сурет  - Ж ансак нанымлардмң  пайда болу  генезисін  үлттык

Бұл  сурет  аркылы  ұлтгык  кұндылыктардың  барлығы  езіне  тән 
мінез  бітістерін,  темперамент,  қабілет  негізін  қалайтын  этностық 
жаңсак 
нанымдардың 
генезисін 
анықтаушы 
факторлар 
мен 
механизмдер  болатындығын  көреміз.  Ягни,  ұлтгық  тұлға  өз  бойында 
ұлттық  тұлғалық  қасиеттерді  қалыптастуруда  этносәлеуметтену 
процесінен  өтеді.  Осыған  орай,  біздің  зертгеулеріміздің  нәтижесінде 
этностық  жаңсақ  нанымдардың  генезисін  ұлтгық  құндылықтар  деп 
белгілеуге  болатындығын  және  дамудың  танымдық  деңгейіне  қарай 
өзгерістерге ұшырайтындыгын көрдік.
Сонымен, 
жаңсақ 
нанымдар 
- 
белгілі 
жағдайларды 
қабылдауынан 
туындайтын, 
танымдық 
іс-эрекет 
барысында 
өзгерістерге  ұшырап,  мінез-құлық  таптаурындарының,  бағыттың 
даму,  қалыптасыуна  негіз  болатын  адамның  оң  немесе  теріс 
кезкарасы, катынасы, яғни өзіндік сана-сезімнің бастапқы  кезі.
Этностық  жаңсақ  нанымдар  -   белгілі  ережелер  негізіндегі 
қабылданған  ақпараттардан  пайда  болып,  әртүрлі  ұлттык  танымдык 
ұдерістерге  байланысты  өңделіп  отыратын  адам  санасының  қызметі 
нәтижесінде  көрінетін  өмір  бағыты,  ұлтгық  сана-сезімнің  бастапқы 
көзі. 
Ол  тұлға  бойында  оң  жэне  теріс 
мағынада 
көрініп, 
этноәлеуметтену 
процесінде 
дамитын 
танымдык 
іс-әрекетте 
өзгерістерге ұшырап отырады
Жаңсақ  нанымдар  тұлғаның  фило-онтогенетикалық  даму 
жолында  жетіліп,  оның  ұлттық  сана-сезімінің  қалыптасуына  түрткі, 
негіз болады.
Адамның  ұлттық  сана-сезімінің  даму  деңгейі  оның  өз  ұлтына 
қатынасынан,  ішкі  бағытынан  жэне  емір  жолында  қалыптасқан 
жансақ  нанымдарына  байланысты.  Яғни  тұлғаның  мәдени-тарихи 
этноэлеуметтену  процесіндегі  ұпттык  факторлар  мен  карым-қатынас 
механизмдері  оның  танымдык  іс-эрекеттегі  даму  динамикасы  мен 
генезисін белгілейді.
5.  Этнопсихологиялық феномендерді  зерттеу  мәселелері
Этнопсихологияньщ  методологиясын  танып,  зерттеу  дара 
мақсат емес.  Ол  ұлттық  психологиялық құбылыстар  мен  процесстерді 
дұрыс  түсінуге  жэне  сараптауға  мүмкіндік  береді.  Бұл  процестер  мен 
құбылыстарды  колданбалы  түрде  зертгемейінше,  аталмыш  салада 
жоғары 
дәрежеге 
жету 
мүмкін 
емес. 
Казіргі 
тандағы 
этнопсихологиялық  зерттеулердің  түрі  мен  негізгі  психологиялық 
жэне  этнопсихологиялық  зерттеу  нысаналары  жайлы  мағлұматтар
325

2008  жылы  жарық  көрген  автордың  «этнопсихология»  оқулыгында 
берілген. 
Аталмыш  оқуықта  зертгеу  эдістемелері  туралы  да 
сипаттамалар бар, бірақ оны осы еңбектеде кврсетуді  жөн көрдік.
Этнопсихологияның  методологиялық  негізі  этнопсихологиялық 
құбылысы  мен  процестерді  тапдауга  жэне  дұрыс  түсінуге  мүмкіндік 
береді. 
Этностык 
проблемаларды 
шешуге 
этнопсихологиялық 
зерттеулердің  екі  түрін  кэрсетеміз.  Ол  -  қалыптасқан  (стандартты) 
жэне кросскультурлы этнопсихологиялық зертгеулер.
Этнопсихологиялық  зерттеулер  эдістемелері  жэне  адамаралық 
қатынасқа байланысты эдістемелер негізінде қүрылады.
Бүл 
зерттеулер 
этностық 
өзіндік 
сананы, 
қүндылық 
ерекшеліктерін,  қажеттіліктер  мен  түрткілер,  коммуникативті  жүріс- 
түрыстық  іс-эрекет,  этникалық  жаксақ  нанымдар  жэне  үлтаралық 
қарым-қатынастагы  ерекшеліктерді 
зерттеуге  мүмкіндік  береді. 
Зерттеудің  методологиялык  негізі  жэне  адам  дамуының  үйлесімді 
жэне 
жан-жақты 
қалыптасу 
процесындегі 
түтастыгы 
туралы, 
этнопсихологиялык  элеуметтік-тарихи  табигаты  түралы,  этникалық 
психологиядагы  бір  этностың  психологиясы  екінші  этнос  өкіліне 
тигізетін  эсері  түралы  ең  негізгі  жагдайды  анықгауга  багытталуы 
керек.
Этнопсихологиялық  зерттеулер  эдістерінің  негізін  В.С.Агеев 
төмендегіндей топтастырып көрсетгі:
1.  оның эртүрлілігін бірнеше түргыдан еркін сипаттау әдісі;
2.  тура  сүрау  эдісі  (жеке  адам  сипаты,  элеуметтік  аралық 
шкапасы,  этноцентризм  шкаласы,  диагностикалық  қатынас  тесті 
түрғысында);
3.  эртүрлі  проективтік әдістер;
4.  психосемантикалык эдіс.1
Әрине, 
қандай 
да 
болмасын 
элеуметтік-психологиялық 
зерттеулерде  универсалды  эдістер  болмайды.  Қай  эдіс  болмасын 
әзінің  кемшілігі  мен  жетістігін  байқатады.Біздің  жағдайымызға 
нактылы  өзгеріссіз,  алғашқы  нұсқасында  өз  негізінде  пайдаланатын, 
тіпті бірден-бір эдістемелер жоқ.
Сол  себептен  осы  әдістемелік  нұсқауда  көрсетілген  эдістемелер 
психосемантикапық 
эдістер 
негізінде, 
тэжірибелік 
түрде 
Е.А.Коневаның  американдыктар,  афгандыктар,  кубалықтар,  поляктар, 
орыстарга жүргізген  эдістемелерін  үлгі  ете  отырып,  сол  эдістемелерді 
қазақтар  мен  орыстар  арасында  жұргізуге  модификациялап  келтіріп 
пайдаланылды.
Осы  жүмысты  қолға  апмас  бүрын  өз  хапқымыздың  бойына 
сіңген  қандай  әдет,  мінез-кулық  қасиетгер,  ерекшеліктері  бар  екен
326

деген  оймен  Аристотельден  кейінгі  екінші  ұстаз  атанган  Шығыс 
даласының  ұлы  перзенті,  философ  эрі  математик,  ғұлама  эрі 
данышпан,  кэзіргі  ғалымдарның  дәлелдеуі  бойынша  музыкант  эрі 
психолог  Әбу-Насыр  эл-Фараби  еңбектерін  карастырып,  контент- 
талдау  жасауға  тура  келді.  ¥ лы   бабамыздың  болашак  ұргіақтарына 
калдырып  кеткен  асыл  мұраларында  камтылуға,  жалпы,  тіпті  шығыс 
халкына  тэн  дүниетанып,  өзіндік  кабылдаулар  мен  қасиеттер  бар 
екендігін  аңгарды.  Әр  пікірі  еліміздегі  қол  жетпес  інжу-маржан 
санапатын  Фараби,  адамның  эр  түрлі  дара  өзгешеліктері  жайлы  айта 
келіп,  осындай  ерекшеліктер  бірде  адамның  жеке  өмір  сүру 
тәжірибесінен,  бірде  оның  дене  бітімінен,  тән  қүрылысынан  туындап 
жатады,  яғни  адамдар  бір-бірінен  тән  жөнінен  қандай  өзгеше  болса, 
жаны  жөнінен  де  соншама  өзгеше  болады,  жан  қуаты  біреуде  мол, 
енді  біреуде  аз.  Мүндай  жағдай  темпераментіне  де  байланысты 
болады,  -  дейді  Фараби  еңбектерінде  осы  секілді  аукымды 
психологиялық ойлар, қолтума соны пікірлер мол. Оның мұрасы қыры 
мен сыры  кеп телегей теңіздей дүние.1
Жоғарыда  келтірілген  көзқарасқа кэзіргі  кезде  кейбір  психолог, 
этнограф галымдар келіссе, кейбір топ өкілдері  керісінше келіспейді.
Аталған  эдістемелік  жүмысқа  колданалатын  әдістемелер  жүйесі 
жайлы  сөз  етсек,  оларды  колдану  біздің  регионымызга,  яғни 
территориялық жағдайларымызға  келмейді.  Соған  карамастан  біз  бүл 
әдістемелерді  вз  ыңғайымызға  бейімдедік.  Бүдан  шығатын  кай  халык 
этнос  болмасын  бір-бірінен  қоршаған  ортасы,  эдет-ғұрпы,  салт- 
дэстүфі  немесе  мекендеген  табиғат  климатына  байланысты  да 
өзгешелене  береді.  Мысалы,  тау  халықтары  таулы,  үстіртті  жерлерді 
мекендейтіндіктен, 
ерте 
кезден 
тұрмыс-таукыметтері 
қиын 
болғандықтан,  олардың  қаныида,  кызуқандылық  сиякты  басымьфық 
болады.
Зерттеулердің 
көбінде 
көрсетілгендей 
этникалық 
психологиялық  ерекшеліктер  адамдарының  біріккен  өмірі  мен 
көресінде,  әлеуметтік,  табиғи,  географиялык,  материалдық  мэдени 
жэне  психологиялық  жағжайлардың  шартгарына лайық  қалыптасады. 
Мэселен,  вьетнамдыктар  мен  орыстар,  американдықтар  мен  орыс 
этнос  өкілдерінің  арасында  жүргізілген  зерттеулер  нэтижесі  осыны 
көрсетеді, 
яғни 
бүдан 
ұлттарға 
географиялық-ланшафтық, 
территориялық  жағдайлардың  эсер  ететінін  анықтап',  бұл  ұлтгардың 
психологиясында  жүбегейлі,  филогенетикалық  өзгешеліктер  бар  деп 
айтуға болады.
Біздің жағдайымызда зерттеу  жүргізіп,  эістемелерді  қолдану  өте 
қиынға түсті.  Өйткені  этнопсихологиялық ерекшеліктер  мэдениет пен
327

өмір  дәстүрлерінен,  әдет-гурыптардан,  тұрмыста  байкалады.  Ең 
бастысы,  оның  сакталуы  мен  этностык  талгамда  дамуына  эгностық 
тілдің  ықпалы  ерекше.  Тілдің  көмегімен  ұрпақтан-ұрпаққа  тарап, 
ұлтгық талғам  жалпын  сақтайды.  Этностық тіл  халықтың  дэстүрі  мен 
әдет-ғүрпын 
тэрбиелелік 
арнасына  бағыттаушы 
құрал 
болып 
табылады.2  Кез келген этностар мен ұлыстардың мінез-кұлық бітісінде 
қайырымдылык пен  қатыгездік, жомарттық пен  қомағайлык,  мемендік 
пен дүние кұмарлық т.б. кездеседі.
Нак осы  қаламызда  қазақ  пен  орыс  этностары  араласып,  бітісігі 
кеткен.  Сондықтан  осы  екі  этнос  өкілдерінде,  олардың  мінез  бітісінде 
озіндік  біртектілек,  ұксастық,  сәйкестік  бар  деп  айтуға  болады.  Екі 
халықга  бір-бірінде  бар  мінез  бітісті  өздеріне  емденген.  Мәселен,  тек 
қазактар  ғана  емес,  көптеген  халықгарға  конақжай.  Дегенмен, 
қонақжайлықтың  дэстүрі,  формалары  түрліше.  Мысапы,  революцияға 
кейінгі  қазақ  аулында  эрбір  жолаушы  немесе  тоқтаған  адам  күдайы 
қонақ ретінде саналады. Бұл дәстүр элі де болса сақталуада.
Зерттеудің  негізгі  мақсатын  қазақ  жэне  орыс  этностарының 
өзіндік  мінез-қүлық  ерекшеліктерін  сұрақ-жауап  эдістері  бойынша 
зерттеу деп  көрсеттік.
Этнос өкілдерінің психикалык даму  барысында кез  келген этнос 
жайлы  қалыптаскан  жаңсак  нанымдары  болады.  Жаңсақ  нанымдар 
белгілі  іс  әрекет  негізінде,  тарихи-этникалык  өзгерістер  барысында 
пайда болуы  мүмкін.  Сондыктан ол өзгермелі  кұбылыс.
5.1  Этносты қ жаңсақ нанымдарды зерттеу  әдістемелері
Психологияда 
этникалық 
жаңсак 
нанымдарды 
зерттеуге 
арналған 
бұрын-соңғы 
зерттеу 
эдістері 
болмағандықтан,  Д.Н. 
Узнадзенің  «Багыт  теориясы»  атты  еңбегі  әлеуметтік  багытты 
зерттеуге  арналған,  біздің  жұмысымыздың  негізгі  максатын  жүзеге 
асыруға  көмек  берді.  Сөйтсе  де,  нактылы  колданарлық  эдістемелер 
ізденіс  барысында  табылмады.  Сол  себептен,  кейінгі  жылдары  (1989) 
Москва  психолгтарымен  этникалық  таптауырындарды  зерттеуге 
пайдаланған 
әдістемелерді 
оз 
мақсатымызға 
қарай 
бейімдеп 
қолдануымызға тура  келді.  Себебі,  қандайда болмасын  жеке  адамның 
нанымдық  жэне  жаңсақ  нанымдык  жүйелері  онын  ішкі  бағытын 
белгілеп, 
жүріс-түрыс 
таптаурындарының, 
өзіндік 
санасының 
қалыптасуына негіз болады.
Енді осы әдістемелерді  сипаттап өтейік:
328

«Кескін-кел беттерді 
тіркеп 
жазу» 
эдісі 
бойынша 
бейімделген  қазақ  ж әне  орыс  этникасының  ж аңсақ  нанымдарын 
іерттеуге арналған адістеме'.
«Қасиеттерді  тіркеп  жазу»  сияқты  эдістемені  Д.Кац  пен 
К.Брейли  1933  жылы  ұсынған.  Бұл  авторлардың  зерттеулерінде 
Принстонск  колледжінің  студенттеріне  84  кескін-келбет  тізімі 
берілген.  Студенттер  олардын  арасынан  он  этникалык  топка  сәйкес: 
ак  америкаңцыктар,  афроамерикандыктар,  қытайлар,  агылшындар, 
немістер, итальяндықтар, ирландықтар, жапондар,
еврейлер  жэне  түріктер  сияқты  халықтарға  тэн  қасиеттерді 
тандап  алуы  керек  болды.  Бастапқы  тандаудан  кейін  сынаушыларға 
өздері  кұраған  он  тізімді  қайтадан  қарастырып,  оның  ішінен  эр 
топтың мүшесіне сэйкес келетін бес жеке адамдық қасиетті,  сол үлтты 
суреттейтін  кескін-келбетті  тандап  алу  үсынылды.  Тек  осы  бес 
қасиетке талдау жасай отырып Д.Кац пен К.Брейли  эр халыққа тэн өте 
көп  кездесетін  он  екі  қасиет  түрін  ұсынған.1  Біз  сіздерге  осының 
өңцеліп, бейімделген нүсқасын үсынамыз.
Қ У РМ ЕТТІДО С ТА Р!
Бұл  жұмыс  ұлттык  мінез-қүлық  ерекшеліктерін  зертгеуге 
арналған.  ¥ л т   өкілі тек  эртүрлі  тілде  ғана сөйлеп  қоймайды,  олардың 
эдет-ғұрпы,  салты,  мэдениеттерінде  өзгеше  болады.  Нэтижесінде  сол 
ұлт  өкілін  бейнелейтін  жеке  адамдық  сипаттама  қалыптасады. 
Берілген  зерттеудің  негізгі  мақсаты  Қазақстанда тұратын  хапықтар  өз 
елінің өкілдерін қапай қабылдайтынын байқау.
Сұрақтарға  жауап  беру  барысында  тек  өз  көзқарасыныз  бен 
пікіріңізге  сүйеніңіз.  Алдымен  төмендегі  үш  сұраққа  қоршап,  жауап 
беріңіз.
Жынысыңыз 
әйел, еркек
Жасьщыз 
жас
¥лтыңыз 
қазақ, орыс
Берілген  69  тізімнен  орыстарды  дэл  белгілейтін  15  кескін- 
келбетті  анықтап,  солардың  астын  сызып,  отырыңыз.  Егер  сіз  қазақ 
халқы, немесе орыстар тэртіпті деп ойласаңыз, оның астын сызыңыз.
Проценттік  эдістемені  ұсынушы  Дж.Браем  де  адамда  болатын 
кескін-келбет  тізімін  қолданған,  бірақ  ол  сынаушылардан  белгілі  бір 
этникалық  топ  сол  таптаурының  қанша  процентін  иемденетінін
' 
Стефаненко  Т.Г.  Методы  исследования  этнических  стереотипов.  М.: 
МГУ,  1993. -С.6-7
329

көрсетуді  сұраған.  Бұның  маңыздылығы  сол,  осы  проценттік  әдістеме 
нэтижесі  бойынша  эр  кауымның  экілдері  (яғни  эр  ұлт)  эздеріН|н 
психолоғиялық  мінез-құлкы  аркылы  ерекшелен-етіндіғі  анықгалды 
К.Макколи  мен  К.Ститтің  пікірлері  бойынша  проценттік  әдістемені 
қолдану  барысында  элеулі  мэселелер  туындайды,  кэптеғен  100-%Ке 
жуық  баға  алған  кескін-келбет  элшемі  ерекшеліктер  (стереотиптер) 
қатарына  косыла  алмайды.  Мысалы,  еғерде  кез-келген  бір топқа  «екі 
аяқпен  жүретін  Адам»  немесе  «внім  процесі  жиірек»  жэне  т.б.  деген 
сияқты  түжырымдарға  сынаушылар  ең  үлкен  100-%  шамасын  қойса 
да,  ол  осы  халықтың  (шамалап)  ерекшелігіне  жатпайды.  Сондықтан 
К.Макколи  мен  К.Ститт Брайемнін  эдістемесінін  шамалап  өзгертілген 
түрін  үсынып,  оған  «әлемдегі  барлық  адамда  болатын  кескін-келбет» 
деген қосымша енгізді.
К.М акколи 
мен 
К .Ститтіц 
«Диагностикалық 
коэффициенті»  әдісі  бойынша  қурастырган  қазақ  жэне  орыс 
этностарының ж аңсақ нанымдар жүйесін зерттейтін әдістеме.
Қүрметті достар!
Бүл  зерттеу  үлтты  мінез-құлык  ерекшеліктерін  зерттеуге 
арналған.  Әр  этнос  өкілі  эр  түрлі  тілде  ғана  сөйлеп  қоймайды, 
олардың 
эдет-ғүрпы, 
салты, 
мэдениетті 
де 
өзгеше 
болады. 
Нэтижесінде  сол  этнос  өкілін  бейнелейтін  жеке  адамдық  сипаттама 
қалыптасады. 
Берілген 
зерттеу 
жүмысының 
негізгі 
мақсаты 
Қазақстанда  түратын  халықтардың,  өз  елінің  өкілдерін  қалай 
кабылдайтынын байқау.
Сүрактарға  жауап  беру  барысында  тек  өз  көз-карасыңыз  бен 
пікіріңізге  сүйеніңіз.  Алдымен  берілген  3  сұракка  жауабыңызды 
коршап, жауап беріңіз:
1. жынысыңыз 
эйел, еркек
2. жасыңыз 
жас
3.үлтыңыз 
орыс, қазақ.
Енді 
орыстардың 
қанша 
проценті 
төменде 
көрсетілген 
касиеттерді  иемденеді,  соган  жауап  беруге  тырысыңыз.  Жауап  беру 
үшін төмендегі шкаланы  колданыңыз:
330

А -   1- 10%
Ғ -
В -   11-20%
с -
С -  21 - 3 0 %
н -
Д - 31- 40%
I -
Е - 4 1 - 5 0 %
.1-
1.
өмірге сеніммен карайды
2.
агрессивті
3.
ұшкалак
4.
шыдамды
5.
шаруакор емес
6.
оз намысын жогары  коятын
7.
ұстамды
8.
материалдык байлыкка кызыгу
9.
баяу, басыңкы
10. салмакты
11. бесеке
12. кертартпа
13. тұйык емес
14. отан сүйгіш
15 конакжай
16 тэртіпті
17. әркөкірек
18. сезімтал
19. беімделгіш
20. өмірге ссніммен  карайды
21. агрессивті
22 ұшкалак
23. шыдамды
24. шаруакор емес
25
өз  намысын жогары коятын
26 ұстамды
27. материалдык байлыкка кызыгу
28 баяу, басыңкы
29. салмакты
30. бесеке
31. кертартпа
32. тұйық емес
33 отан сүйгіш
34. конакжай
35. тәртіпті
36 өркөкірек
37. сезімтал
38
бейімделгіш
39. дос пейілді
40. өмірге сеніммен карайды
51
-
6 0
%
6 1
-
7 0
%
7 1
-
8 0
%
81
-
9 0
%
91
-
100
%
331

41.  агрессивті
42.  үшкалак
43.  шыдамды
44  шаруакор емес
45.  өз  намысын жоғары  қоятын
46.  ұстамды
47.  материалдық байлықка қызығу 
48  баяу, басыңкы
49.  салмакты
50.  бәсеке
51.  кертартпа
52.  тұйык емес
53.  отан сүйгіш
54.  конакжай
55.  тәртігггі 
56  өркөкірек
57.  сезімтал
58.  беімделгіш
59.  дос пейілді
60.  тәуелсіз
61.  өмірге сеніммен  карайды
62.  агрессивті
63.  үшкалақ
64.  шыдамды
65.  шаруақор емес
66.  өз  намысын жогары  коятын
67.  ұстамды
68.  материалдык байлыкка кызыгу
69.  баяу,  басынкы
70.  салмакты
71.  бесеке
72.  кертартпа
73.  түйы кемес
74.  отан сүйгіш
75.  конакжай
76.  тэртііггі
77.  әркөкірек
78.  сезімтал
79.  беімделгіш
80.  дос пейілді
81.  тэуелсіз
82.  кенбіс
83.  тұйык
84.  эзіл-оспак
85.  енжар
86.  жауапкершілік сезімі жоқ, дамымаган
87.  өмірге сеніммен  қарайды
88.  агрессивті
332

89. 
ұшқалақ
90. 
шыдамды
91. 
ш аруакоремес
92. 
өз намысын жоғары қоятын
93. 
ұстамды
94 
материалдык байлыкка кызыгу
95. 
баяу, басыңқы
96. 
салмакты
97. 
бесеке
98 
кертартпа
99. 
тұйык емес
100.  өмірге сеніммен карайды
101.  агрессивті
102.  ұшкалак
103.  шыдамды
104  шаруақор емес
105.  өз намысын жоғары  коятын
106  ұстамды
107.  материалдык байлыкка қызығу 
108  баяу,  басынкы
109.  салмакты бесеке
110.  өмірге сеніммен карайды 
111  агрессивті
112.  ұшқалак
113.  шыдамды
114  ш аруақоремес
115.  өз намысын жогары  қоятын
116  ұстамды
117.  материалдык байлыққа кызыгу
118.  өмірге сеніммен карайды
119.  агрессивті
120.  ұшкалак
121.  шыдамды
122.  шаруақор емес
123.  өз намысын жогары  коятын
124.  өмірге сеніммен карайды
125.  агрессивті
126.  ұшкалак
127.  шыдамды
128.  шаруакор емес
129.  өз намысын жогары  қоятын
130.  ұстамды
131  материалдық байлықка кызыгу
132.  баяу, басынкы
133.  салмакты
134.  бесеке 
135  кертартпа
136.  тұйықемес
333

137.  отансүйгіш
138.  конақжай
139.  тэртіпті
140.  өркөкірек
141.  сезімтал
142.  бейімделгіш
143.  дос пейілді
144.  тәуелсіз
145.  көнбіс
146.  тұйыек
147.  эзіл-оспақ
148.  енжар
149.  жауапкершілік сезімі жок, дамымаган
150  сенгіш
151.  өзіне сенімді
152.  дархан
153.  табысқа, жетістікке ұмтыла біледі
154.  іскер
155.  шешен, тіл табысып  кете алады
156.  жігерлі,  кайратты
157.  енбеккор
158.  прогресшіл, эдемі дамуда болатын
159.  күшті, элді
160.  берілген, тіл алгыш
161.  тапқыр,  іскер
Енді  тура  осылай  казактар  ұшін  жэне  әлемдегі  барлык  адамдар 
үшін осы процедура орындалады.
Бірақ,  сыналушылардың  белгілі  бір  этникапык  жаңсақ нанымды 
процент аркылы  бағалап,  сыналып  отырған  этникалык топ  сол жаңсак 
нанымның  канша  процентін  иемденетінін  сұрадык.  Бұның  мәнділігі 
сол,  осы  процентік  әдістеме  нәтижесі  бойынша  әр  кауымның өкілдері 
(эр 
этнос) 
өздерінің 
прихолоғиялық 
мінез-кұлкы 
арқылы 
ерекшеленетіндігінде.
Парақтарда  проценттік  көрсеткіштер  бар.  Соларға жобалап  сапа 
түсынан  әріптерді  көрсетеді.  Егер  сапа  негүрлым  100%-ке  жуық 
болса,  үлттың  өзіндік  таптаурын  ерекшелігі  болып  есептелмейді. 
Өндеу төмендегідей жүргізіледі.
Мысалы:  қазақтарда  «қонақжайлылығы»  -  43,2%  және  жалпы 
халыкта  32,2%  болса  диагностикалык  коэффициенг  1,34/43,  2:32,2 
=1,34%.
Ал,  казақтар  өздеріне,  алғашқы  тэжиребедегі  (әдістемедеғі) 
орыстар  қазақтарға  белгіліген  қасиеттер  тізімінің  түгеліне  дерлік 
белгілген,  яғни  казактар:  қонакжай,  шыдамды,  табысқа  жетүге 
ұмтылғыш,  ықыласты,  қайрьгмды,  ілтипаттьг,  жалқау,  бүйығьг,
334

инициативасыз, 
бас 
пайдасын 
алдыңгы 
қатарга 
қоятын 
т.б. 
қасиеттерді белгілейді.
Бұл  диагностикалық  коэффициент  немесе  көрсеткіш  деп 
аталатын  шаманы  анықтауга  көмектесті.  Егер  диагностикалық 
коэффициент  «1»  санынан  кеп  болса,  онда  нақты  бір  кескін-келбет 
элемдегі  барлық  адамдарга  гана  емес  тек  гана  сол  халыкқа тэн  деген 
тұжырым  жасапады.  Ал  егер  диагностикалық  кәрсеткіш  «1» 
шамасынан  кем  болса,  бұл  қасиет  сол  халыққа  тән  емес,  немесе  тек 
аздалган  мәөлшерде гана кездеседі деген  қорытынды  шыгарады.
Биполярлық  шкалалар  немесе  қарама-карсы  қасиеттер  тізімі 
методикасы 
өзініц 
негізгі 
нұскасы 
бойынша 
семантикалық 
дифференциалды  ауыстыра алады да тек гана сол топқа сай,  өте  күшті 
багаланатын  қасиеттер  гана  емес,  сонымен  қатар  теріс,  қарсы 
стереотиптік мінездемелерді де анықтайды.
Бұл  эдіс  екі,  ягни  көбінесе  эз  жэне  бэтэн  этникалық  топтардыц 
ерекшеліктерін  салыстырмалы  түрде  зертгеу  болып  саналады.  Ол 
топтардың  арасында  дифференциация  процесінің  этуін  қамтамасыз 
етеді.
«Кэдуілгі қазақ» ж әне «кәдуілгі орыс»  этностарының  жаңсақ 
нанымдарын  зерттеуге  арналган  қарама-қарсы  қасиеттер  тізімі 
эдістемесі.
Сізге  «кәдуілгі  қазақты»  төмендегі  қарама-карсы  қасиеттер 
кэмегімен  сипатгау  үсынылады.  Ол  үшін  алгашқы  қарама-қарсы 
кескін-келбет  тізімін  оқып  шыгыңыз  да,  қайсысы  қазақ  халқына  тэн, 
соны  белгілеңіз.  Егер  осы  кескін-келбет  қазак  халқын  толық 
бейнелесе  «3» санын,  аса толық емес,  орташа бейленесе  «2»  санын,  аз 
гана  мөлшерде  бейнелесе  «1»,  мүлдем  бейнелемесе  «0»  санын 
коршаңыз.  Тура  осындай  жүмысты  басқа  да  төмендегі  касиеттер 
жүйесі бойынша жүргізіңіз.
Сыналушылар  түсініксіз  болган  жерлерінде  нақты  сүрақтар 
қойып 
отырып, 
сол 
аркылы 
өздерінің 
жүмысқа 
деген 
қызыгушылықтардын, жауапкершіліктерін байқатгы.
тәрбиесіздік
-5
-3
0
+3
+5
тэрбиелі
конакжай
-5
-3
0
+3
+5
конақжай емес.
Оган сүйгіш
-5
-3
0
+3
+5
басқа ултты 
менсінбейді
өзіне сенімсіз
-5
-3
0
+3
+5
өзіне сенімді
ұкыпты
-5
-3
0
+3
+5
дарақы, үыпсыз
тік беггі
-5
-3
0
+3
+5
сыпайлы
335

өмірге сеніммен 
карайды
-5
-3
0
+3
+5
өмірге түнілгіш
инициативасыз
-5
-3
0
+3
+5
іскер
өздерін жогары
-5
-3
0
+3
+5
өздерін төмен
багалайды
бағалайды
кекшіл
-5
-3
0
+3
+5
кең пейілді
шешен
-5
-3
0
+3
+5
көп сөйлемейді
материалдык
байлыкка
байлыкқа
-5
-3
0
+3
+5
кызыкпайды
кызыгады
эдепгі
-5
-3
0
+3
+5
дөрекі
енбеккор
-5
-3
0
+3
+5
жалкау
адамгершлігі жок
-5
-3
0
+3
+5
адамгершлігі  бар
баска халыктарды 
кұрметгейді
өзін басқа
-5
-3
0
+3
+5
халыктардан артык 
санайды
өз ортасына
-5
-3
0
+3
+5
тәуелсіз
тэуелді
Іскер емес
-5
-3
0
+3
+5
іскер
агрессивті
-5
-3
0
+3
+5
достык пейілді
өз есебі бар
-5
-3
0
+3
+5
риясыз,
ашык, еркін
-5
-3
0
+3
+5
тұйык
арамниеггі
-5
-3
0
+3
+5
адалниетті
дарашыл
-5
-3
0
+3
+5
ұйымшыл, көпшіл
табыска жетүге
-5
-3
0
+3
+5
табыска жетүге
ұмтылады
ұмтылмайды
ак ниетгі, ұятгы
-5
-3
0
+3
+5
ұятсыз
ілтипаггты
-5
-3
0
+3
+5
дөрекі
кәсіби  қырсыз
-5
-3
0
+3
+5
кәсіби епті.
Этностық 
ж аңсақ 
нанымдарды 
қабылдауды 
зертеуге 
арналган  «Суреттік-полярлық» шкала әдістемесі1
Бұл  әдістеме  бойынша  зерттеу  де  қалыптасқан  тәртіп  бойынша 
жүргізіледі.  Яғни,  сыналушылар  жауап  парағына  өздері  жайлы 
кысқаша  мәлімет  қалдыру  ұсынылады.  Одан  кейін  сыналушылар 
қазақ  және  орыс  үлттарының  сол  эдістеме  инструкдиясы  бойынша 
берілген  қасиет  қанша  процентін  иемденеді,  әлемдегі  барлық 
адамдардың  неше  проценті  көрсетілген  касиеттерді  иемденеді,  деген 
сауалға жауап  беруі тиіс болды.
Бұл 
әдістеме 
алдындағыларға 
қарағанда 
күрделірек 
болғандыктан, зертгеу жүргізу уақыты да ұзағырақ 25  минут болды.

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: