Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т
жүктеу/скачать 11,15 Mb. Pdf көрінісі
|
зоз Қоғамдық идеология мен қоғамдык психологиядан құрылатын ұлттық-психология қогамдык сана-сезімнің компоненті болып табылады. Идеология эрқашанда топтың кызығушылыгын, оның шындыққа деген қарым-катынасын білдіреді. Идеологияның эсерінен, қоғамдық болмыстың бейнеленуінің негізінде коғамдық сана-сезімнің басқа компоненті - қоғамдық психология калыптасады. Идеология өзінің элеуметтік қызметін орындау ұшін адамдардың қогамдық психологиясына, содан кейін жеке адамдардың даралық сана сезімдеріне енгізілуі керек. ¥лттык - психология мен ұлттық-психологиялык карым- қатынастарды зерттеудің негізгі принциптері мыналар: • ¥лттық психология оның өміріне белгілі әлеуметтік- экономикалық жағдайлардың эсер етуінен құралады жэне осы жағдайлардың бейнеленуі болып табылады. Ұлттық-психологиялык белгілер - әлеуметгік-экономикалық белгілердің туындысы. • ¥лттың әлеуметгік құрьшымы ішінен қалай қарама-қайшы болса, сол сияқты ұлттың психологиялық ренкі де ішінен солай қарама-қайшы болады. Сол себептен бүкіл ұлтгың бірегей психологиялық ерекшеліктерінің аумағы шектеулі. • Топтық психология оның элеуметтік қимылдарының мотивациясы негізінде болып, олардың бағыгтылығын көрсетеді. • ¥лттық-психологиялық ерекшеліктер сол әлеуметтік қимьшдардың тек қана өзінділігін сипаттайды. Полиэтникалық жағдайда белгілі бір ұлтқа жагуына, мэдени ерекшелігіне, тілдің өзінділігіне, салт-дэстүрлеріне қатысты жеке адамдардың арасындағы қарым-қатынастардың эр түрлілігі бакыланады. Осындай жагдайларда накты этностық жалпылыктар өкілдердің ұлттық-психологиялық ерекшеліктерінің көріну ерекшелігін білу іскерлігі жетекшінің іс-эрекетін жеңілдете түседі. Көп ұлтты ұжымдарда бір ұлттың өкілдері арасындағы топаралық қарым-қатынастар байқалады. Көп ұлтты аудиториянын жетекшісі осындай қарым-қатынастарды есепке ала отырып, оларды міндетті түрде өзінің іс-әрекетінің барысында талдауы қажет, себебі мұндай қарым-қатынастар эр түрлі ұлтгық тұтастық өкілдер арасындағы қактығыс жағдайлардың алғы шарттары болуы мүмкін. ¥лтгық-психологиялық ерекшеліктерді ескеру ұжымдағы тэрбиелік іс-эрекетгің ерекше құрылуын болжамдайды. Студенттердің ұлттық-психологиялық ерекшеліктері, біріншіден тэрбиелік эрекеттердің түрлері мен тәсілдерінің өзінділігін, олардын байланыстарын анықтайды. Әр түрлі ұлтгық жалпылықтардын өкілдері жетекшінің мінез-құлық стилін өздерінше қабылдайды. Көп 304 ұлтты аудиторияларда жетекшілердің үстемдік көрсетуінің үлкен шиеленушілі көлемді білімдерді, кәсіби дайындықты, жоғары деңгейдегі педагогикалық шеберлікті талап етеді. Полиэтностык жағдайда жетекшінің үжымда болып жатқан үлтгық-психологиялық процестердің мәнін білу, олардың көріну заңдылықтарын есепке алу іскерлігінің маңызы өте зор. Полиэтностық жағдайда педагогтар мен студентгердің арасындағы қарым-катынастарды нығайту қызығушылығында осы процестердің тэжірибелік дағдьшарын қолдану қажет. Көпүлтгы аудиторияда оқыгушьшың студентгермен жүмыс жасау іс-әрекеті мүқият жоспарланған жэне бүкіл этаптарында бірізділік түрінде жүзеге асуы керек. Осы іс-эрекетгің негізгі элементгерінің бірі эр түрлі зтностық қауымдастыкгардың өкілдерінің этнопсихолоғиялык ерекшеліктерін зертгеу болып табьшады. Көп үлтгы аудиториядағы оқьпушы студенттерді қызықгыратын елдердің, мінездерімен, салт-дэстүрлерімен таныстырады. Мысалы, тарих факультетінің қазіргі оку жоспарында «Дүниежүзі халыктарының психологиясы» атты арнаулы пэн енгізіліп отыр. Бүл келешек тарихшьшардың еларалық және халықаралық кызмет етуінде взінің кімдермен болса да, қарым-қатынаста біріккен іс-әрекетке дайын екендігін байқаіуға мүмкіндік береді. Полиэтностық жағдайда жетекшінің әр түрлі өкілдердін психологиясын зерттеу процесі үздіксіз, үнемі толық жетілдіріліп отыратын жэне тереңдетілген болуы керек. Бүл өте көп еңбектенуді керек ететін жүмыс. Кеп үлтгы аудиторияда жетекшілердің студентгердің үлттық-психологиялық ерекшеліктерін білмеуі студенттердің арасында үлтаралық қақтығыстарға экеліп соқтырады. Соның кесірінен көп үлтты аудиторияда морапьді - психологиялык климат (ахуал) шиеленісе түседі, біріккен іс-эрекетте үлт өкілдерінің арасында өзара түсінушілік төмендейді. Қазіргі жағдай көп үлтгы аудиторияда педагогтың эртүрлі үлттық жалпылыктардың эрбір өкілімен, эрбір накты адамды ескеріп жүмыс жасауын талап етеді. Педагог эрбір үлтгық қогамдастықтағы студенттердің қатынас нормалары мен түрлерін сәйкестендіріп отыруға тырысуы керек. Ол үшін үжымдағы жүмыс істеу белсенділігінің үйыгқысы неғүрлым нэтижелі болуы үшін, соғүрлым ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің білімдерін кеңінен колданьшады. Көп үлтты аудиториядағы студенттерді біріктіру мәселесінде интернационалдық тэрбие негізгі орын алады. Әртүрлі ұлт адамдарын біріктіру негізінде, оны жүзеге асыру нэтижелілігін жетекші қимьшдарының белсенді жүйелері қамтамасыз етеді. 305 Көпұлтты аудиторияларда жетекші студенттердің қарым- катынастарын үнемі талдап отыруга міндетті, эр түрлі үл г өкілдерінің арасындағы достыкты нығайтуды камтамасыз ететін объективті алғышарттарды бақылап отыру керек. Полиэтностық аудиториядағы студенттердің танымдылық іс- әрекеттерінің даму ерекшелігі мәселесіне байланысты Э.А. Саракуев, В.Г Крыськолардың кросскультуралык «Жоғарғы оқу орнындағы оқытушылардың іс-эрекетін талдаудың әдістемелік бағдарламасы» әдістемелері алынды. Бүл екі этнопсихологиялық зерттеулердің бағдарламасы жай ғана ұлттык-психологиялык сипаттарды зерттеуге емес, сол сияқты, эсіресе жоғарғы оку орындарындағы окыту іс-әрекеті мен тэрбие жүмыстарының көріну ерекшеліктерін түсінуге бағдарланған. Оіудентгердің үлттық ерекшеліктерін зерттегенде элеуметгік- психологиялық жақындауды қолдай отырып, зерітеудің келесі аймақтарын көрсету қажет: үлттық сана-сезім, қажетгілік, мотивациялық өріс, танымдық, қызығушылықтар мен құндылық бағдарлар, коммуникативті -жүріс-тұрыстык іс-эрекет жэне этностық таптауырындар. Себебі бұл феномендер полиэтностық қарым- қатынастарда негізгі мэселелерді анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеуде окытушының тэрбиелік іс-эрекетіне кеп көңіл бөліну керек. Студенттердің әлеуметтік-психологиялық қасиетгерінің көрінуінде, үлттык спецификацияның болуы, оларды тану жэне тәрбиелік тәжірибеде есепке алу кажет. Жоғарғы оку орнындағы студенттермен окытушьшардың іс- әрекетін тапдаудын эдістемелік багдарламасының кестесі. Жалпы эдістеменің корытындысы бойынша 16 шкалаға байланысты эр сыналушының жауаптарының орташа баллы шығарылды. 35,00% 30.00% 25,00% 20 , 00 % 15,00% 10 , 00 % 5,00% 0 , 00 % оқыт.юр.іск. оыт.тжнвт пвд.ө.ө.б. оқыт.т.б. 31 сурет - Ж о ғар ғы оку орны нд агы студен ітер мсн оқыт-уш ылардын іс-әрскетін тал д ау д ы ң нәтижесі Сыналушылардың сапалық көрсеткіштері 34-суретте көрсетілген. 1. Жалпы 16 шкала бойынша ең жогарғы көрсеткіш шкалада көрсетілген, яғни сыналушылар оқытушылардың құрастырушы іскерліктерін өте жоғары бағалады. Осыган байланысты сыналушылар жауаптарының көрсеткіші 33% болды. Осыған орай ұлттық-мәдени бағдарламаларды есепке ала отырып, студентгердің белсенділіктерін, ұйымдастырылу іскерлігі қарым-қатынас пен жүріс-тұрыс спецификасы нормаларын есепке ала отырып, ұжым мүшелерінің жоспарлау жэне ұйымдастыру қабілеттерін өте жоғары багалады. 2. Келесі шкала бойынша сыналушылардың жауаптары 25,5% жинады. Осыған байланысты студенттер өздерінің оқытушыларының тәрбиелік жұмыстарында нэтижелілікке жетуін өте жоғары багалады. Сыналушьшардың жауаптарына байланысты оқытушылардың іс- эрекеті нэтижелі деп айта аламыз. Әсіресе тэрбиелік жұмыстар барысында студентгердің интернационалдык-патриоттық қасиеттерін қалыптастыруы, қоғамдық-саяси, элеуметтік психөлогиялық қасиеттерін, студенттердің қарым-қатынаста, тануда жэне еңбектегі кажеттіліктерін қалыптастыру, студентгердің өздері оқу үдерісіндегі нэтижелерінен қанағат алуына оқытушылар үлкен мэн береді. 3. Оқытушы білімдерінің құрылымын бағалауда 24% жинады. Бұл көрсеткіштің өзі педагогтың жан-жақты білімді екенін көрсетеді. Әсіресе арнайы кэсіби, қоғамдық, саяси, педагогикалық білімдерін білу жэне өзінің жеке басындагы жетістіктері мен кемшіліктерін білу, студентгерге әсер ететін кұралдар мен эдістердің түрлері, психологиялық студенттердің ұлттық-психологиялық жэне даралық ерекшеліктерін білу жэне өзінің жеке басындағы жетістіктері мен кемшіліктерін білу қасиетгерін жоғары бағалаған. 4. Оқытушының жекебасы бағыттьшығын бағалауда 23,5% жинады. Бұл шкала бойынша 3 багыттылық керсетілген. 1.Идея - саяси бағыттылықта - қоғамдық-саяси белсенділігі, жеке қызығуиіылықтарын қоғамдық қызығушылықтарға бағындыру қасиеті, студенттердің еңбекке деген белсенді қарым-қатынастарын қалыптастыру қабілеті. 2.Психолого-педагогикалық бағыттылықта - студенттер мен дұрыс өзара карым-қатынастар ұйымдастыру қабілеттері, студенттердің іс-эрекеттерінің нэтижесін бақылау жэне объективті бағалау іскерлігі, студенттерге назарлы жэне мұқият қарым - қатынасы. 3.Кэсіби бағыттьшықга - студенттердің білім алуға талпыныстарын дамыту қабілеті, өзінің жұмысына 307 шығармашылықпен карау, студенттердің ой-өрісі мен қызығушылықтарын кеңейту іскерлігін көруге болады. Оқытушылардың гностикалык іскерліктерін бағалауда және - окытушылардың жобалау іскерліктерін бағалауда - жоғары бағаланған педагоғтың өзі әрекеттерінің студенттерге эсер ету эдістері, түрлері мен тэсілдерін, студенттердің үлттык-бағалау бағдарлануларын жэне танымдылык қызығушыпыктарын анықтау іскерлігі, ұлттык өзіндік сана-сезімінің маңызды элементтерін көрсету, педагогикалык эсер етудегі студенттердің жауапты реакцияларын сезіну іскерліктерін және студенттердің ұлттык спецификасын элеуметтік мәдени қажетгіліктері мен іс-эрекеті мотивтерінің негізінде дүниеге көзкарасын, саяси қүлыктылық касиеттерін ете жоғары бағалаған. Зейіннің, бакылаушылықтың, ойлаудың, сөйлеудің, қиялданудың, мінездің ерекшеліктеріне катысты оқытушының жалпы кабілеттерін бағалауда студенттердің коғамдык-саяси өмірдің фактілері мен оқиғаларына зейіннің, ғылыми жэне мэдени өмірдің фактілері мен оқиғаларына зейіннің, үлттық мәдениет пен психологияның ерекшеліктеріне зейіннің, студенттің топтағы өмір мен оқиғаларды байқаушылығы, ойлаудың анықтылығы мен логикалылығы (қисындылығы), сөйлеудің мэнерліліғі мен жеткіліктілігі, коғамдык-саяси белсенділігі, моральдық- психологиялық түрактылығы сияқты жалпы қабілеттерін байқауға болады. Сонымен қатар оқытушылардың үйымдастырушылык іскерліктерін бағалауда эр түрлі іс-әрекет түрлерінде студенітердің элеуметтік белсенділіктерін үйымдастыру іскерлігі жэне студенттердің даралык, жас ерекшеліктеріне сэйкес біріккен іс- әрекеттерін үйымдастыру іскерліктері өте басым болды. Педагогикалық эсер етудің ерекше сезімтапдығына байланысты оқытушылардың қабілеттерінің проективті деңгейлерін бағалауда жэне өзінің іс-эрекетінің сапаларының сезімталдығына байланысты, оқытушының педагогикалық кабілеттерін бағалауда оқытушы іс- эрекетінің психологиялық мақсаттарына сезімтал, ягни оларга жетуге қабілетғі жэне окытушы өзінің іс-әрекеттеріндегі кемшіліктеріне, сол сияқты оларды жою тәсілдеріне сезімталдығын байқаймыз. Окытушының белгілі мәселелерді шешу іскерлігін бағалауда студенттердің өздерінің оқытушыларын бағалауы жоғары, себебі кэсіби білімдерді меңгеру, қызығушылығы, танымдылық іс-эрекетті белсендіре түсу, студентгердің алдында олардың болашақ кәсіби іс- әрекетінің перспективаларын ашып көрсету қабілеттері, сол сияқты студенттердің үлттык-психологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып, іс-эрекетгі, жүріс-түрысты жэне қарым-қатынасты 308 ұйымдастырудың педагогикалык түрлері мен әдістерін кеңінен пайдаланатынын көрсетіп жэне белгілеп өтті. Студентгер оқушылардың карым-қатынас іскерліктерін бағапауда жэне Оқытушылардың педагогикалық іс-эрекетіндегі қиыншылықтарды жэне олардың көріну деңгейлерін бағалауда студенттердің өзара түсінулері мен сенімдерін арттыру іскерліктері, студенттермен қарым-қатынас жасауда алдын ала көру іскерліктері жэне карым-қатынастың ұлттык-мэдени спецификасын есепке апа отырып, студенттердің сөйлеу іс-эрекетін басқару іскерліктерін жоғары бағалаған. Осыған байланысты өзінін іс-әрекетін талдау жэне кемшіліктерді жою, студенттердің іс-эрекеті мен жүріс-тұрыстарын дұрыс бағалау, студенттердегі үлтгық бағдарлар мен таптауырындарды зерттеп білу, студенттердің іс-эрекетінің мүмкіншіліктері мен нэтижелілігін әділетгі бағалаудағы киыншылықтарды көрсетті. Бұл зерттеуді корыта келсек, полиэтностық аудиториядағы студенттердің жалпы танымдық іс- эрекеттерімен бірге олардың жеке басындағы қасиеттері мен белсенділіктері дамиды. «Жоғарғы оку орнындағы коғамдық ғылымдардың окытушыларына арналған сұрақ қағазы» әдістемесі бойынша келесі нәтижелер шыкты: Жоғарғы оку орнындағы оқытушылар түлектерінің эр түрлі мэселелерін шешуге дайындап бағалағанда 5,5 балл жиналды, бүл көрсеткіш студентгердің жогарғы деңгейін көрсетеді, яғни жоғарғы оқу орнының түлектері эр түрлі ұлттық қол астындағы қызметкерлермен езара қарым-қатынасты дүрыс құра алады, көп ұлттық ұжымда өзара көмектесу жұмыстарын нәтижелі калыптастыра алады, эр түрлі үлттардың өкілдерімен дарапық жұмыстарды жүргізе алады, эртүрлі ұлт өкілдерінің сүраныстары мен қызығушылықтарына сәйкес бос уақыттарын үйымдастыра апады, көп ұлтты үжымда эр түрлі ұлт екілдерінің өзара қарым-қатынастарын баскару іскерлігі, көп ұлтты үжымды біріктіру жұмысын қауымдастықтың өкілдеріне сүйене отырып жүргізеді. Жогарғы білімдері бар көп ұлтты ұжымдарда өзара қарым- қатынастарын қалыптастыру жұмыстарына болашақ кәсіпқойлардың қажетгі деңгейлерін камтамасыз ететін коғамдык гылымдардың бағдарламасына, ең алдымен, көп ұлтты ұжымдарда тиімді өзара Карым-катынас дағдыларын қалыптастыру жөнінде нэтижелі жұмыстарды жүргізу белгілеген. Оқушылар дэрістер, семинарлык және басқа сабақтардың өтуін бағалауда 7,9 балл жинады. Бүл көрсеткіш бойынша оқытушының 309 педагогикалық шеберлік деңгейлері өте жогары көрінеді, себебі эр түрлі үлт психологиясын, олардың мэдениеті, салт-дэстүрлері ерекшеліктерін жақсы білуі, эртүрлі үлт өкілдерімен жүмыс істеу түрлері мен эдістерін ашып карау, үлтаралык қарым-катынас мэдениетінің, салт-дэстүрінің ерекшеліктерін жақсы білуі, эр түрлі үлт өкілдерімен жүмыс істеу түрлері мен әдістерін ашып карау, үлтаралық қарым-қатынастың мэдениетін сактау, үлтшылдықтың көрінуі мен күрес жүргізуін өте жогары бағалайды. Студентгердің арасында жүргізілетін көп үлтты үжымдарды біріктіру дағдыларын қалыптастыру жүмыстарына оқытушылар әрдайым қатысады. Оқытушылар эрдайым топтың жетекшілеріне, белсенді студенттерге интернационалдық рухты тэрбиелеу шараларын үйымдастыруда кеңес беріп, көмектеседі, студенттермен даралық жүмыстар жүргізеді, окытушылар студенттерге көп үлтты үжымдарды нығайтуга қызықтыратын сүрақтарына консультациялар береді. Оқытушылар арнайы пәндерді өткізу барысында көп үлтты үжымдарда студенттердің тиімді өзара карым-катынас дағдыларын қалыптастыру жүмыстары жоғары нэтижесінің жеткіліксіздігінің бірнеше себептерін көрсетгі: курстың бағдарламасына бөлінетін уақытгың жеткіліксіздігі, полиэтностык аудиториядағы студентгердің танымдьшық іс-эрекетінің дамуы мен өзара карым-қатынастары ерекшеліктерінің мэселесі ғылымда әлсіз зерттелуі жэне ғылыми эдебиеттердің санының аздығы. Жоғарғы оку орнында оқытушылар студенттердің көп үлтты үжымдардагы тиімді өзара қарым-катынас дағдыларын қалыптастыру процестерінің бірнеше резервтерін көрсетті: пөлиэтностық аудиторияларда студенттермен жүмыс жасау негізіне сүйенетін ғылыми эдебиеттердің аздығы, үлтгық мэселелерді зертгеуге ғылымда көңілдің аз бөлінуі, жалпы үлттық мэселелер бойынша курстардың багдарламасына бөлінетін уақытгың жеткіліксіздігі байкалды. Жалпы бүл әдістеме бойынша жоғарғы оқу орындары оқытушыларының жауаптары біздің болжамымызды растайды, себебі окытушылардың студенттермен жақсы қарым-қатынаста болатындығын, олардың үлттық-психологиялық ерекшеліктеріне терең көңіл бөлетіндігін байқаймыз. Сол сияқты көп үлтты үжымдарда әртүрлі үлтгардың психологиясын, мәдениетін, сапт- дэстүрін тереңінен білетіндеріне байланысты этностық жансак нанымдардың эсері де анықталды. Сонымен, көп үлтгы аудиториядагы студентгер өздерінің окьггушыларының іс-эрекет деңгейлері мен нэтижеліінгін багалаганда өте 310 жогары көрсеткіштер көрсетгі. Олармен жүмыс жасау барысында, олардын ұлттық-психологнялық ерекшелікггерін, эр ұлтгық психологиясын, мәдениетін, салт-дэстурін жетік білетіндіктерін көрсетті. Көпұлтты аудиторияда педагогтар іс-эрекетерінін нэтижелігі этностық топтардың ерекшеліктерін жетік білуіне байланысты. Біздің елімізде тұратын халыктардың ұлттық психологиясын білмей, еліміздегі ұлтгық мэселелерді ойдагыдай шешу мүмкін емес. Оған бүгінгі күнде толып жатқан элеуметгік-саяси үдерістер мен окигалар тагы бір куэ болады. Этностык мэселелермен айналысатын ғалымдар мен кэсіпқойлардын пікірінше, біздің егеменді елімізде тұратын көптеген этностық кауымдастықтардың үлттық- психологиялық ерекшеліктерін дер кезінде қарастыру, тэжірибелік іс- эрекетте оларды есепке алып отыру көптеген халықтың өткір кырлы қайшылықтарына бет бүруга көмектесер еді. Қазіргі заманға сай, біздің қоғамымыздың болашағының негізгі қозғаушы әрі құраушы күші жастар қауымы болғандықтан, оларды тәрбиелеу жэне жан-жакты білім беру барысында, әрине, көптеген қарама-кайшылықтар мен қиыншьшықтар жиі кездеседі, әсіресе жоғарғы оку орнындағы студенттік топтар эр түрлі ұлт өкілдерінен құралган. Сол себептен полиэтностык жағдайдағы студенттердің танымдық іс-эрекетгерінің, өзара қарым-катынастарының даму ерекшеліктеріне көп көңіл бөліну керек. Көпұлтты аудиториядағы студентгерді жан-жақты білім алуға багыттай отырып, олардың өзара дұрыс карым-катынастарын қалыптастыруда педагогтердің тиімді іс-эрекетгерінің маңызы өте зор. Әр түрлі ұлт өкілдерімен жұмыс жасау барысында педагог, ең алдымен олардың ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін, эрбір ұлттың психологиясын, мэдениетін, сапт-дэстүрін жете түсіне, меңгере отырып, өзінің іс-тэжірибесінде эрбір студентпен жеке жұмыс жасау барысында осылардың барлығын міндетті түрде есепке алуға тиіс. Көп ұлтты ұжым жетекшілерінің, оқытушыларының осындай карқынды жұмыстарының нәтижесі эрбір ұлт өкілдерінің арасындағы өзара түсінушілігін, бір ұлттың өкілі өз ұлтын мойындай отырып, басқа ұлттың мэдениетіне, сапт-дәстүріне, тіліне, дініне қүрмет, жанашырлык, сыйластық сезімдерінің қалыптасуы негізіне ұйытқы болады. Егер де осы үлттык мәселелер біздің ойымыздағыдай іс жүзіне асып, орындалып отырса, онда біздің егеменді Қазақстан еліміздің басқа ұлттармен ұлтаралық қарым-катынасының, мэдениетінің дәрежесі жоғары деңгейде дамуына үлкен мүмкіндігі болар еді. 31! Полиэтностык жағдайда жетекші студенттердің мінез- кұлықтары мен саналарындағы теріс жаңсақ нанымдарды, эгоизмді, ұлттык шектеуліктерді жоюды шешетін күрестер үйымдастыруы қажет. Жетекші іс-эрекетінің міндетті багыттылықтарының бірі - үжымда қақтығыс жағдайларды болдырмауға күш салуы деп есептеу керек. Үлттык негіздегі кактығыстар бір үлтгың екілдеріне деген кері қарым-қатынастарының салдары болады. Олардың себептерін мүқият ашып қарастыру қажет. Сонымен көпүлггы аудиторияларда жетекші студентгердің тек қана үлттық-психологиялық ерекшеліктерін есепке алып отыру, сол сиякты жетекшілердің іс-әрекетінің арнайы білімдер мен дағдыларды пайдалана отыратын күрделі үдерісінің нәтижелігін жоғарылатудың апғы шарттары болып табылады[270,28]. Үлтаралық қарым-катынастардағы кәсіптіктің көрінетін формаларының қүрылымдары мен мазмүндары өте күрделі жэне эр алуан болады. Олардың негізін қүрайтындар: басқа этностық қауымдастықтардың адамдарымен жүмыс жасау барысындагы өте жақсы дамыған кабілеттер мен үнемі икемделушіліктің болуы, олармен өзара карым-қатынас процесінен қанағат алудың өзінділік қалыптаскан кызығушылықтары мен талпыныстары. Үлтаралық қарым-катынастағы кэсіпкерліктің іргетасын қүрастырушыларга мыналар жатады: - этноәлеуметтік жете білушілік; - эр түрлі этностық қауымдастық өкілдерінің карым- қатынастағы өзара эрекеттесулеріндегі қиыншылықтарды жеңіп шығуға дайындық; - басқа үлттардың адамдарымен қарым-қатынас барысындағы бейімделу мүмкіндіктері; - ұлтаралык қарым-қатынастардың мэдениеті. Этноэлеуметтік жете білушілік - полиэтникалық жагдайдағы педагогтың үлтарапық қарым-қатынастар барысындағы білімдердің, дағдылар мен іскерліктердің көріну дәрежесі. Педагогтың көпұлтты аудиторияларда студентгердің кажеттіліктерін, мотивтері мен қүндылық багдарлануларын нақты білуі, себебі олардың этностык спецификасы қатынастарының түріне эсер етеді. Педагог эр нақты этностык өкілдердің үлттық сана-сезімдерін қүрайтын студентгердің танымдылық-интеллектуалдык сипаттарының көрінулерін есепке ала отыру керек, біріккен іс-эрекет барысында бұларға өте көп көңіл бөлінеді. Ұлтаралық карым- қатынастар барысындағы үлтшылдық, шовинизм элементгерінен нақты этностык жаппылықтардың екілдерінің саяси сана-сезімінен корғану түрлерінің спецификасын ескерудің маңызы өте зор. 312 Қиыншылықтарды жеңіп шығуға дайындығы - эр тұрлі этностық қауымдастық өкілдерінің қарым-қатынас жэне езара эрекеттенудің баска турлері үлтаралық қарым-қатынастарда эмоционалды-еріктік түрақтылықтың болуын болжамдайды жэне тіл табысу мен өзара әрекеттенулерінде оларды керсету кабілеттерін байқатады. Оқу үдерісіндегі танымдық іс-эрекет те диадалық түрде орындалады жэне олар бір-бірімен езара әрекет етеді. Сейтіп, студент ез бағытындағы жаңсақ нанымдармен де езара эрекетке түседі. Студенттің жаңсак нанымдарын үстаздар мен езінің күрбьшары танымдық іс-эрекет негізінде өзгертеді. Сонымен қатар оқыту үдерісіндегі этностық жаңсақ нанымдардың езгеру динамикасы оқу тобының этностык күрамына жэне үлт өкілінің танымдық іс-әрекет деңгейіне байланыстылығы бар. Студент жастар өз өмірінің осы кезінде үлкен психикалық даму өзгерістеріне тап болады. Сондықтан студентгік кезеңнің жастық мелшерін белгілеу ете қиын. Тек студенттік кезеңді біз белгілі, ерекше элеуметтік жас кезеңі дей апамыз. Олар студент бола отырып емірдің жаңа сатысына аяқ басады. Қоршаған ортаны басқаша қабылдайды. Ендеше, үлт мэселесіне де басқаша қарайтыны байкалады. Студенттің «Мен» дәрежесі кетеріледі. Өзіндік сана-сезімі кеңейеді. Үлттық намыс, үлттық санасы өмірінде белгілі орын алады. Оқу іс-әрекетінің мотивациялық ерісі де езгереді. Окудағы меңгеру процесінің механизмдері: білім, дагды, шеберлік жүйелерінің нэтижелік керсеткіштері өзгеріске үшырайды. Ендеше, студенттердің курстан курсқа кешу барысында оқу түрткілері де үлкен өзгерістерге түседі. Егер студенттер кебіне бірінші курсқа кіргенде, негізгі оқу түрткісінің максатын, кажеттіліктерін дүрыс анықтай апмаган болса, оқи келе, мүгалімдермен, ез курстастарымен карым-қатынасқа түсе келе оқу іс-эрекетіндегі мотивациялық ерісін кеңейтеді. Л.И. Божович түрткіге мынадай анықтама береді: «Түрткі - іс- әрекет не үшін іске асырылмайтындыгын білдіреді, оның мақсаттан айырмашылығы осы іс-әрекеттін багытгалуында. Яғни, баланың белсенділігін түрлендірудің бэрі түрткі болып табылады. Олар: баға, кызығулар, үнамды болуға үмтылу, баланын қабылдаған шешімі жэне борышын сезінуі тағы басқалар болуы мүмкін» [271]. Кез келген оқу түрткісі әр курста эртүрлі маңыздылық керсетуі мүмкін, ендеше түрткілендіру күші де әртүрлі болмақ. Біздің зерттеулерімізде эр этносты аудиторияда оқу түрткісі үлттық бағытқа да ие болатындығы байқалды. Ол эр этнос өкілдерінің ез намысын, 313 зерделік деңгейін көрсетуге негізделеді. Мунымен қатар улттардың кейбір жаңсақ нанымдары (жауапкершіліктік, танымға умтылушылык, рухани байлыққа қызығушылық) улкен эсерін тигізеді. Оқу мотивтерін окушынын білім алуға қызығушылығынан, оқуға ықыласынан, окудағы белсенділігі жэне баланың ішкі психикалық жағдайынан байқауға болатынын А.К. Маркова да көрсеткен. Танымдық қызығушылықтар, кажеттіліктер, сезім, ынта жэне т.б. оку тұрткілері адамның мінез-құлқының түрленуіндегі негізгі кұбылыстар болып есептелінеді. Негізгі оку турткілерін психологияда зерттегендер П.Я. Гальперин, В.В. Давыдов, Н.В. Кузьмина, В.В. Рубцов, Н.Ф. Талызина, Д.Б. Эльконин т.б. Ал, оқу іс-эрекетіндегі турткілер негізінің этнопсихологиялык, ягни этностық бағыттылыктың, құндылыктың ұлттық сана-сезім жэне ұлттық жаңсак нанымдардың эсерлерін қарастыру болған жоқ. Студенттік аудиторияда қазіргі кезде бұл көрсеткіштердің адамның мотивациялық ерісінің өзгеруінде алатын орны айрықша болмак. Кез келген іс-әрекет қажетгіліктен басталады. Олардың бэрі пайда болуы жағынан биологиялық болса да, студенттердің өзара бірігіп жэне мұғалімдермен бірігіп эрекет жасауына негізделіп, элеуметтік келісілген процесс болады. Қажеттілік - іс-әрекеттің алғы шартын кұрайтын бала белсенділігінің бағытгылығы, психикалық жағдайы. Бірақ, қажеттілік өз бегімен іс-эрекетгің түрін анықгамайды. Ол эр т\рлі нәрселерімен, тэсілдерімен қанағаттандырылуы мүмкін. Оның қанагаттануы адам эрекет жасай бастағанда ғана аныкталады, бұл қажетгіліктің заттануына әкеледі[81,50]. Ендеше, адамда қажетгіліксіз турткі пайда болмайды. Адамның қажетгіліктері оку жэне еңбек процесінде калыптасады. Олар адамның алдына эр түрлі максаттар қойып отыруына себепші болатын негізгі түрткілер. Адам өз қажетін етеу үшін бар мүмкіндігін пайдаланады, ол белсенді түрде іс-әрекет жасауға талпынады. Олай болса, студенттік өмірде студентгердің өз қажетгіліктері негізгі іс- эрекетінің қайнар көзі, бастамасы болып есептеледі. Ендеше олар өздері қатар оқып жүрген этнос өкілдерінің оку белсенділігін артгыруға көмек беретін жүріс-түрыс жүйелерін бойына дарытуга тырысады. Мәселен, еліктеуші халыкгың өнерін, білімін, тілін, эдет-гүрпын, мінез бітістерін меңгеріп, соларға еліктейді. Мысалы, қазак студенттерінің бойындағы жасықгық, жалкаулық, немқұрайдылык жаңсақ нанымдар жойылып, олардың белсенділігін арттыруға, намысын көтеруге мүмкіндік беретін сапалар көрініп, ерекше нанымдар пайда бола бастайды. Ал, орыс студенттерінің бойындағы «өзін артык санаушылык», «өзге ұлтқа 314 өктемдігін көрсетушілік» сияқты сапалар, «өзгеге ұмтылу», «оның мәдениетімен, тілімен, салтымен санасу» деген сапаларға ауысады. Сөйтіп, студенттерде біріккен іс-эрекет калыптасады. Бұл белгілі танымдык кызыгушылыкка апаратын жаңа әсерге, кажетгілікке экеледі. Оқу іс-эрекетіндегі мотивациялык өрістің келесі көрсеткіші - максат. Мақсат - қажетгіліктің жетістікке жету кезеңін керсететін нэтижелерге белсенділіктің багытталуы. Оқу түрткісін іске асыру үшін, оқу іс-әрекетінде көптеген арапық максаттар қойып, оны орындауға тырысу керек. ГІсихологтердің айтуы бойынша, түрткілер көп жағдайда оқу іс-эрекетін тұтастай бейнелейді, ал мақсаттар жекелеген оқу әрекеттерін бейнелейді. Бірақ мақсатсыз өте күшті деген оку түрткілері ұйтқымалы болуы мүмкін. Сонымен, қатар студенттер өз әрекетінің мақсатын сезініп(1-3 курста), оларды оқу түрткілерімен байланыстырады. Оқу мақсаты бір болуы мүмкін, ал оқу іс-әрекетінің мазмұны оның түрткілеріне байланысты өзгеріп отырады. О.К. Тихомиров мақсатты түрткіні мақсат арасындағы байланыс арқылы ажыратады. Егер максат сырттан берілсе, байланыс мақсаттан түрткіге қарай қалыптасады, егер мақсат іс-эрекет барысында өз бетімен құрылса, онда байланыс түрткіден мақсатқа қалыптасады[272,116]. Мақсат - іс-әрекеттің алдын ала қойылған нэтижесі, өмірлік жолдары кеп жағдайда оқуга багытталган. Адамның өз апдына мақсат қоюы іс-әрекеттің жоғары дэрежеге жетуін, өнімділігін қамтамасыз етеді, оқу түрткілерін тудырып, оны күшейтеді. Ендеше студенттік кезеңдегі жастардың өзіндік сана-сезімі жетіліп, өзінің ұлттық санасы қалыптасып, өзін этнос өкілі ретінде сезінуі, онын басқадан қалмау, тіпті «асып түсу» деген максатын дамытып, өз елінің намысын, рухани деңгейін көтеруге деген қажетгілігі артады. А.Н. Леонтьевтің айтуы бойынша, адам алдына қойылған мақсатты эрекет жасау аркылы ғана сезінуге болады. Мақсатты қабылдау жэне окушыпарға түсінікті болуы үшін оларды мақсат қоюга ғана емес, оған жету жолдарын талдауды қарастыру керек. Окушының дұрыс білім меңгеруі үшін, мақсаттың өз бетімен түрткі күші болуы және оның түрткіге айналуы маңызды. Студенттік өмірде осының мэнін тереңірек ұғындыру және болашақ маманның жан-жақты зерделі, білімді болуы еліміздің маңыздылығын, кұндылығын, көтеретіндігін түсіндіру ұстаздың үлесіне тиеді. Қызыкты оқу пэні оқушылардың «мақсат өрісінен» тұратын, оның түрткісін түрлендіретін оқу пэні[5, 297]. Қызығу - шындыктағы заттар мен кұбылыстарды белсенділікпен танып, білуге бағытталған 315 адамның біршама тұракты жеке ерекшеліктерінін бір көрінісі. Г.И. Щукина: «қызығушылыктың капыптасу процесін іс-эрекетте пайда болады жэне оның кұрылымы (міндеті, мазмұны, тэсілдері мен мотивтері) танымдық кызыгушылыктың дамуының объективті негізін кұрайды» деп керсетеді [6,13]. Ал, студенттік өмірде олардың танымдык іс-эрекеті тек білімге, оқуга гана багытталмай, өзімен бірге жүрген достарының да өмір салтын, өзіндік этностық ерекшелігін тануга, сөйтіп взінің зерделік, мэдениеттілік өрісін кеңейтуге багытталады. Осыган орай олардың өмірге, білімге деген кызығушылыгы артып, өз хапқын басқа халықпен қатар қоюға, «Жақсыдан үйреніп, жаманнан жиренуге» багыт апады. Сөйтіп студенттердің оқу түрткілерінің таиымдық жэне элеуметтік жағының маңызы, мағынасы олар үшін кеңейеді. Студенттердің оқу процесіндегі сыртқы ортамен карым- катынасындағы орны, достарының алдында беделінің көтерілуі, ыитымактастық қарым-катынас түрткілері нығая бастайды. Әр үстаз өз пәндерін окытуды индивидтің дамуындағы танымдык іс-эрекеттің тигізетін әсерін ескере отырып үйымдастырса, оқыгудың дәстүрлі емес эдістерін тиімді пайдаланса біріккен танымдық іс-әрекет үлкен нэтижеге жетеді. Себебі эр адам, студент өзін этнос өкілі түрғысынан сезінуі арқылы, этносын жағымды нанымдарымен көрсетуге ұмтылып, белгілі мақсатта өз әрекетін жүзеге асырады. Студенттік кезенде адам езін «тұлға» ретінде, этнос өкілі ретінде сезінуі жоғарылап, өзінің емірлік өзектілігін, мэнділігін аңгарады. Психикалық дамудың бір ерекшелігі сол, студент есейген сайын, оның бүрынғы өмір жолында ерекше орын алып келген қэсиеттері мүлдем жойылып кетпей, сапалы өндеулерден өтеді. Оған себепші - студенттің жаңа ортадағы қарым-қатынасы, іс-әрекет жүйесі. Студенттердің іс-эрекеті белсенділік мэнге ие болады. Оқыту үдерісі үстаздардың басшылығы аркылы студенттердің біріккен танымдық іс-эрекеті олардың оку нәтижелілігінің шарты бола алады. Студенттер бір-біріне өзара эрекет еті, өздерін кез келген этнос өкілі ретінде сезінеді. Бұл объективті катынас жүйесінде іске асып, қоғамдық өмірде, танымдық іс-эрекетге қалыптасуымен анықталады. Танымдық іс-әрекет - бір-біріне өзара әрекет етуші жеке адамдардың, оқу үдерісінде дамып, қалыптасатын ерекше психологиялық жағдай. Республикамыздағы бүл этностардың экономикалық, саяси, мэдени жэне идеологиялық өмірлер бірлігі, сонымен бірге түбірлі мүдде-максаттарының әлеуметтік біртектілігі олардың жалпы психологиялық қасиеттерінің заңды түрде бірлігін тудырады. 316 Дегенмен де, біздің байқаганымыз эр этностың өзіндік жаңсақ нанымдар ерекшелігі, тұрмыс-тіршілік жүйесі, ендеше, мэдени-рухани қалыптасуы болады. Мұндай ерекшеліктер этностардың бір-бірімен байланысында, қарым-қатынасында өзінің эсерін тигізбей қоймайлы. Әр этнос өкілі өзінің өмір жолында халқының құндылыгын, багыт-бағдарын дэріс етіп, атадан балаға мұра ретінде қалдыра береді. Сөйтіп, көп этносты республикамыздың рухани, мэдени, саяси жэне экономикалық байлығы өсе береді. Осы этнос өкілдерінің психологиялық ерекшеліктерін біліп алмай, оны сәтгі шешу мүмкін емес. Оған дэлел - қазіргі кезде туындап отырған саяси-әлеуметтік процестер мен жағдайлар. Этностық мэселелермен шүғылданып жүрген ғалымдар мен мамандардың айтуынша, көпүлтты қоғамда кездесетін этнопсихологиялық ерекшеліктерді зертгеу, оның эр этностың болмысына тигізетін эсерін анықтау еліміздегі көптеген этностар арасында болып жатқан қарама-қайшылықтарды жояр еді жэне нарықтық экономика кезінде кептеген мэселелерді шешуге мүмкіндік берер еді. Көп этносты ортада жеке адамның танымдық іс-эрекетінің дамуы оқыту процесінде оған этнос өкілі ретінде ерекше қарауды талап етеді. Біріншіден, студент - ерекше элеуметгік категория, екіншіден, жалпы заңцылыққа бағынышты дамитын психикапық қүрылымы бар индивид, үшіншіден, оку қүндылығы, багыт-бағдары бар этнос өкілі. Сонымен, студенттердің оқыту процесіндегі танымдық іс- эрекетінің нәтижелілігінің жоғарьшауы олардың этносаралық өзара әрекет етуінің тиімділігіне байланысты деген болжамымыз дэлелденді. Жоғарғы оқу орындарындагы оқьггу процесі «оқушы» мен «оқьпушының» өзара әрекеті бола түрып, моноэтностық жэне полиэтностық қарым-қатынас негізінде жүзеге асады, сондықган этностық жаңсақ нанымдардың зертгеу объектісі болуы эбден орьшды. Танымдық іс-эрекеттің дамуы мен қалыптасуы барысында студенттердің этностық жаңсақ нанымдарының көрінуі, этнос өкілдерінің өзара эрекет тиімділігімен жүзеге асады: Зертгеуден алынған нэтижелер, тек оқыту процесіндегі этностық жаңсақ нанымдардын өзара эрекетінің психологиялық механизмдерін терең түсінуге мүмкіндік беріп қана қоймай, оқушылардың танымдық іс-эрекетінің тиімділігін жоғарылату мақсатын жүзеге асыруға әсер етеді. 317 Этностык жансак нанымдар багыттың ерекше формасы ретінде полиэтностық карым-катынас жагдайындағы адамдардың іс-әрекет нәтижесіне де әсер етеді. Бұл зертгеулер қазіргі әлеуметтік экономикамыздың нарықтық багыт алып тұрган кезінде, осы этностардың республикадагы барлық жүйені бағытгаушы этностар болгандыгынан жалпы халықаралық қатынасты жақсартуға мүмкіндік береді. Этностық жаңсақ нанымдардың психологиялық ерекшеліктері танымдык іс-әрекет барысында этнос өкілдерінің карым-катынас жүйесінің қалыптасуына мүмкіндік береді. Танымдык іс-әрекет проңесінде типтік жаңсак нанымдардың еріксіз алмасуы, оның біртектілігін қалыптастырады. Этностық жаңсақ нанымдардың қалыптасуы, пайда болуы мәдени-гарихи негізде инкультурациялык факторлармен ұлт өкілінің бойында қалыптасады. Сол себептен көптеген элеуметгік катынаста оның қапыптасу процесі аңғарылмауы мүмкін. Себебі адам бойындагы психикалык касиеттердің пайда болуын, оның белсенді эрекетте көрінуімен анықтаймыз. Адамның түлғалық тұтастығына бүл түргыдан қарау, оның жүріс-тұрысындагы негізгі ерекшеліктердің түп-тамырын аныктауга мүмкіндік бермейді. Ал, тұлға бойындагы жүріс-тұрыс оның сана-сезімінің даму деңгейін аныктауға мүмкіндік беретін көрсеткіш. Ендеше, ұлттық тұлғаның ұлттық сана-сезімі дегеніміз индивидтің өзінің белгілі бір элеуметтік этностық қауымдастыкка жататындығын сезінуі жэне оны идеяларында, көзкарасында, сезімінде, эмоциясында, квңіл-күйінде көрінетін қоғамдық қатынастар жүйесінде аңғаруы. Бүл қасиетгер адамның тұлғалык тұтастығьшың нәтижелік көрсеткіштері. Олардың адам бойында қалыптасу жолын оның кұрамына кіретін компонентгерді анықтау аркылы белгілей аламыз. Адамның ұлттык тұлға ретінде қалыптасуын, оның ұлтгык өзіндік санасының даму деңгейін анықтау үшін жаңсақ (ілкі) нанымдардың даму, калыптасу негізін анықтауымыз кажет. Адамның үлттық сана-сезімінің даму деңгейі оның өз ұлтына катынасына, ішкі бағытына және өмір жолында калыптасқан жаңсак нанымдарына байланысты. Ұлттык сана-сезімінің бүл құрылымдарының қалыптасу, даму жолы адамның этностық элеуметгену процесінде жүзеге асады. Себебі жогарьща көрсетілген қүбылыстар ұлттық түлғаның белгілі элеуметгену ортасына байланысты дамиды жэне коғамдық қатынастардың өзгеруіне тэуелді. ЗІ8 Оқыту процесіндегі этностық жаңсақ нанымдардың өзгеру динамикасы оқу тобынын этностық құрамына да және студентгердің танымдық іс-әрекет деңгейіне де байланысты екендігі анықталды. Сонымен оку-тэрбие жұмысы - тұлғаның этноалеуметтену процесінің негізі жэне этностық жаңсақ нанымдардың танымдық іс- эрекет деңгейіне байланысты көрініп, трансформацияланып отыратын ортасы. Сондықтан ұлттық тэлім-тэрбие жүйелі, ұйымдасқан түрде жүргізілуі шарт. Жогарғы зерттеу нәтижелері мен қорьггындыларга сүйене отырып, төмендегідей тұжырымдар жасаймыз: • Оқыту мен білім беру жүйелеріндегі оқыту процесі «оқушы» мен «оқытушының» өзара эрекеті бола тұрып, моноэтностық жэне полиэтностық карым-қатынас негізінде жүзеге асады, сондықтан бүгінгі таңда этностық жаңсақ нанымдар психология, педагогика ғылымдарының зерттеу объектісі болуы керек; • Танымдық іс-әрекеттің дамуы мен капыптасуы барысында студентгердің этностық жаңсақ нанымдарының көрінуі этнос өкілдерінің өзара эрекеттиімділігімен жүзеге асады; • Оқыту процесінде этностық жаңсақ нанымдардың взгеруі студенттердің танымдык іс-эрекетінің нэтижелілігінің өзгеруімен сәйкес (релевантты); • Оқьпу процесіндегі этностық жаңсақ нанымдардың өзгеру динамикасы оқу тобының этностық кұрамына жэне оқушылардың біріккен танымдық іс-эрекет деңгейіне байланысты анықталады; • Зертгеуден апынган нәтижелер, тек оқыту процесіндегі этностық жаңсақ нанымдардың өзара эрекетінің психологиялық механизмдерін терең түсінуге мүмкіндік беріп қана коймай, оқушылардың танымдық іс-эрекетінің тиімділігін жогарылату мақсатын жүзеге асыруга әсер етеді; • Этностық жаңсақ нанымдар бағыттың ерекше формасы ретінде полиэтностық қарым-қатынас жагдайындагы адамдардың іс- әрекет нэтижесіне де эсер етеді; • Этностық жаңсақ нанымдардың психологиялық ерекшеліктері, танымдық іс-эрекет барысында этнос өкілдерінің қарым-қатынас жүйесінің қалыптасуына мүмкіндік береді. Танымдық іс-эрекет процесінде гиптік жаңсақ нанымдардың еріксіз алмасуы оның біртектілігін қалыптастырады; • Оқыту процесіндегі этностық жаңсақ нанымдардың өзгеру динамикасы оқу тобының этностық құрамына жэне ұпт өкілінің танымдық іс-әрекет деңгейіне байланыстылығы бар. 319 Атапмыш еңбектің өзіндік ерекшелігі нактылы ұлттык топтың өзіндік-психологиялық жаңсақ нанымдарының этностық генезисін тарихи-әлеуметтік негізінен керсету болды. Бұл қазіргі заманымыздагы ұлтгык тұлганын өзіндік сана-сезімінің калыптасу ерекшелігін белгілеуге мүмкіндік береді. Себебі И.С. Кон, Т.Нельсон көрсеткендей, жаңсак нанымдар таптаурындар, багыт, эмоция жэне танымдык процестер қүрамына кіреді. Ендеше жаңсақ нанымдар адамның қоршаган ортаны кабылдауынан, ойлау жүйесінен, саяси- элеуметтік, қогамдық жағдайларынан туындап, түлға ретінде қалыптасуына әсер етеді. Адам түлғалык жетілу барысында озгереді, жетіледі. Сонымен катар мінез-қүлқы, ойындары, айнапысатын іс-әрекеті де өзгереді және өзгерісі көрінеді. Мінез-қүлықтың кайга қүрылуын, яғни психологиялық ішкі күрылымын көру өте киын. Дегенмен, ата-анапар эрдайым балаларының бойында калыптасқан психологиялық ерекшеліктеріне, мінез-қүлықгың қайта қүрылуына көңіл аударып, ондагы өзгерістерді тез аңғарып отырады. Ал қапыптастыру процесі жаңа түзелістерді калыптастыру тек арнайы талдау және эксперимент барысында жүзеғе асады. Ендеше, танымдык іс-эрекет барысында түлганың этностык элеуметтену процесі аркылы этностық жансак нанымдарының өзгеруі олардың ұлттык сана-сезімінің жетілуіне экеледі. Жаңсақ нанымдар психология мен философия ғьшымдарында өзінің зертгеу объектісі болуын ХХ-ғасырдың бас кезінен бастаған деуге болады. Дегенмен, онын тұлға психологиясындағы орны нақтылы анықталмай, тек адамның санадан тыс жэне аңгарылмаған бейнелеулері негізіндегі діни мағыналық бөлігі ретінде көрсетілігі келген. Б Сөйтіп, жаңсақ нанымдарды өзіндік сана-сезімнің қалыптасу сатысының бастапқы көзі ретінде қарастыру орынды жэне оның әлеуметтік-психологиялық механизмдерін нактылы анықтау көптеген нэтижеге жеткізуін теориялык жэне тәжірибелік тұрғыдан дэлелдедік. Себебі адамның өзін коршаған ортасы жайлы акпараттары арқылы санасында белгілі алгашкы түсініктер пайда болады. Бұл түсініктер танымдық негіздегі жаңсақ нанымдар ретінде көрінеді. Біз өз жүмысымызда «жаңсақ нанымдарды» «жоққа сену», «ескішілдіктер» сияқты ұғымдар мен көзқарастарға салыстыра талдау жасап, олардың этимологиялық жағынан да, психологиялық жағынан да бір-бірімен сэйкеспейтін үгымдар екендігін теориялық түрде көрсетгік. Жаңсак нанымдардың санамызда пайда болуының, көрінуінің физиологиялық негізін миымызға келіп түскен ақпаратгардың сұрыпталу нәтижесінде жүзеге асатындығымен түсіндіре отырып, 320 сананың функционалдық қызмет нәтижесі болатындығы аңғарылды. Сойтіп, жаңсак нанымдар адам мен әлеуметтік орта арасындагы байланыстардан туындайтын оң жэне теріс ұғымдар, түсініктер болып табылады. Ұлттық сана-сезім - кұрылымы мен негізін ашуда оның өте күрделі феномен екендігін, өзінің қогамдық колданыста мэдени, элеуметтік, экономикалық, саяси мэні бар, үлтгык намыс, үлттық талгам, сезім, қызығушылық категорияларын қүрайтын - үлттық таптаурындар, үлттык бағыт жэне этностық жаңсақ нанымдар негізінде қалыптасатын үлт түтастығын көрсететін бастапқы үлттық белгі дейміз. Ендеше, үлттык өзіндік сана мэселелерін зертгеуді оның түпкі көріну нышаны этностық жаңсак нанымдардың генезисін аныктаудан бастау қажет. Жогарыда талданған гьшыми-теориялық түжырымдарға жүгінсек, оның негізі түлғаның әлеуметтену процесінде екендігіне көз жеткіземіз. Себебі, этностық элеуметтену процесі - түлганың үлт өкілі ретінде калыптасуының негізгі факторы. Өз зертгеулеріміздің теориялық негізін жоғарыдағы көзқарастар негізінде күрып, жаңсақ нанымдардың адам санасындағы адамзаттық түсінігінің алғашқы кезін белгілейтін жэне өзіндік сана-сезімнің негізгі компоненті болатындыгын зерттеудің эдіснамалық негізі мен зерттеу тәсілдерін көрсеттік. Сонымен қатар, этностық жаңсақ нанымдарға, жаңаша түсініктермен, анықтама береміз: Жансак нанымдар дегеніміз үлт өкілінің үлттык-элеуметгік танымдык іс- эрекеті барысында пайда болып, танымдык процестерге байланысты өзгерістерге үшырасып отыратын адам сана-сезімінің алғашқы калыптасу белгісі (нышаны). Түлғаның элеуметтенуіндегі жаңсақ нанымдардың көрінуін, үлт өкілі ретінде қалыптасуын жаңа гылыми бағыт «синергетикалык» түрғыдан да зерттеу кажеттігі бар екендігі көрсетілді. ¥ л т психологиясының негізі үлтгық сана-сезімнің құрыпымын анықтау, мэнін ашу жалпы үлттық-психологиялық ерекшеліктердің ғенезисін көрсетуге жол ашатындығы көрсетілді. Себебі, этностық сана-сезімнің көрінуі этностың пайда болу процесін көрсетеді. Бірак сана-сезім мен этнонимдік белгілермен үғымдасқан этнос кей жағдайларда калай көрінсе, солай қүрып кетуі де мүмкін екендігі сөз болды. Осыдан барып, үлттық сана-сезімнің негізгі белгісі менталдылық байкалады. Менталдьшық сол үлт кабылдаған көзкарастар, пікірлер, таптуырындар, мінез-күлық формалары мен әдістері, кауымға тэн өмір сүру стилі, мэдениеті. Сонымен қатар, менталдылық үлт тобының немесе мүшесінің өзінің элеуметтік 321 жағдайын елестетуі, оған сенуі, оны сезінуі жэне өмір салтында колдануы деп білеміз. Адамнын ұлтгык сана-сезімінің даму деңгейі оньщ өз ұлтына катынасынан, ішкі багытынан және өмір жолында калыптаскан жаңсақ нанымдарына байланысты. Ұлттык сана-сезімнін бұл құрылымдарынын қалыптасу, даму жолы адамның этностық элеуметтену процесінде жүзеге асады. Себебі жогарьща көрсетілген құбылыстар ұлттық тұлганың белгілі әлеуметтену ортасына байланысты дамиды және қоғамдык катынастардың өзгеруіне тәуелді. Этностық жаңсақ нанымдардың генезисін анықтауда осы ғылымның принциптерін қолдана отырып, өзіндік сана кұрамын зерттей апамыз. Сонымен қазақ этнопсихологиясының өзіндік ерекшелігін гылыми зерттеуде, оның ішііще, этностық жаңсак нанымдарды ұлттык езіндік сананың апгашқы көрінісі, белгісі, тіпті негізгі взегі деп карастырып зертгеуде диалектикалық философияны басшылыққа аламыз. Сонымен қатар, бұрынғы кеңес ғалымдары мен шетел жэне орыс ғапымдарының осы мәселелер тұргысындағы пікірлерін зерттеу жұмысынына арқау етгік. Осы жогарыда көрсетілген ұлтгык өзіндік сана феноменінің құрылымы мен мэнін зертгеулерді талдай отырып, оның адамның ұлттық тұлға ретіндегі қалыптасуының негізгі көрсеткіші екендігін, оның табиғатын қарастырудың жан-жақты гылыми теориялық - эдіснамалық негіздерінің кұрделілігін көптеген авторлардың берген аныктамаларынан көруге болады. Қазіргі кезде ұлттык тұлганы қапыптастыру оның элеуметтену жэне мәдениеттену жұйелерімен сабақгастырыла қаралуда. Себебі, оның ұлттык мінез бітістері, келбеті, өмірлік бағыт - бағдары ұлтгык құндылыктар негізінде қалыптасады. Сондыктан жас ұрпактың әлеуметтену мэселесі елімізде мемлекеттік саяси деңгейге көтеріліп отыр. Психиканың даму ерекшеліктері эсіресе студентгік өмірде ерекше сапага ие болады. Адамның бағыт жұйесінің қалыптасуы оның өмір тәжірибесі көңіл-кұйі негізінде жинақгалып, өзіне аңғарылмай, белгілі элеуметгік орта аркылы дамиды, ендеше ұлтгык бағыт ұлт өкілінің санасында жансақ (ілкі) нанымдар ретінде калыптасуы оның элеуметтену процесінде - оқуда, ойында т.б іс-әрекетте жұзеге асады. Адамның элеумегтену ортасы ретінде оның мекендік, табиғи орналасуын да алуға болады. Себебі адамның орналасу шартгарына байланысты белгілі өмір жүйесі анықталады. Қала мен баска аймақтағы элеуметтік-экономикалық, мэдени жэне табиғи 322 айырмашылыктар адамдардың карым-катынасы мен жүріс- тұрыстарындагы кайталанбайтын сипаттарын көрсетеді. Қала мен ауылдагыларда өзіндік менталитет байқалады. Бүл менталитеттердің пайда болуы олардың әлеуметтік институттарының түрліше үйымдастырылуына байланысты. Ондағы негізгі элеуметгендіру іс- эрекет түрлерінің аймақтық немесе табиғат ерекшеліктеріне байланысты ұйымдастырылуымен сәйкес. Мысалы, мал-мүлкіне, үй шаруашылығына байланысты әлеуметтік мөлшерлер мен ережелерді меңгеру арқылы түлгалық қасиетгер қалыптасады. Жоғарыда талданған ғылыми-теориялык түжырымдарға жүгінсек, оның негізі түлғаның әлеуметгену процесінде екендігіне квз жеткіземіз. Себебі, этностық элеуметтену процесі - түлғаның үлт өкілі ретінде қалыптасуының негізгі факторы. Әлеуметтену адамның болмыстық ортада референтті жэне индиферентті өзін-өзі дамытуынан көрінеді. Әлеуметтенудің кезендерін анықтау, оның еңбектік іс-эрекетте жүретіндігінен басталатындығын көрсетуге мүмкіндік береді. Қоғамдағы кейбір өзгерістер адамға кері эсерін тигізіп элеуметтік сүраныс ретінде көрінеді. Мүндай элеуметгену институттары мемлекетгегі саясаттың өзгеріп отыруына байланысты, теориялық моделдерін ауыстырып отыруына әкеліп соғады. Сондықтан да қазіргі кезде түлганың келбетіне, қүндылыктарына, мінез-қүлқына, өмір сүру жүйесіне, ортасына жэне жеке адамның кеңістігіне көп көңіл бөледі. Осыған орай элеуметтену процесі мемлекеттік саясат мазмүнына ие болады. Отбасы қогамды қүрушы элеуметтік топ болып есептеледі. Сондыктан да отбасының атқаратын қызметіне байланысты оны макро жэне микро күрылым болатын жүйе ретінде қарастырылды. Сондай-ақ адамның әлеуметтену процесінің қалыптасуына жэне оның түлғалық дамуына туысқандық-достық қарым-қатынастар да әсер етеді. Олардың тілі, карым-қатынас ерекшеліктері, мінез-қүлық таптауырындары үлкен, кіші топтардың ықпалы арқылы қалыптасады. Ендеше, адамның бағыт жүйесінің қалыптасуы оның өмір тәжірибесі, көңіл күйі негізінде жинақталып, өзіне аңғарылмай, белгілі әлеуметтік орта арқылы дамиды, ендеше үлтгық бағыт үлт өкілінің санасында жаңсақ нанымдар ретінде қапыптасуы оның элеуметтену үдерісі мен шығу тегі жэне тарихы, тілі, діні, мәдениеті негізінде корінеді. Осы түрғыдан этностық жансақ нанымдарды үлт өкілінің түпғалык бағыт-бағдарының, бағыттылығының негізгі реттеушісі, 323 яғни ұлтгык өзіндік сананы калыптастырушы компонент деп көрсетеміз. Жаңсак нанымдар эртүрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты адамның санасында елеулі орын алып, сана-сезімінің калыптасуының ілкі белгісі болмақ. Яғни, ұлттык сана-сезім мен бағыты тұлғаның қоғамдағы іс-эрекетінен, көзкарасынан, кылыктарынан байқалатын адамның өзін элеуметтік ортада нақтылауы, сезінуі, аныктауы, аңғаруы жэне соған орай коғамның негізгі ережелерін ез бойында меңгеруге багытгалған жаңсақ нанымдары немесе элеуметтендірілуі. Ұлттық психологияның ерекшеліктерін түсіндірудің эдіснамалық негіздерінің табигатын, жаппы адамгершілік, топтық - элеуметтік, ұлттык карым-катынас белгілерін ажырату арқылы беруге болады. Сол себептен казак халыкының болмасын, онын психологиялық, дүниетанымдық ерекшеліктерін көрсету үшін халықтың рухани өсуіне, даму тарихына талдау жасап керсету қажеттігі туды, яғни этнографиялық мағлұматтар арқылы эдіснамалық негіздеме жасалынды. Себебі, оның психологиялык ерекшеліктері халык өкілдерінің біріккен емірі мен күресінде, элеуметтік, табиғи- географиялық, материалдық мэдени жағдайлардың шарттарына лайықты екендігін ғылыми зерттеулерді талдай отырып көрсеттік. Этностық жаңсақ нанымдарды тұлганың өзіндік санасын қалыптастырушы ілкі белгі екендігін ертегі, мақал, мәтелдер мен ұлттық ойындарда, тұрмыс-тіршіліктерінде көрінетін жаңсақ нанымдар аркылы аныктауға болады. Жоғарыдағы зерттеулер нэтижелерін топтастыра келіл окырман назарын төмендегі суретке аударуды жөн көрдік: □ окушылар □ сресектер макал- ертегі үяг ойын жалли улт мәтеддер кұнд жүктеу/скачать 11,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|