,  әділ, 
қайырымды, 
ренжімейтін 
сабырлы, 
20%-ы 
тиянақты, 
ез-өзін 
камтамасыз  ететін,  тәуелсіз,  шыншыл,  30%-ы  ашық,  тартымды, 
тэуекелшіл,  қайратты,  іскер,  30%-ы  сөзшең,  тиянақсыз,  ашық  мінез, 
тез тіл табысқыш дейді.
Осыдан  кейін  тренинг  багдарламасына  ұлттык  ойындарды 
еңгізіп жүргізген кездегі өзгерістер анык көзге түсті.
«Коммуникативті 
жэне 
үйымдастырушылық 
қабілетті 
анықтайтын  эдістеме»  көмегі  аркылы  қазактың  үлттық  ойындары 
енгізіліп  өткізілген  тренингтен  бүрын  сыналушылардың  15  %-ның 
коммуникативті  жэне  үйымдастырушылык  қабілеті  төмен,  ал  қазақ 
үлттық ойындары  енгізіліп  өткізілген тренингтен  кейін  бүл  көрсеткіш 
былай  өзгерді:  20  %-інде  ортадан  төмен,  20  %-ында  орта,  20  %-  ында 
жоғары, 40 %- ында өте жоғары деңгейге көтерілгендігін  көреміз.
Осы  өткізілген  екі  тренингтегі  белгілердің  өзара  тэуелділігінің 
сапалык  айырмашыпыктарын  бағалау  үшін  Спирменнің  ранггік 
корреляция  коэффицентін  пайдаланамыз.  Мүндагы  мақсатымыз 
тренингтің  түлғалардагы  коммуникативтік  біліктіліктерді  дамытуға 
әсерін анықтау.
Ия
  - 1-------------
ЛГ(#2 -1) 
.
>
мүндагы / ? рангтік корреляция коэффиценті;
сі2-  рангтар айырмасы; к -  зерттеулер саны;
Бүл өзгерісті төмендегі суреттен  көруге болады:
ЕЭтрен.дейін 
■  трен.кейін

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: