Құрастырган С  М.  Жакыпов

Осы 
зерттеу 
барысына 
кезгелген 
іс-эрекетте 
көрінетін 
психологиялық  ерекшеліктерді  кабылдау  мақсатымен  “суретгік  жэне 
биполярлык  шкалалар”.  Осгудтың  семантикапык  дифференциап  эдісі 
принипі  негізінде  С.М.Джакуповтың  баскаруымен  құрылды.  Мұнда 
кескін-келбет 
бейнелері 
алдын 
ала 
жүргізілген 
пилотаждық 
зерттеулер негізінде графикапык түрде кұрастырылған.
Біздің  үсынып  отырган  «шкалалық»  эдістемелеріміз  теориялык 
жэне эмпирикалық жағынан езінің жарамдылығын көрсетті.
Бүл  шкала  екі  бөліктен  түрады:  бірі  -  суреттік  шкала  (онда 
европалықтар 
мен 
монголоидтыктар 
бет 
пішінін 
белгілейтін 
графикалық  бейне  көрсетілген);  екіншісі  адамның  психикапык 
касиеттерін  (моральдық, 
физикалық, 
зерделік) 
белгілейтін 
45 
қасиеттен түратын жағымды, жағымсыз биполярлық шкала.
20  сурет  IV  топқа  бес-бестен  белінеді,  бөліну  принципі 
эмоционалдық  жай-күй  ұксастығына  байланысты  бөлінген.  Бүл 
суреттердің  өзі  шкала  құруда  екеуі  европалықгарға  (орыстар)  тэн  бет 
пішіндермен, екеуі  монғолоидтарға (қазактар) тэн  бет пішіндермен, ал 
біреуі  дүдэмэл  екі  ұлтқа да жакындығы  бар  кескіндермен  беріледі  де, 
сөйтіп 
суреттік 
шкала 
кұрайды. 
Негізгі 
этностык 
кескін
337

айырмашылыгы  көздері  мен  ерін,  кабактарынан  ажыратылады. 
Берілген  сурет  бойынша  анықтау  зерттеуіміздін  алдын-ала  анықтау 
бөлімі.
А)  суреттен  тұратын  шкала  20  түрлі  адамның  эмоционалдық 
жай-куйін  бейнелеген  европалықтар  мен  монголоиыдтар  бет  пішіні 
негізінде  компьютермен  графикалык түрде  құрастырган  суреттер  (бұл 
кұрьілу  арнаулы таптаурындарды  зерттеу  барысында этностардың бет 
пішіндік  езгерістерін  анықтау  жобасымен)  орындалды.Ескерту: 
Зерттелуші  суреттерді  өз  қалауынша  орналастырады.  Соңынан 
суреттерді  қандай  ерекшеліктеріне  карай  орналастырғаны  сұралып, 
диктафонга  жазылуы  керек.  Себебі,  зерттеуді  өңдеу  барысында 
суреттердің орналастырылу принциптері  есепке алынады.
Б)  биполярлық  шкала  адамның  45  жагымды,  45  жағымсыз 
психикалық  қасиеттерін  белгілейтін:  физикалық,  зерделік  жэне 
моральдык параметрлерімен (эрқайсы  15  касиеттен) берілген.
Зерттеу  барысында  зертгеушілер  берілген  суретерді  (4  топ 
суретін  жеке-жеке  береміз)  кескін-келбеттеріне  қарап  ұлт  өкілдерін 
анықтап,  шкалалар  қатар-катар  орналастыруы  қажет.  Суреттердің 
бірінші  тобын  құрып  болған  соң  эр  кескінге  арналып  биополярлық 
шкаламен  құрылған  қасиеттер  торы  жазылған  парак  беріледі  (бұл 
екінші серияда).
Бірінші  серия  бойынша  эр  суретте  өз  қабьшдау  мұмкіндігімен 
бағалау  қажет.  Зерттеуші  зерттелушілердің  түсінгендігіне  көзін 
жеткізуі  керек.
Тэжірибе  алдын-ала бөлімнен  жөне екі  негізгі  бөлімнен  түрады. 
Әр зерттеушімен жеке-жеке жұмыс жүргізіліп, тапсырманы орындау 4 
рет  қайталанылады.  Себебі,  биополярлық  шкала  қасиеттері  алдын-ала 
жүргізіліп  суретті  шкападагы  кескіндерге  өз  қабылдаулары  бойынша, 
казақтар  мен  орыстарға  тән  деп  білуі  керек.  Тэжірибенің  соңында 
зерттеуші 
жайлы 
мағлұматтар  ауызша  (диктофонға  жазылып) 
жазбаша  түрде  жиналады.  Зерттеушінің  этностық  пайымдануы, 
жанұясы  кай  этнос  өкілдері  екендігі,  ата-анасының  мамандығы, 
мәдениет  ерекшелігі,  зерттеуші  қай  факульттен,  курсы,  жасы,  жылы 
көрсетіледі.  Әр  тапсырманын  алдында  зерттеушілерге  нақтылы 
нұсқау беріліп отырылады.
Зертгеуде  жансақ  наным  ерекшеліктерін  проценттік  тұрғыда, 
нақтьшы  анықтауға  мүмкіндік  алу  үшін,  Орталық  Қазақстан 
жағдайына  сәйкестеліп, 
өңделіп  тэжірибелік  эдістеме  ретінде 
қолданылды.
Этнопсихологииялык  сұрақтамалық  зерттеу 
жабық  түрде 
(анонимно).
338

Екінші  серияда  осы  төрт  топ  суреттерінің  әрқайсысына  белек- 
бөлек  психикалык,  касиеттер негізінде  кұрылган  моральдық,  зерделік, 
физикалық  қасиеттер  көрсетілген  багалау  парагы  беріледі.  Багалау 
шкаласында 5, -3, 0, +3, +5 деген көрсеткіштерімен багапанады.
Бұп  қасиеттер  өткен  зертгеу  қорытындысы  бойынша,  орыстар 
мен  қазактарға тэн қасиеттерден алынган.
Этникалық  жаңсақ  нанымдарды  зерттеу  нэтижелерін  өңдеу 
жэне талдау
Тәжірибелік  зерттеудің  өңдеу  барысында  арифметикапық  орта 
жэне  К.Спирменнің  рангтық  корреляция  коэффициенті  колданалды. 
Рангтық корреляция тэмендегі  формуламен жүргізілді:
п  ( п
  *  
п )
Бұл  мэліметгер жүргізілген зерттеулі  нақты  ақпарат беретін эдіс 
деп қарастыруға мүмкіндік берді.
Алғашқы  жүргізілген  «кэдуілгі  казақ»  және  «кэдуілгі  орыс» 
адамдарының  әзіндік  ерекшеліктерін  биполярлық  шкалалдар  арқылы 
бақылау  әдістемесінде  эр  кескін-келбетін  алған  орта  арифметикалык 
шамасын  анықтап, сол  аркылы  касиетгер тізімін  рангтап,  ягни жоғары 
шама  алған  қасиеттен  бастап  ең  төмен  шама  алған  қасиетке  дейін 
жүйелеп,  соның  нэтижесінде  қай  халықта  қай  қасиет  өте  басым  жэне 
ынғайлы  көрінетінін  анықтадык.  Бүл  нәтиже  төмендегі  формулармен 
өңделеді:
„ 
-  
1 - ? ____ -  
л  > ■
(  Е 
* 
*  )
мұндағыда  а  -  орта  арифметикалық  сан,  Е  -  көрсетілген  сан,  п  - 
көрсетілген сапалар саны.
Зертгеу  нэтижесінен  алынған  көрсеткіштерді  салыстыра  қараса 
екі  этнос  өкілдерінің  мінез-құрлық,  жүріс-тұрысына  байланысты 
жаңсақ  нанымдарда  айырмашылык  бар  деп  айтуға  болады.  Мәселен, 
қазақтарда  «қонақжайлык»  бірінші  орында тұрса  оң  жаңсақ  нанымда, 
«ысырапшылдық» 
жэне 
«жалқаулық» 
теріс 
мінез 
бітісіне 
байланыстыжаңсақ  наным  анықталган,  ап  орыстарда  «қонақжайлық» 
17  орында  түрып, бірінші  қатарда  «тез  кірігіп, сөйлесіп кете  алу»
касиеті, «өзін-өзін  жоғары  бағалау» анықталған,  ал  теріс қасиеттіне
«қырсыз»,  «шаруақор  емес»,  «басқапардан  өзін  үстем  санаушылық» 
мінез бітісі байқалған.
Егер  орыстарда,  «өзін-өзі  жоғары  бағалау»  өте жогары болса,  бүл 
қасиет  қазақтарда  өте  төмен.  Ал,  табысқа  жету,  үмтылу,  тэрбиелік,
339

еңбекқорлық,  өзіне  сенімдідікпен  карау,  жаксылық  ойлау,  тұйық, 
біртоға,  ақ  ниетті,  ынтымақшыл,  шыдамды,  ұйымшьш,  көнгіш, 
көргенді  жэне  т.б.  сиякты  кескін-келбетгер  тізімі  екі  халыққа  да  пэн 
екенін  керуге  болады.  Орыс  этносы  қазақтарға  карағанда  ақылшы, 
өмірге  сеніммен  қарайды,  бірақ  қазаққа  қарағанда,  ашушаң,  кекшіл, 
айлакер екенін  аңғарамыз.
Бұл  эдіс  аз  жэне  бөтен  этникалық  топтардың  ерекшеліктерін 
салыстырмалы  түрде  зерттеу  болып  есептеледі.  Ол  осы  тотардың 
карасындағы  ұлттаралык  дифференция  процесінің  этүрін  жэне 
танымдық  іс  әрекет  нэтижесінде  біртектілік  байқалатынын  анықтауға 
мүмкіндік береді.
Зерттеуден алынған нәтижелер арқылы «орыстар» мен «қазақтар» 
тэн жаңсақ нанымдардың езгерістерге ұшырасуын  көрсетеді.
Бұп  зерттеудің нэтижесі жауап беруші  адамдардың берген бағасы 
бойынша  апынады.  Зерттеу  корытындысы  бойынша  орыстарда 
бірінші  орында  өз-өзіне  риза  болу,  паңдану  (паңцық),  2  -  өзіне 
сенімділік,  3  -  тэуелсіздік,  4  -  материаодык  байлыққа  кызығушылық, 
сезімталдық,  5  -  еңбекқорлық,  6  -  эзіл-оспақ  сезімі  бар,  7  -  күшті 
өркөкірек,  8  -  ынтымақтастықты  қалайтын,  өзін  ғана  ойлайтын,  9  - 
жігерлі,  10  -  өмірге  сеніммен  қарайтын,  11  -  тэптіпті,  12  -  табанды, 
отансүйгіш,  13  -  агрессивті,  14  -  прогрессивті,  мақсатқа  талпынғыш, 
15  -  байсалды,  рухани  жағынан  бай,  аскақ,  менсінбейтін,  16  -  рухани 
бай,  табысқа  жетуге  ұмтьшғыш,  қонақжай,  дэрекі,  әдепсіз,  еркін, 
бэсеке, іскер, дарышыл,  ызақор сиякты кескін-келбеттерді көрсеткен.
Жалқау
-5
-3
0
+3
+5
еңбек сүйгіш
Тоғышар
-5
-3
0
+3
+5
сак,  мукият
Салак, ұқыпсыз
-5
-3
0
+3
+5
өте таза,  үкыпты
Бір-жакты
-5
-3
0
+3
+5
эділ
Ж өнсіз
-5
-3
0
+3
+5
сыпайы,  эдепті
Ауыру
-5
-3
0
+3
+5
Д ені сау
Тұрпайы
-5
-3
0
+3
+5
тым сыпайы
Негіссіз
-5
-3
0
+3
+5
аргументгі
Нэзік
-5
-3
0
+3
+5
күшті, каггы
Терісі кальщ
-5
-3
0
+3
+5
сезгіш, сергек,
Қатардагы
-5
-3
0
+3
+5
соны
Керенау
-5
-3
0
+3
+5
белсенді
Шоркак
-5
-3
0
+3
+5
шаруашыл
тиянаксыз
-5
-3
0
+3
+5
қисынды,  конымды
Астеник,  элсіз
-5
-3
0
+3
+5
шьмыр денелі,
Өрескел
-5
-3
0
+3
+5
көргенді
Аңқау
-5
-3
0
+3
+5
тапқыр
Еңкіштеу
-5
-3
0
+3
+5
сымбатта
Қолы қатгы
-5
-3
0
+3
+5
меймандос.
Өресіз
-5
-3
0
+3
+5
білгір, білікті
Ж үдеу
-5
-3
0
+3
+5
мыкты
Сараң
-5
-3
0
+3
+5
жомарт
340

Акылсыэ 
-5
Шабан 
-5
Жалган 
-5
Сауатсыз 
-5
Ебдейсіз 
-5
Рахметі жок 
-5
Дарынсыз 
-5
Тұнжыраған 
-5
инабатсыз 
-5
Надан 
-5
Қолапайсыз 
-5
Ұжанды 
-5
Окымаган 
-5
Қушык кеуделі 
-5
Айлалы 
-5
Тілі мұкіс 
-5
Ажарсыз 
-5
Бытыраңкы 
-5
Үлгішіл 
-5
Жексүрын 
-5
Жагымсыз, сүйкімсіз, 
-5 
ұнамсыз
Риясыз 
-5
Стандартты 
-5
Қалын  шашты 
-5
Тым өзімсіну 
-5
Саналы 
-5
Қараторы 
-5
Ұялшақ 
-5
Қисынды 
-5
Аласа бойлы 
-5
Айкайшыл 
-5
Поэтикалык ашық 
-5
Арсиған 
-5
Ашык 
-5
Кең кэлемді 
-5
Ұзұн сирақ 
-5
Мылжың 
-5
Дерексіз 
-5
Ерінді икемді 
-5
Икімді 
-5
Абстрактылы ұзын 
-5 
Қайсар 
-5
Жүйелі 
-5
Сәнді 
-5
мейрімді 
-5
Негізді 
-5
Қара торы 
-5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
-3
0
+3
+5
ақылды, есті 
шапшан 
шыншыл 
окыган, білімді 
ширак 
құрметгеуші 
дарынды, кабілетті 
ак жаркын 
ізетгі
мэдениетп
жинакы.
ұятсыз
ысылған, төселген
жауырынды, иыкіы
ақ коніл
шешен
сұйкімді
жинакы
шыгармашьш
эдемі
тартымды, сүйкімді, 
кызыктыратын
алды-артын ойлайтын
меңзей  караушы
Сирек шашты
рэсімді
интитутгі
бозарған
кэзі тар, тұрпайы
шыгармашыл
ұзын тұра
тыныш
прозалық
май баскан
тұйы
маманданған
кыска аяқты
сөзге саран
аныкталған
жінішке ерінді
тынғылықты
нактылы
момын
өз есебіншіл
ауыр
талғампаз
интунтивті
аккұба
341

Меншіл
-5
-3
0
+3
+5
талап етпейтін
Сенімін көэдемейтін
-5
-3
0
+3
+5
бұрмалаушы
Қатты
-5
-3
0
+3
+5
жұмсак
Кішіпейіл
-5
-3
0
+3
+5
өркөкірек
Алапамайтын
-5
-3
0
+3
+5
эмоционалды
Дембелше
-5
-3
0
+3
+5
нэзік
Селеок
-5
-3
0
+3
+5
н и е т т е с
Қасақана емес
-5
-3
0
+3
+5
теріс ұғымды
Жұдеу
-5
-3
0
+3
+5
толык
Кең пейілді
-5
-3
0
+3
+5
кекшіл
Білгір
-5
-3
0
+3
+5
тэжірибесіз
Тұлгалы
-5
-3
0
+3
+5
елеусіч
Сак
-5
-3
0
+3
+5
аңгырт
Стандартты емес
-5
-3
0
+3
+5
калыптағыдай
Көрікті
-5
-3
0
+3
+5
көріксіз
Көнгіш
-5
-3
0
+3
+5
бір беткей
Ерекше
-5
-3
0
+3
+5
жалпы үлгімен
Нэзік
-5
-3
0
+3
+5
қаткыл
Ал,  қазактар  өздерін  қонақжай,  табанды,  шыдамды,  кайратты, 
шешен,  жомарт,  дархан,  ұстамды,  материалдык  жағынан  бай  болуды 
қалайтын,  жалқау,  менменшіл,  асқак,  талапкер,  елгезек,  тіл  апғыш, 
кенгіш,  тәуелсіз,  тұйық,  күшті,  намысшыл,  отансүйгіш,  шаруаға 
қырсыз, әзіл-оспақ сезімі бар деп бағалайды.
Осы 
жүргізілген 
тәжірибелік 
эдістемелер 
нәтижесін 
салыстырсақ,  айтарлықтай  айырмашылық  жок  екеніне  кез  жеткізуге 
болады.  Мысалы, алдындағы «қарама-қарсы қасиеттер тізімінде» орыс 
этносының  бейтаныс  адамдармен  тез  сөйлесіп  кете  алатынын,  ягни 
шешендік  қасиетін  «кескін-келбетті  тіркеп  жазу»  эдістемесінің 
нэтижесі  қуатгайды,  қоршаған  ортасынан  тэуелсіз,  эмірге  сеніммен 
қарау,  рухани  жағынан  байлық,  шыдамдылық,  шаруакор  емес,  епсіз 
сияқты  кескін-келбеттер  жүйесінін  орыс  халқына  тэн  екендігін  екі 
эдістеме де толық көрсетіп, қуаттап, растайды.
Жоғарыдағы  нэтижелер  респонденттердің  55-72  %  орыстарға 
тэн  жаңсақ  нанымдык  сапаларды,  ал  60-79  %  қазақтарға  тэн 
сапаларды көрсеткендігі байқалады.
Сабақ  үлгерімдерімен  қазак  этносы  жайлы  жансақ  нанымдар 
қарасындағы 
өзгерісті, 
студенттердің 
аталмыш 
этностың 
психологиялық  ерекшеліктерін  білу  денгейімен  салыстырғанда  72  % 
(оң  жансақ  нанымдар  қонақжай,  елгезек,  жауапкершілігі  жоғары, 
басқа  халықтарды  сыйлай  тілетін,  ілтипатты  т.с.с.),  45  %  (жалқау, 
кәсіби қырсыз, шадыр т.с.с.) теріс жаңсак нанымдарды  көрсетті.
Орыс тілін оқыған жэне  осы  пэн  арқылы  орыстар  туралы  өзінін 
танымдық  денгейін  қалыптастырған  қазақ  этнос  студенттерінің
342

жансақ  нанымдар  өзгерістері  төмендегідей:  80%  он  жаңсак  наным, 
72% теріс жаңсақ нанымдарды аңгартты.
Бұл  зерттеулер  этникалық  өзіндік  сана-сезімнің  негізі  жаңсақ 
нанымдардың 
танымдық 
іс-әрекет 
барысында 
өзгеретіндігін 
байқатады,  сондықтан,  кейінгі  этнопсихологиялық  зерттеулердің 
көпшілігі  этникалық  жаңсақ  нанымдардың  қалыптасу  мәселелерін 
зерттеуге бағытталуда.
Оқу  іс-эрекетінде  көрінетін  этникалық  жаңсақ  нанымдарды 
қабылдаудың  ерекшелігін  зерттеулерге  жасалатын  өндеу  арналуы 
математикалық-статистикалық 
багдарлама 
арқьшы, 
оның 
орта 
арифметикалық  сапасы,  матеамтикалық  кутуі,  дисперсиясы  алынып 
өңделеді:
в 
.  
(  £ 
-  
Ч 
(  Е 
+ 
П 
)
Зертгеумізді  гылыми  негіздеу  ушін  және  өңдеу ушін  моральдық 
зерделік  жэне  физикалық  қасиеттер  негізіндегі  салыстырмалы 
талдауды  орыстар  мен  қазақгарга  бағыттап  жүргіздік.  Өңдеу 
төмендегідей жургізіледі.
Этнопсихологиялық 
ерекшеліктерді 
оқу 
проңесінде 
білу 
деңгейіне  байланысты  оку  улгерімінің  өзгеруін  зертгеулі  өңдеуде 
және  талдауда  студентгердің  1,2,3,4  курстардағы  сабақ  үлгерімі 
жинакталып,  нәтижелер  байланыстары  өзара  салыстырылады,  осыған 
орай  зерттеуіміз  оқыту  процесіндегі  студенттердің  танымдық  іс- 
әрекетінің  нэтижелелігі  мен  этникалық  жаңсақ  наным  өзгерісінің 
динамикасына салыстырмалы талдау жасалады.
Сабақ  ұлгерімдерін  жинақтау  екі  бағытга  жүргізуге  болады: 
үлгерім 
нәтижелерін  топтастыруда  казақ  тілін  оқитын 
орыс 
топтарының,  орыс  тілін  оқитын  қазақ  топтарының  «3»,  «4»,  «5» 
бағаласын  жинақталады;  екіншіден,  студентгердің  жалпы  оқу 
үлгерімінің  нэтижелерін  жинақталады.  Сейтіп,  бағалардың  өндеулері 
көрсетіледі.
Бұл  зерттеулермен  қатар  этнопсихологиялық  мэселелерді 
зерттеуде  этникалық  қарым-қатынаста  эр  этнос  өкілі  қаншалықгы 
басқа  ұлттардың  езіндік  ерекшеліктерін  білетіндегін  жэне  оның 
ұлттаралық  қарым-қатынаста  каншалықты  роль  атқаратындығын 
анықтауда көзделуі мүмкін.
Сонымен  катар  оқыту  процесіндегі  студентгердің  танымдык  іс- 
эрекеттінің  нэтижелелігі  мен  этникалық  жаңсақ  наным  өзгерістерінің 
динамикасына талдау жасалуы керек.
343

Этнопсихологиялық  ерекшеліктерді  білу  деңгейіне  арналган 
зерттеуге байланысты төмендегідей жұмыстық болжам  кұрылуы:
4)  этникапык 
жаңсак 
нанымдардын 
танымдық 
іс-эрекет 
барысындағы негізі этнопсихологиялык ерекшеліктерге байланысты;
5) 
танымдык 
іс—эрекетге 
ұлтгардың 
бірін-бірі 
дұрыс 
қабылдайды,  олардың  бір-бірінің  этнопсихологиялық  ерекшеліктерін 
жете  білуіне  байланысты:  ұлт  тұрмыс-тіршілігі,  мэдениеті,  эдебиеті, 
дәстүрі жайлы неғұрлым оған деген көз-қарас дұрыс калыптасады.
5.2 Тұлгааралық катынастың диагностикалы к эдістемесі
(Т. Лири) '
Жеке  адам  аралық  қарым-қатнас  өрісі  адам  затындағы  барлық 
тэжірибелікті  қамтиды,  адам  болашағында  өзін  жалғыз  сезінген 
күйдің  өзінде  ез  эрекеті,  ой  жүйесінің  арқасында  өзгелердің  көңілін 
бөлерлік баға жайында пікір көз-карасы болатындығында күмэн жоқ.
I 
Ү Р Д І С
Озықгыққа бейім-әміршіл-қатал-экімшіл;
11  үрдіс
Өзіне сенімді - езімшіл - менмендік;
III  үрдіс
Қатал-ымырасыз-мейрімсіз-қайырымсыз;
IV үрдіс
Күдікті - үнемі  кекшіл - кінэмшіл  кыңыр;
V үрдіс
Көмбіс - момын - тіл алғыш;
VI үрдіс
Сенгіш  - тіл алғыш - тәуелді;
VII  үрдіс
Ақ көңіл - жалтак - өте дербессіз;
VIII үрдіс
Қайырымды-риясыз-құрбаншылдық.
Ал, 
этнопсихологияның 
зерттеу 
заты 
ретіндегі 
коммуникативтік-жүріс-тұрыстың  іс-әрекет  бағаларының  көрсеткіші 
болатын  этникалық  топтағы  жеке  адам  аралық  перңепцияны  жэне 
рефлексияны  анықтауда,  жеке  адамның  сол  топқа  сіңісу  деңгейін 
анықтауда 
Т.Лиридің 
әдістемесі 
үлкен 
роль 
атқарады. 
Этнопсихологиялық  мэселелерге  бұл  эдістемені  қолдану  зерттеу 
мақсат-міндетгеріне байланысты жүзеге асады.
Жүйрік  психодиагностикалық  эдістік  бағалаулар  жеке  адам 
аралық қарым-қатынас эр түрлі деңгейлік болуы мүмкін:
Деңгей объектісінде (топ аралык катынаста т.б.).
Тексеріс шешімдеріндегі есептік деңгейде.
Маңызды қолданған эдістер деңгейінде (сұрақ, жобалау т.б.).
Диагностикалық қалыпты есептік деңгейінде (эдістемені жоғары 
бағалау).
344

Ең  үздік  психодиагностиканың  өздік  қарым-қатынасы  өнделген 
схемасы  бірегейлік  жоспарда  топтарды  түрліше  тіркелген  эдістемесі 
болады.  Осы  үлгіде  багылаушы  кез-келген  кіші  топта  әрбір  өзара 
эрекетті  талдап:  128  сұрактан  біріккен,  8  керсеткіште,  аймақты  түрде 
негізделген.
Жеке  адам  аралық  қатынас  диагностикасы  субъективті  түрде 
багаланады.  Бұл  топтың  дәстүрлі  әдістеме  үсынысык  алуға  болады. 
Бүл  эдістеменің  негізгі  мәні  тиісті  өрістің  топ  мүшелері  болып
табылады.
Лири  әдістемесінің  октантгары  төмендегі 
психологиялық 
үрдістерді  (тенденцияларды) сипаттайды:
Лиридін  Қ.Қ.Д.  эдістемесінін сүрактары
1.
Өзгелер оған жаксы ниетпен  карайды
2.
Айналадагыларға үлкен эсер етеді
3.
Бұйыру,  басқару колынан келеді
4
Дегенін орындату колынан  келеді.
5.
Өз кадірін сезінуді  иемдене білген
6.
Тэуелсіз
7.
Озінің қамын ойлау колынан  келеді
8.
Парыксыздык корсетуі  мүмкін.
9.
Қатыгез болуы  мүмкін.
10.
Қатал болганымен эділдігі бар.
11.
Адап болуы  мүмкін
12
Басқаларга сыншы бола алады
13.
Көзінің жасы дайын тұрады
14.
Уайымшыл.
15.
Сенімсіздік байкатуы  мүмкін.
16.
Жиі түңіледі.
17
Өзіне сын  козбен қарау.
18.
Өзінің етірігін  мойындауы  мүмкін
19.
Шын  көңілімен багынады
20.
Көнгіш.
21.
Мейірімді.
22.
Еліктеуге ынтамен таң калады.
23.
Орынды
24.
М акұлдык іздеуші.
25.
Ынтымакгастыкпен жұмыла біледі
26.
Озгелермен үйлесіп  кетуге тырысады.
27.
Жылышырайлы, тілектес
28.
Ыкыласты эрі  мейірімі жылы
29.
Сыпайы.
30.
Мақылдаушы
31.
Көмек сұраганда қол  үшін  береді
32.
Риясыз
345

33.
Масаттанушылыққа шакыру.
34.
Біреулердін күрмет  гутатыньш пайдаланады.
35.
Жетекшілік талантка (ие болу).
36.
Жауапкершілікті сүю.
37.
Өз-озіне сенімділік.
38.
Қайсар табанды.
39.
Іскер жэне тэжірибелі.
40
Сайысқа түсуді жақсы  көреді.
41.
Қатал жэне тік мінезді орнымен.
42.
Бетінен кайтпайтын, бірак эділ.
43.
Ашуланшак.
44.
Ашық, тік мінезді.
45.
Оларға бұйрык бергенді жақтырмайды,  шыдамайды
46
Еш нэрсеге  сенбейді.
47.
Оған эсер ету киыннын киыны.
48.
Кінэмшіл де өкпешіл.
49.
Абыржығыш.
50.
Өз-өзіне сенімсіз.
51.
Кеменгер, көнгіш.
52.
Қарапайым.
53.
Баскалардын көмегін жиі  колданалы
54.
Беделділерді сыйлайды.
55.
Кеңесті  шын  көңілмен колдану.
56.
Баскаларды сенгіштікке жэне куантуға тырысу.
57.
Әркашанда сипайы катыныста болады.
58.
Айналадагылардың пікірін  бағалайды
59.
Сыйымды жэне адамға үйір.
60.
Ақкөңіл
61.
Өзіне  сенім  аударады,  бейірімді
62.
Қайырымды  жэне нәзік.
63.
Баскалардың камын ойлауды үнатады.
64.
Риясыз, колы  шаык.
65.
Кенес бергенді жаксы  көреді.
66.
Маңызды әсерін тигізеді.
67.
Үстемдікпен баскарады.
68.
Билеп-төстеп қалғанды ұнатады.
69.
Мактаншак.
70.
Тэкаппарлау жэне мастанғыш
71.
Тек қана өзін ойлайды.
72.
Үнемшіл жэне айлакер.
73.
Баскалардың кагесіне  шыдамайды
74.
Өзімшіл.
75.
Ашык
76
Жақгырмаушылык.
77.
Мереке кезінде үйіңізге қонак шакырганды үнатасыз ба?
78.
Арыз бергіш
79.
Қызганшак.
80.
Үзак уакытка дейін өкпе түтқыш
346

81 
Өзін-әзі жазалауға бейімді.
82. 
Түйык,  ұялшак.
83. 
Ынжык.
84. 
Момын.
85. 
Өз бетімен істемейтін, тэуелді.
86. 
Кэндіргенді жақсы кэреді.
87 
Шешім  шығаруды басканың пайданалуына береді.
88. 
Қиын жағдайда онай  кұлай салушы.
89. 
Достар әсеріне берілгіш.
90 
Қалай да болса сеніп  калуга дайын
91. 
Бэріне бірдей  карайды
92. 
Көнілі аугыш.
93. 
Бэрін  кешіреді.
94. 
Жоғары  аягыштық көрсетеді
95. 
Жетіспеушілікке  кенпейілдікпен  шыдайды
96. 
Қорғанугатырысады.
97. 
Табысқа жетеді.
98 
Әркайсысынан сүктангыш.
99. 
Басқаларды  баскарғыш
100  Үйінізге  конак келгенде оларды ренжімей  қарсы аласыз ба?
101.  Көрсекызар  (адамнын  жеке  бас  сапасымен  бағаламай,  оның  кызмет 
бабына, жетістігіне карайды)
102  Мен-менсіген.
103.  Өзімшілдік.
104.  Қатыгез, суык.
105.  Мыскылды, сықак сөз.
106.  Қатал,  ашулы.
107  Жиі ашуланшак
108.  Селкос, сенімсіз.
109.  Кекшіл.
110.  Үйлеспеушілік рухына жету.
111.  Қикар
112.  Күдікті жэне сенбейтін 
113  Жасканшак
114.  Жолдасьщыздын  бірге  істейтін  жолдастары  немесе  бірге  жүрген 
достары үйіңізге келсе калай қалар едініз?
115.  Әзірлікке багыну шамадан тыс айырмашылығы.
116.  Жұмсак денелі.
117.  Ешқашан да ешкімге қарсы болмайсыз ба?
118  Жеккөрушілік.
119.  Ол қамқоршы болуды жаксы көреді 
120  Сенгіш.
121.  Әркайсысының көнілін тауып сеніміне  кіру.
122.  Барлығына келісе береді.
123.  Әркашан да жылы жүзде.
124  Бэрін жаксы көреді.
125.  Айналадағылар аса қатал емес.
126.  Кімді болса жүбата алады.
347

127.  Біреу үшін өз басын кия алады.
128.  Адамга деген тым  кайырымдылыкпен, суык кандылыкпен карайды.

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: