-біріишісі, «көзқарастық он бағыт»; -  екіншісі

алуан жекеше тақырыптарға арналған зерттеулер туады. Эрине, 
бұлайша арнаулы тақырыптар мен мақсаттарға ерекше көңіл бөліп, 
сол жайларды ғана зерттеу орынсыз, керексіз демейміз. Көбінше, 
зерттеушілердің нактылап, ерекше зер салып, дәлелді етіп зерттеу 
шамаларына қарай, бұл сияқты арнаулы тақырыптың әрқайсысы 
өз көлемінде көңілге қонады, орынды болып, бағалы еңбек болып 
шығулары әбден м үмкін. Бірақ солай бола тұрса да, бұндай ойдым- 
ойдым тақырыптарға арнапған зерттеулер ақынның мұрасы туралы 
толықдерекбермейді. Рас, жоғарыда аталған, ақындықерекшелігі, 
тіл  өзгешелігі,  педагогикалық,  эстетикалық,  философиялық 
мәселелердің  бэрі  де  Абай  шығармаларынан  арнаулы  күйде 
табылып  отырады»  (Сонда,  91  б.) деп талдап, тексерудің,  жан- 
жақты зерттеулердің, ғылыми ізденістердің бағыттарын анықгап, 
бір үлкен түйінін жасаған. Мұхтар Әуезовтің осы ой толғауларынан 
туындайтын қорытынды-түйіні:  Абай  шығармашылығы  негізгі 
сипаты  ақы нды қ  пен  терең  ф илософ иялы қ  ойлылы қтың 
ажыратылмас біртүтастығы. Абай философиясы мен үшкіл туралы 
жоғарыда  келтірілген  пікірлерді  тарихилық  пен  логикалық 
түрғысынан салыстырып, оймен қорытып барып, философиялығына 
ден  қоя  қарағанда  байқалатыны  М ұхтар  Әуезов  айтатын 
«әдебиеттік  пен  тарихтық»  жэне  философиялық  талдаудың,
зерттеудің аиырмашылығы диалектика категориялары, эдістері 
көзімен қарасақ, «әдебиетгік» пен философиялык түтастықтың ара 
қатынасына, байланыстарына саяды.  Әдебиеттік «ойып-ойып» 
алып, «ойдым-ойдым» тақырыптарды зерттеңді. Ал философиялык 
талдау болса диалектикалық тұтастыққа бастайтын, бағытгайтын 
ең басты-ау дейтін Абай шығармашылығы мен еңбектерінің бас- 
аяғын қамтып, ұйтқы тірек негіз боларлық басты идея: ол -үшкіл 
қағидасы.
Абай шығармаларының «әдебиеттік сапасын тексеру, талдау 
үстіңце туындап, қалыптасқан Мүхтар Әуезов логикасына жүгінсек, 
ойшылдың философиясы жонінде осы шаққа дейін айтылып келген
132

ойлар  «ойдым-ойдым»  тақырыптардың  төңірегін  паналайды. 
Мәселен,  «тереңнен  толғайтындық  пәлсапасы»,  «моральдық 
философия»,  «философиялық  көзкарас»,  «толық  адам».  Осы 
қағидалардың әркайсысы диалектикалықтұтастық категориясы 
орнына жүретін сияқты. Шындығында, айтып отырған «ойдым- 
ойдым» тақырыптардың жеке эрбірі диалектикалық тұтастыктың 
бір бөлігі, бір қыры. Қорытып айтқанда, аталған «ойдым-ойдым» 
тақырыптар  «жүйе»  мен  «үшкіл»  үғымдарын  маңайламайды. 
Жақындай түскеннің өзінде де не таным, не психология ілімі өлкесін 
мекен етеді. Шындығында, Абай философиясына жүйе түтастығы 
сапасын беретін: ол -  үшкіл қағидасы.
Қазақ халқыныңүлттық, мемлекеттіктәуелсіздігі жариялануы 
КПСС орнатқан қуғын-сүргін тәртібінің құрбаны болған мыңдаған 
үл-қыздарымызды  қайта өмірге келтіріп, бұлардың өндіріс пен 
техника,  білім  мен  ғылым  салаларына  қайта  оралуына  қоғам,
мемлекет тарапынан жағдайлар жасалып жатыр.
Абай  философиясына  арналған  еңбектердің  ішінде  ойлау 
мәдениетімен, ғылыми мағлүматтылығымен көзге көрінетін галым 
Әуелбек  Қоңыратпаевтың:  «Абай  пәлсапасы  мен  элеуметтік 
көзқарасы»  деген  көлемді  мақаласы.  Абайтанушылардың 
алғашқыларының бірі болып, Абай философиясы жүйесі туралы 
мәселені тікелей көтеріп, бүны философиялык тұрғыдан зерттеуцің
қажеттігіне баса көңіл аударған да осы ғалым.
«Абай философиясы бізде тіпті зерттелмеген», - дейді ғалым
Әуелбек  Қоңыратпаев,  -«Абай  философ  болса,  оның  ойларын
Шығыс,  Батыс  философиясын  білмей  зерттеу,  құрғақ  әдеби
талдауға  салыну  — пайдасыз»  — деп,  жүйелік  пен  түтастық
талаптарын  зерттеуді  мақсат  ретінде  қойып  отыр  (Өркениет.
Апталық басылым. №  51-52(361-362'). Сенбі. 31 Желтоқсан 1994 
ж.).
Абай философиясы ж үйесі-Абай Үшкілі: қайрат, ақыл, жүректі 
«бірдей үста» деген философ Абайдыңтүлғалы қағидасын Әуелбек
133

Қоңыратпаевтереңсезініп, өз ізденісініңтірегі етті. Бұл жөнінде 
ғалым  талас  пікір  де  ұсынады.  Оқымыстының  ойымен  жакын 
танысайық. Аталған мақаласында: «Абайдың дүние тану жүйесі, 
оны қабілеттеу қисыны үш салалы:  1) жүрек (сезім) -  бастапқы; 
2)  қайрат -   іске,  қаракетке,  күреске  бастайды.  Абай  көбінесе 
жүрекшіл (сенсуалист) пәлсапашы. «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей 
ұста» деп, бүл үшеуін біртүтас ала түрса да, ол ақыл мен қайратты 
жүрекке тәуелді, бағынышты нәрсе деп біледі. Осы үшеуі жолға 
таласып ғылымға жүгінгенде, ғылым оларға: «Осы үшеуіңбасыңды 
қос,  бәрін  жүрекке  билет...  Үшеуің  ала  болсаң,  мен  жүректі 
жақгадым», дейді. Ж үрек-әрі ойлауцың қүралы болса, эрі әділдікке 
бастайды», - дейді. (ӘуелбекҚоңыратпаев «Абайдыц пәлсапасы 
мен әлеуметтік көзқарасы»Қазақ Елі. Еларалық аптальщ. №  9. 
Тамыздың 3,  1995 ж.).
Әуелбек Қоңыратпаевтің жүйе туралы үғымы таным үдерісін 
сезімдік сатысымен шектеп, бұның түтастық сипатын, танымның 
сатыланып,  үнемі  күрделіленіп  отыратын  заңдылығы  жете 
бағаланбаган. «Жүрекгі -  бастапқы қабылдаушы», «ақы лды -  хабар 
жинақтау шы» деп, ал «қайрат -  іске бастайды» деп бағалауы, сырт 
көріністермен ғана есептесіп, ал Абай сөзініңтанымдық: «білмек», 
логикалық: «оқы», «ойлан», «үйрен» қағидалары ғылыми-теориялық 
мүмкіндіктері (алда бүл мәселеге арнайы тоқтаймыз /қалам иесі/)
жан-жақгы ашылмаған.
Дэл осы түста «Абай мүраларын» зерттеу барысында айтқан 
Мұхтар Әуезовтің: «...жақын заманда қазақстандық элеуметтік,
жаңа философтарымыз Абайдың... мүраларын... тексеруге мейлінше 
болады. ¥лы ақынның даналық мүрасы турасында сондай еңбектер 
ету, үлкен шартта болады.» (20-m.,  182 б.) деп айтқан сөздері көп 
ой  болжамдарының  қамауында  қалдырады.  Солардың  тұлға 
бітімдісі -  Абай философиясы. Әуелбек Қоңыратпаев пен Мұхтар 
Әуезов  заманында  философия  саласында  қазақша  сауаттылық 
дәрежесі қандай болды деген де сұрактыңтууы орынды. «Жақын
134

заманға»  үміт  артуының  сыры  да  осыған  байланысты  болар. 
Шындығында, Абай философиясы жөнінде апғаш мәселе көтерген, 
ең алдымен, әдебиетші ғалымдар, «эдебиет тарихшылары».
Таным теориясы, логика жэне диалектика деген сөздерді Абай
өз еңбектерінде тікелей қо лданбаса да, біздің зерттеп білуімізше, 
әлемдік философия салалары туралы ой толғаныстары Абайдың 
өлең,  философиялық  сөздерінде  молынан  кездеседі.  Мүны 
мойындамасақ,  онда  Абай  философиясы  жүйесін  (Үшкілді) 
мойындамаган  боламыз  гой.  Абай  стихиалды  диалектик деген 
қагида да есік сыртында қалады ғой. Абай ұлылыгының бір қыры 
—философиясы жүйесінде, Үшкілінде. Яғни, мұныңөзіндік—«терең 
ой», «терең гылым», «ой таппай», «ақыл-мизан», «ойлап-ойлап 
қүлаққа  іл»,  «тереңіне  бет  қою»,  «эр  сөздің ұнасымы,  орайлы 
жарасымы», «тіл үстартып, өнер шашпақ»т.б. қагидалары. Бүлар 
болса ақындықты  гана емес,  философиялықты да ана тілімізде 
жетілдіре, байыта, дамыта түсуі қажетгілігін дәлелді негіздейтін 
ойларды  ұсынып,  қазақ философиясын  дамыту  туралы  мэселе 
қөтереді. Бір созбен айтқанда: философиялық сауаттылыгымыздың 
қазақтық  мэртебесі  дэрежесін  көтеру  деген  пікір  дараланып 
байқалады. Абай философиясын зергтеуде ескерілмей келе жатқан 
жағдайлар, себептіліктер көп. Осылардың ең бастыларының бірі — 
ұлы ойшылдыңтікелей өз шыгармалары есепке алынбауы. Мүхтар 
Әуезов айтатын үлы ойшылдың шығармаларынан «ойып-ойып» 
алушылық әдеті. Сол жағдайларды қысқа шолып өтсек:
-   біріншісі -   «Ойдым-ойдым»  тақырыптар  жасап,  Абай 
философ иясының түтастық сипаты ізденістен сырт қалуы, еленбеуі;
-  екініиісі,  диалектика даму, таным  жэне логика теориясы
ретінде Абай шығармаларыныңфилософиялықсапасын тексерудің
гылыми-теориялық негізі, эдістемелік қүралдары болып, жан-жакгы 
іске қосылмауы, қажетті дәрежеде қолданыс таппауы. Абайдың 
философиялық көзқарастары, мұның «кейбір шығармаларында 
немесе бір-екі өлеңінде кездеседі» деген сыңар пікір зертгеушілер
алдында жасанды тосқауыл болды.
135

-  
Үшіншісі,  Абай  әлемін  зерттуде  көбіне  әдебиетш і 
ғалымдардың, «эдебиет тарихшылырының» көзқарастары үстем 
болуы:  бұл  -  заңды  үрдіс.  Ұлы  Мүхтар  Әуезовтің теңдесі  жоқ 
батырлық еңбегінің, терең ғылыми, тарихи зертгеулері арқасында 
дүниежүзі жұртшылығына Абай үлы ақын ретінде танылды.
Мүхтар  Әуезовті  «бірыңғай  қалыпқа»  салып,  көбінесе 
әдебиетші деп танадық. Қазақгың қоғамдық пікірінде үлы ғалым 
іурасында: «Абай философиясын алғаш зерттеушлеріиіңбірі» деген 
ғылыми  баға,  түсінік  те  кезінде  терең  тамыр  жіберіп,  берік 
орнықпады. Сондыктан болар оқымыстының Абай философиясын 
зерттеуге  тікелей  қатысы  бар  теориялық  та,  эдістемелік  те 
қағидалары,  мәселен:  «гылым-философияга  сүйенген  арнаулы 
көзқарасы» (20-т., 54 б.); «...философиялықмэселелердіңбэрі де 
Абай шығармаларынан арнаулы күйде табылып отырады.» (сонда, 
91  б.);  «системалы  философиялық  көзқарасы  болса,  Абайда ең
алдымен жаратылыс туралы, адам оиының, познаниесінщжүиелік 
тұрғысынан  қараған,  өзіндік  өрісті,  учениесі  болса  керек  еді.» 
(Сонда,  180 б.)\ «...Абай эр мезгіл оқып отырған Спиноза, Спенсер, 
Дреппер  немесе  антик  философиясынан:  Сократ,  Платон, 
Аристотель  еңбектері  туралы  сан  мэртебе  ойларын,  сын 
толғауларын  айтқан  болар»  (С о н д а ,180  б.);  «...А байды  
философиядан мүлде аулақтатып жырып тастаудың да жөні жоқ.» 
(Сонда, 1806);«... ақынныңданалық, философиялык көзқарастары 
(философские  взгляды)  деген  түрде,  мейлінше  түгел  қамтып, 
тексеріп,  талдай  білуіміз  керек.»  (Сонда,  181  б.)  деген  терең 
мағыналы, теориялық жэне әдістемелік талабы да, деңгейі де өте 
жоғары,  мазмүнды  ойлар.  Бұл  ат  үсті  жасаган  тізбек  емес. 
Жогарыда Абай философиясынатікелей қатысты Мүхтар Әуезовгің 
ұсынып  отырған  тұлғалы  ойлары  Абай  элемі  жаңа  кезең 
сүранысына, талаптарына сай мәселелерін анықтап, зерттеудің 
гылыми-теориялық  негізі,  эдістемелік  қүралдыры  сапасында 
қолданып келеміз.
136

-  Тьртіниіісі,  Мұхтар Әуезовтің болашақ, бүгінгі тәуелсіз 
Қазақстан  философиясы  өкілдеріне  үміт  артатынын  жоғарыда 
айттық. Бүл дегеніңіз Абай философиясын жан-жақты зертгейтін 
гылыми дәстүр, ойлау мэдениеті қалыптаса бастағанын танытады.
-   Бесіншісі,  заман  ерекшеліктері  -   КПСС  идеологисы 
басқыншылық, басымшылық «таптық», «көсемдік» қағидалары 
казақбілімі мен ғылымын, әдебиеті мен өнерін, қоғамдық талғамы 
мен пікірін Кремль өрісінде арқандап, кісендеп үстауы.
Осы жағдайларды ескере отырып, жаңа кезеңнің талаптарына 
орай  Абай  философиясы  жүйесін  зерттеудің  түжырым,  түйін 
мэселелерінің басын ашып айтсақ, жоғарыда атап өткендей: «Абай
Үшкілі».
Абай философиясы «жүйесін негізді дәлелдеп, сырын ашуға 
мақсатты  түрде  бастайтын  «көзқарастық  он  бағыт»  жэне 
«адамның өзіндік жасампаздық күштері» қағидалары. Абай өзінің 
өлең,  ф илософ иялы қ  (қара)  сөздерінде  жүйе  бітім ін 
қалыптастыратын:  «Ақыл,  Қайрат,  Жүректі  бірдей ұста» деген 
ғылыми-теориялық деңгейдегі танымдық жэне логикалық сатыдағы 
қағида  деп  түйіп  қарамақшымыз.  Абай  шығармалары  сонда: 
«Бэрімізде өріс те, жүйе де бар. Қайсымыздан бастайсың?!»-деп,
өре  көтерілсе  ше?  Қиын  жағдай.  Философиялык  танымның
«бастам асы »  -   аб страктіліктен   нақты лы ққа  апаратын 
диалектикалық  жол.  Ертегі-аңызда  кездесетін  жол  торабтары 
қиылыстарына тап болғандай күйге кезігесің. Сөйтіп, «бастама»— 
жолдар торабының эр тармағына, яғни эр шығармаға апаратын 
«соқтықпалы  соқпақтарын»  салып,  жолдар  торабы  «жүйесін» 
жасайтын  үшкілге  келеміз.  Осы  ойды  бастан  ескертіп,  айтып 
келеміз.  Тораптық-жүйелікке  бағытгайды  дейтін  өлең  сөзінен
ойымызды бастайық. Бұлардың шифрлары: 50(95); 118(198).
Әуелде бір суық мүз — ақыл зерек,
Жылытцан түла бойды ыстъщ жүрек.
137

Тоцтаулылыц, талапты, шыдамдыльщ:
Бұл — цайраттан  шыгады,  білсең керек.
Ацыл,  цайрат,  жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласыц елден белек.
Жеке-жеке біреуі жарытпайды,
Жол да жоқ жарыместі «жақсы» демек.
Ақыл да,  ашу да жоц,  күлкі де жоц,
Тулап,  цайнап бір журек цылады  элек.
Біреуінің күні жоц біреуінсіз,
Ғылым сол үшеуініц жөнін білмек,  - 
деп,  ұлы  ойшыл  өз  философиясы  жұмбақтығы  сырын  үғуға 
апаратын  жолдаржүйесі  «үшкіл»  арқалы  қалыптасатындыгын 
айрықша ескертіп отыр ғой. Абай өз шыгармал ары ның бірде бірінде 
не  философия,  не  диалектика,  не  логика  деген  ұғымдарды 
қолданбады дедік. Бірақ осыган қарап:«Абай философ емес?»-деп, 
үйреншікгі мінезімізге салынып орта жолдан қайтамыз ба!? Қалай? 
Ал, Ақжан Машановтың «Ү шкіл» қағидасына жүгінсек істің жайы 
мүлде, басқаша болып, өзгереді. Диалектика, таным, логика, немесе: 
болмыс, гносеология жэне логика деген дәстүрлі философияның 
қағидалы  ұғы м дары на  бара-бар  қазақ  сөздері  ж иынтық 
түжырымын «Үшкіл» деп түйіп, мұны гылыми қолданысқа кіргізіп, 
алғаш пайдаланған қазақтың гүлама галымы, белгілі геолог Ақжан 
Машанов. Ягни, Абай философиясына «жүйе» де, «тұтастық» та 
сипатберетін «үшкіл» -  «үш-ақ нәрсе:ақыл,қайрат,жүрек». Мүхтар 
Әуезов айтқандай,«мейлінше»түгел қамтып, жиынтықтап, түйіндеп, 
талдап тексеретін түтастық қағида: ол -  үшкіл.
«Ү шкіл» қағидасы на арналган Абайдың өлең сөздерінің біразын 
атасақ, олар: «Әуелде бір суық мүз -  ақыл-зерек» шифры -  50(95); 
«Өлсе өлер табиғат, адам өлмес» 105( 178); «Малга достың мүңы
138

жоқ малдан басқа» 118(198); «Көк тұман -  алдындағы келер заман» 
139(212-213); «Мен боламын демеңцер»167(253). Өлеңсөзініңқай- 
қайсысына болмасын үшкілдің мағыналы әсері байқалады. Аталған 
өлең сөздерінің ерекшел ігі тұтастық сапасында «үш-ақ нэрсе» деп 
қаралса, философиялық сөздерінде мұның кұрылымы -танымдық 
жэне  логикалық  маңызына,  бағыттылығына  орай  қызмет 
аггқаратынын байқаймыз. Зертгеушілердің көбі Абай философиясын 
біраз өлең жэне бір-екі қара сөздерімен ғана шектеп келеді. Мәселен, 
солардыңбірі «Он жетінші созі». Қалғандарын көбінесе «мораль 
философиясына», «толық адам» қағидасына жатқызып жүрміз. Абай 
ойшылдығы,  даналығы,  даралығы  тәрбиешілік,  өсиет-өнеге 
боларлық ағартушылық қасиеттерімен өлшеніп, бағаланып келеді. 
Ал, Абай күрескер, саясаткер, философ деген түсініктер КПСС
«көсемдігі»заманында мига кіріп қалса, шығарғатесіктаба алмай 
көмейде тұншыгып, кептеліп, өшіп, сөніп қалатын. Абайда «өзіндік 
система»  болмады  деген  тұлғалы  қағиданы  бетке  ұстаған  соң 
таным мен логика мәселелері ойга кірмеген сияқты. Абай арнайы 
философиялық трактат жазбады деп, Мұхтар Әуезов айтқандай 
«философиядан мүлде аулақтатып» тастау ақиқатқа қиянат болар 
деген  дұрыс  пікір  де  оң  жолга  салмады.  Философия  тарихын 
зерттеушілер  пікірлері  бойынша  философия  ғылымының 
мамандалган  салалары:  онтология,  гносеология  жэне  логика 
багыттарын арнайы зерттейтін мамандар қалыптасқаны белплі. Ал 
«Абай философ емес» деп қоғамдық пікірде қалыптасқан көзқарас 
ұлы ойшыл философиясы жұйесін элі күнге дейін мойындамайтын 
сиякты. Зерттеуші Б. Ғабдуллиннің аитуынша,Абайда не онтология, 
не гносеология, не логика таза күйінде кездеспейді деген, біздің
дұрыс пікір ұсынады. Бірақ осы орайда
Д эстүрл і
философияның  аталған  салаларына  бара-бар  ойлар  і 
философ иясында баршылық. Ү шкіл тұлғалы қагида сапасыңца 
философиясына тұтастык сипат береді ғылыми сенім, іздені 
ойлау тұғырында үнемі болуы ғылыми қажеттілік.
139

Абай философиясы саласындағы ізденістер тағы да Мүхтар 
Әуезов ойына жүгінсек, «ойдым-ойдым» тақырыптарға бытырап, 
бірақ  «жүйе»  қағидасын  ғылыми  ізденіс  саласына  бағыттауға 
батылымыз  жетпейтін  сияқты.  Ж үрексінеміз.  Абай  қазақ 
философиясының ұлы  өкілі деген  көзқарас  элі де  қалыптасып, 
қоғамдықойда үстем пікірге айналмағанғаұқсайды.
Абай философиясы жүйесі үшкіл арқылы қалыптасып, дамиды. 
Ал бұның басты бағыты қандай? Жауап берсек: таным мен логика 
мәселелері. Бүлар болса Абай түсінілуі бойынша:  «білмек» пен 
«ниетгеніп білмек»(таным /қалам иесі/). Бұл турасында алда «Үшкіл 
мен ғылым түтастығы» атты тарауда арнайы сөз болады. Атақты 
он жетінші сөзді бірде бір зерттеуші аттап кете алмайды. Себебі, 
өзінің  киелілігімен,  терең  философиялық  сипатымен  оқырман 
назарын өзіне еріксіз баурап алады.  Осы сөзден атақты «Үшкіл 
қағидасы» енші алып, шаңырақ көтереді. Екі томдық шығармалар 
жинағына (Алматы: Жазуіиы, 1986) кірген өлеңдері мен поэмалары 
(1-т.) алғашқы өлеңінен, бірінші философиялық сөзінен бастап 
(Екінші том) түгелдейін мұқият оқып, талдап, тексеріп түгендей
келгенде, Үшкіл қағидасы Абай шығармашылығының бас-аяғын 
бойлай қадағалайтын мәселелер таным мен логика заңдылықтары. 
Тағы да қайталасақ, Абайдың бір-екі өлең, қара сөздерінде ғана 
философия бар десек, бүйткенде Абай шығармашылығының «терең 
ойлылығын»,  «философиялық  концепциялығын»  ескермеген 
боламыз  ғой.  Бұл  ақиқатқа  ж асаған  қиянат  болар.  Абай 
шығармашылығы логикасы қуаттайтын ғылыми-теориялық қағида 
ол -  үшкіл. «Қайрат, ақыл, жүрек үшеуі өнерлерін айтысып, таласып 
келіп, ғылымға жүгініпті» (Сонда, 112 б.) деп, Абай қайшылықты 
ізденіс сапарына атганады. Қайш ылық-диалектика теориясында
қандай да дамудың ішкі қайнар көзі. Бүлай болғанда, ол танымның 
да, ойлаудың да қайнары деген сөз.
Ү ш-ақ нәрсе—адамның қасиеті:
Ыстъщ қайрат,  нүрлы ақыл,  жылы жүрек,  - 
деп,  осы  үшеуінің  өзара  таласына,  эр  қайсысының  өзіндік
140

философиялығына, эрі байланыстарына тоқтай келіп, Абай Үшкілдің
диалектикалық тұтастығы мэнін:
Біреуінің күні жоқ біреуінсіз,
Ғылым сол ушеуінің жөнін білмек,  - 
деп, өлең сөзінде ұсынған ойын эрі жалғастырып, тереңіне бойлай
түсіп, мазмұндылық бағытын анықтаған.
Он жетінші сөзі тағы қайталап өтсек, Ақжан Машанов осы «үш- 
ақ нэрсені» — «үшкіл» деп,  жалпылық философиялық деңгейге 
көтерген.  Бұған  қоса танымдық жэне  логикалық  мэнін  ашқан. 
Сонымен,  Абай  философиясының  ұйтқысы,  ұйымдастырушы, 
қал ыптастырушы, жетекші «жүйесі» —Абай Үшкілі. Осы үшеуін: 
қайрат,  ақылды,  жүректі  қандай  қажеттілік  ғылымға  жүгінуге 
мэжбүр етті екен? Сонда ғой ғылым түрып: «...үшеуің басыңды 
қос, бәрін жүрекке билет», - дейді. Бұның сырын үғу үшін талас- 
тартыс  тудырған  үшеудің  көзқарасымен  танысуға  тура  келеді. 
Үшеуі ғылымға қандай пікірлер ұсынады екен, не себептермен? 
Осыдан  хабардар  болайық,  түсінік  алайық.  Әр  түрлі  пікірлер 
тудыратын  мәселелерді  талдай  отырып,  Абай  философиясы 
«жүмбақтығы» сырын үғуға үмтылыс жасайық. Абай даналығы 
құпиясы  әлемдік  философия  талғамындағы  өте  ауқымды 
философиялық:  онтология,  гносеология,  логика  мэселелеріне 
Абайдың  Абайлық  талдауы,  түсінілудің  гылыми-теориялық 
деңгейімен,  заңдылығымен  Абай  ш ығармаларына  (өлең, 
философиялық  сөздеріне)  тікелей  сүйеніп  талдап,  тексерейік. 
«Қайрат айтыпты: Ей, гылым, өзің білесің ғой, дүниеде еш нәрсе 
менсіз  кэмелетке  жетпейтүғынын;  эуел  өзіңді  білуге,  ерінбей, 
жалықпай үйрену керек, ол менің ісім, қүдайға лайықты ғибадат 
кылып, ерінбей, жалықпай орнына келтірмек теменің ісім. Дүниеге 
лайықты  өнер,  мал  тауып,  абүиыр,  мансапты  еңбексіз  табуга 
болмайды. Орынсыз, болымсыз нәрсеге үйір қылмай, бойды таза 
сақтайтұгын,  күнэкэрліктен,  көрсеқызар  жеңілдіктен,  нэфсі 
шайтаннын азгыруынан қүтқаратұғын, адасқан жолга бара жатқан
бойды  қайта жиғызып алатүғын мен емес  пе? Осы  екеуі  маған
141

қалай  таласады?  — депті»  (2-т.,  112  б.).  Міне,  қайраттың  өзін 
таныстырып, ғылымға ұсынған ойлары.
Қайратталғамына мэн бере ден қойсақ, біздіңтүсінігімізде, 
талдауымызда  дәстүрлі  философиядағы  онтологияға  іспеттес. 
Біздің ойымызша,  қайрат баршаны:  «білу»,  «үйрену», «ғибадат 
қылу», «өнер, мал табу», «еңбек», адамдықты, «бойды таза сақтай- 
түғын»  да  қайрат.  Қ айрат  адамды  болмы сты ң  сан  алуан 
көріністерімен байланыстырып, іс-қимылдарының негізі, кісінің 
эрғилы, көп мэнді жасампаздық күштерін өмірге келтіреді. Қайрат 
тікелей қоғамдық, саяси-элеуметтікжағдайлармен де байланысты.
Мақтан  ушін  цайратсыз болыс болмақ,
Иттей қор болып,  өзіне сөз келтірмек,  - 
деп, қайраттың қоғамдық жэне әлеуметтік сипатын сөз етпей ме? 
Абай түсінігінде қайрат қуат үғымынан тереңірек, кеңірек жатыр. 
Абайдың философиялық сөздерінде «қайрат қуаты» деген түсінікті 
кездестірмейсің. Қырық үшінші философиялық сөзінде: «Әрнешік 
тэн қуатыменен сыртган тауып, сыртта сақтайсыз, оның аты дәулет 
еді... Соған ұқсаған іштегі жан қуатыменен жиған нәрсенің аты 
ақыл, ғылым еді ғой» (Сонда, 162 б.) деп, Абай «қайрат» үғымының 
танымдықта, логикалықта мэнін ашпай ма? Соңца қуат қайраттың 
іс-қимылының көрінісі -  «сырттан тауып» немесе жиған «ақыл, 
ғылым»  деп  еңбек  пен  танымның  жемісі,  нэтижесі  ретінде 
байқалады. Ақылға да, ғылымға да жол ашып, жүрек қалауына 
келіп, сын сағатты күтеді.
Ақыл мен жүрек философиясы ой толғаныстарымен танысайық.
«Ақыл айтыпты: Не дүниеге, не ахиретке не пайдалы болса, не
залалды оолса, оілетүғын -  мен, сенің сөзінді ұғатүғын -  мен, менсіз 
пайданы  іздей  алмайды  екен,  залалдан  қаша  алмайды  екен,
ғылымды  үғып  үирене  алмаиды  екен,  осы  екеуі  маған  қалаи 
таласады? Менсіз өздері неге жарайды? -  депті» (Сонда,  112-113 
бб.  ^.Міне,  ақылдың  ой  пішіп,  тоқтаған  қалауы:  өзі  тікелей 
айналысатын  мәселелердің  басын  ашып  айтқан.  Ал  бүлардың 
атқаратын  кызметін:  «білетүғын»,  «үғатұғын»  деп  танымның
142

бағытын анықтайды. Сонда баса көңіл қоятыны: «не пайдалы, не 
заладды», «ғылымды ұгу» қажеттілігі. Тіршілік қамы, логика талабы 
көзімен  қарасақ,  Абай  дәстүрлі  философияда  гносеология 
айналысатын мәселелерді сөз етіп отырған жоқ па? Таным құралы
ақыл екенін қазақшатүсіндіріп отырған жоқ па?
Дэстүрлі философия ның қағидалары Абайлық үғылуы, түсіні луі 
бар  деген  пікірді  негіздеп,  қорғауымыз  керек.  Абайдың
таңғажайыптылығы сыры да осында.
Абай Үшкілі құрылымында ақыл—логика, логикалықтанымга 
бара-бар. Ақиқат үшін күрес үстінде туып қалыптасатын білім, 
гылымга бастайтын қайшылықты жол екенін танытады. Ғылым 
мәселелеріне арналған шыгармасында (шифры-24(41-43)): 
Ацыл сенбей сенбеңіз 
Бір іске кез келсеціз.
Ацсацал айтты,  бай айтты,
Кім болса, мейлі,  сол айтты - 
Ацылменен жеңсеңіз.
Надандарга  бой  берме,
Шын сөзбенен  өлсеңіз,  - 
деген өлең сөзі жолдарында Абай философиясы жүиесіне бастаитын 
қаншама ой қопарғышы бар десеңізші. Жүз рет оқып, бір ретте ой 
тоқтатуга  еңбектенбегенбіз  гой.  Себебі,  маркстік-лениндік 
философия үстемдік етіп түрған шақга «сахара үнсіздігінен» шыққан 
қайдағы бір «қыр ақынына» негып фил ософиял ық даналық қонсын.
...Кім  болса,  мейлі,  сол айтты,  -  деп,  шындық үшін  күрес 
жолында ұлы Абай ақиқатгы бәрінен де жогары санап тарихи үдеріс 
деп айрықша мэн береді. Әуелбек Қоңыратбаев айтқандай, «құрғақ 
әдеби сөз» емес, Абайдың философиялық даналыгын танытатын 
дәйекті шындық емес пе?! Абай «ақылы», «терең ғылымы» көзімен 
қарасақ: акиқат хан-төрелер, не президент, не қатардағы, қарапайым 
кісінін айткдны гана емес, мыңдаған жылдар бойы өсіп, өніп, өзгеріп, 
дамып отыратын  гылым  мен білімнің,  өндіріс  пен тәжірибенің 
қорытындысы, тарихи жиынтығы.  Осы сапасында қабылдасақ,
143

ақиқат дегеніңіз баға жетпес байлық. Абай Үшкілі теориясынан 
туындайтын  «Абай  жұмбақтығымен»  тығыз  байланысты  тың 
мәселе  — ж үрек  ф илософ иясы .  Мүны  «мейлінш е»  ж етік 
тексермейінше, Абайдың Абайлығы толық ашылмай қалады.
Поэзия,  музыка,  медицина  жүйесінде  жүрек  үғымы  жиі 
кездеседі. Философияда, бұның ішінде Абай философиясында —
 
жүрек үғымы  философиялық,  яғни танымдық жэне логикалық 
сипатқа ие болып, ерекшеленіп, дараланып көрінеді. Сонда тіл 
үшына байланған — «Қалайша?» деген сүрақ жауабын күтеді.
«Жүрек қалауы», «жүректі», «жүрек жүтқан» т.б. қарапайым 
күнделікте дараланып, басқадан ерекшелендіріп, көптен өзгеше 
көрінетін жүрек үғымы арқылы сездіріп білдіреміз. Сонда дағдылы 
күнделік үғымда  жүрек  көбінесе  сезімдер  толқыны,  тебіренісі 
ретінде  қабылданып,  «жарқ  етіп,  жоқ  болды»  дегендейін, 
философиялық  сипаты,  дэлірек  қолдансақ,  танымдық  жэне 
логикалық қызметі ескерусіз қалатын сияқты. Қазақтың «жүрек 
қалауы» деген, сырт қарағанда ысылмаған, жуан тілде айтылған 
қарапайым пікірде халықтың терең философиялық даналығы мен 
логикалықтүсінігі тыныстап жатыр.
Жүрек  тынысы  — адам  өмірі  мен  тіршілігі  тынысы  деп 
қабылданып, тусінілуінде көптеген тіршілік қамы мен адамдыктың 
жүріс-түрысы  сырын үғуға  бастайы.  Адам деген үғым  дін  мен 
философияның  басты  тірегі  болуының  себебі  де  адамның 
жасампаздық сиқырлығыңда. Адам жаратушы, жасаушы күш екені, 
бұның сырын ашып үғуда адамзат тарихында екі қарама-қарсы 
дін мен ғылым жолдары қапыптасты. Абай қалауы: ол -ғылым жолы. 
Осының бір тармағы—Абай талдауындағы жүрек философиясы.
Абай Үшкілі жүйесінде жүректің алатын орыны дараланып, 
өзінің философиялығымен байқалады. Сондықтан да, не себепті? 
Бүл қалай? деген сүрактардың тууы заңцы. Абай Үшкілінетұтастық 
сипат беретін жүрек философиясы туралы тың мәселені көтеруі 
қисынды. «Абай көбінесе жүрекшіл (сенсуалист) пәлсапашы» — 
демей ме Әуелбек Қоңыратбаев.
144

Абай талдауында, зерттеуінде жүрек- философиялык тұгастық 
мэселе. Поэзия тіліиде жиі қолданатын жүрек симфониясы Абай 
философиясыида: таным  мен логиканың,  білім  мен ғылымның 
құдіретті  күшіне  айналады.  Дәстүрлі  философияда  жүрек 
философиялык түғырдан көрінбейді. Бүл болса Абайдың Абайлық 
даналыгының тағы бір көрінісі, қыры. Жүрек философиясы жөнінде
Абай қандай өрелі, өрісті пікір үсынар екен?
«Онан соңжүрек айтыпты: Мен—адам денесінің патшасымын, 
қан менен тарайды, жан менде мекен кылады, менсіз тіршілік жоқ. 
Жұмсақ төсекте,  жылы  үйде тамағы тоқ жатқан  кісіге төсексіз 
кедейдің, тоңып жүрген  киімсіздің, тамақсыз аштың күй-жайы 
қаңдай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, үйқысын 
ашылтып, төсегінде дөңбекшіте-тұғын- мен. Үлкеннен үятсақтап, 
кішіге рахым қылдыратын -  мен, бірақ мені таза сақтай алмайды, 
ақырында  қор  болады .  Мен  таза  болсам ,  адам  баласын 
алаламаймы н:  ж ақсы лы ққа  елж іреп,  ери-тұғы н  -   мен, 
жаманшылықтан жиреніп, тулап кете-тұғын -м ен , эділет, нысап, 
ұят, рахым, мейірбаншылық дейтін нәрселердіңбәрі менен шығады, 
менсіз осылардың көрген күні не? Осы екеуі маған қалай тапасады?
-  депті»  (Сонда,  113-114 бб.).
Ж үрек  философиясы  Абай  талдауында  болмыстың  ең 
карапайым  көрінісі — «төсексіз кедейдің» тіршілік жағдайынан 
бастайды. Абай ойлау логикасы абстрактілікті -  қарапайымнан 
нақтылыққа бастайтын алғаш абстрактіліктен -  «кедей төсегінен» 
жалпылық философиялык абстракцияға—«мені таза сактауға», яғни, 
«жүректі» -  «ар, ұятты» сақтайтын жүрек екенін ескертіп -  «мені 
таза сақтай алмайды» деп, «қиянатшыл дүниенің» қайшылықты 
тағдырын ойлау сарабынан өткізеді. Сонда «таза сактайтын» кім 
десек: Абай түсінігінде — үшкіл мен ғыл ым түтастығы.
Қайрат, ақыл, жүрек -  үшеуіне ғылым қандай ұсыныс жасар 
екен? Осылардың қандай «мінін» «білмек» екен? Не ақыл берер 
екен?  Бұның бәрі де адам  мен  қоғам  тіршілігіне  ауадай  қажет. 
Ғылымның  алға  қойған  мақсаты:  шенеп,  мін  тағу  емес.  Абай:
145

«жетесіз  адам  білмес»  деп  өзі  ұсынатын,  эрі  табанды,  дэйекті 
ұстанатын ғылыми-әдістемелік қағидалары -  «шын ақыл», «терең 
ой», «терең ғылым» логикасына сүйеніп, қайрат, ақыл, жүрек бірпігін, 
ажыратылмас біртұтастығы—«иманын сақтау» туралы тың мәселе
көтереді. 
• 
:
Он  екінші  — он  алтыншы  философиялық  сөздерінде  Абай: 
«қорыкпас» жүрек, «айнымас» ақыл, «босанбас  буын» қайрат -  
үшкіл логикасын тереңдете, жетілдіре, байыта түсіп, танымның 
диалектикал ық жолы қарама-қарсылықтар күресі, шайқасы деп, бек
сақтандырады.  I 
|И |  | |
Өз ойы сарабынан, тексеруінен өткізіп ғылымның айтқаны: 
«...қайрат,...кейде жақсылықты берік үстап,  кейде жамандықты
берікұстапкетесің,соныңжаман».
Ғылымның ақылға айтқаны:...жақсының, жаманның—екеуінің
сүйенгені сен; екеуінің де іздегенін тауып беріп жүрсің, соныңжаман,
- депті» (Сонда,  113 б.).
Ғылым шешімі: «Осы үшеуің басыңды қос, жүрекке билет» —
 
деуінде заңдылыққа бастайтын терең сыр бар. Яғни, гылымньщ 
да, үшкілдіңде диалектикалық сипатын ескеруді, ұғуды тзляп етсді. 
Зерттеушілердің басым  көпшілігі  Абай  философиясын  талдап, 
тексеріп зерттеуде даму теориясы диалектиканы таным жэне логика 
теориясы репнде қолдануга Абай айтатын, өзі қолдайтын «қорықпас 
жүрек» жүрексінетін  сияқты.  «Жүректің  табиги  мүше  (кімнің- 
адамның, не хайуанның ба белгісіз /қалам иесі/) ретінде тілге тиек 
ету  нышаны  Абайда  да  бар»,  -  дейді  Мақсат  Әліпқанов  «Абай 
адамгершілікті  жүйелі  жырлаған  ақын»  деген  мақаласында 
(Қараңыз:  Абай  ж әне  қ а зір гі  замаи  (Өмір  баяны  мен 
мұраларының жаңа қырлары). Алматы:  Ғылым,  1994,  266 б.).
Абай  Үшкілі  мен  ғылымга  жүгінсек,  жүрек  дилектикасы 
түсінілуі «иманды сақтагыш» кагидасына сабақтасып жатқанын 
танытады.  Осы  жерде  ми  жылғаларында  сүрленіп  сақталған, 
сыртқа шыгуға болса да еркі жоқ. Қазақ ғылымында қолданыс таба 
алмай жүрген, сүр майдай кезегін күткен, бір ойды логика өрісіне
146

шығаруды орынды көрдік. Абай стихйиалды диалектик деген ои 
мазалағаны қашан? Абай диалектикасы деген ұғымды қолданып 
келеміз. Айта кету керек Абай үшкілінталдауда диалектиканы жиі 
айтып ғылыми ізденіс барысында қолданамыз, пайдаланамыз деп 
бастан ескертіп, ойымызды дәлелді негіздеуге ниетбілдіріп келеміз. 
Абайды күштеп диалектик қылайық деген ойдан мүлдем аулақпыз. 
Бірак барды жоқ деуге диалектика қашанда қарсы. Абай өзі айтпай 
м
а
:
Аңылсыз  шынга сенбей,  жоққа сенбек,  -  сонда үлы  ойшыл 
философтың «шынга сенбей» деген қазактың қарапайым сөздеріне 
дэстүрлі  философияның  таным  мен  логика  атты  қагидалары 
көзқарасын неге ескермеске? Колданбасқа? Сонда қалай? Біреуцің 
жезі алтын болады да? Ал өздіміздікі ші? Б..к ішіңце болса да аршып
Бүл  қалай?
байланады.
сөзінде диалектика
гармаларына сүйеніп
қуатгамасқа? Сондықтан да дэстүрлі философия тілінде таным мен 
логика  дегенге  бара-бар  түсініктердің  Абайлық  қабылдануы, 
талдануы,  тексерілуі  мүмкін  бе?  Диалектика  үнемі  бардан 
аттанады. Бүл материалистік диалектиканың объективтілік дейпн 
талабы. Абай сөзінде диалектика ұшқыны барын мойындауымыз
керек, ақиқат талабы қалауы. Абайдың диалектикалық ойы деген
қагиданы қолданудың сыры—«иманды» (нәрсені, затты /қалам иесі/ 
)  жан-жақты  зерттеп  («дәлел  келтіріп»),  «ниеттеніп  білмекке» 
үмтылыс жасауы. «Иманды сақтагыш»—ақиқат үшін күресу деген. 
Сонда гылым болса, «якини», «таклиди» иман түрғысынан үшкілге 
жан-жақты дәлел келтіру арқылы ақиқат жолына бастайды. Абай 
философиясы танымы мен логикасы зандылыгын ашып, түсінуге 
жағдай тугызады. Диалектика тарихын көне грек заманынанталдай 
келіп Ф. Энгельс, бұныңтарихи түрлері: Аристотель, Гегель жэне 
К.  Маркс  диалектикасы  туралы  сөз  көтереді.  Диалектиканың 
аталган тарихи түрлерімен Абай саналы түрде таныс болды деуге
147

Дерек  жоқ.  Ертедегі  грек  философтарына  В.И.  Лениннің 
бағалауынша,  бүларға  туа  біткен  қасиет  шетінен  жадағай 
(стихиалды) диалектик  болып тууы  дейді.  Осы  бағаны  Абайға 
қолдансақ тарихи да, ғылыми да түргыдан орынды.
Философия тарихыңца саналы диалектик, жадағай (стихиадцы) 
диалектик  деген  көзқарастар  қалыптасты.  Абайды  жадағай 
(стихиалды) дилектик қатарына қосуға болар еді десек. Бұл, эрине 
талдауды қажет етеді. Жүрек философиясы осы қажеггілікгің бір 
кемтігщ толтьірудың жолы. Жадағай (стихиалды) диалектик деген 
философиялык түсініктің қазақша баламасын анықтап, түсінуге
ұғындырсақ бір табан
туа
түсеміз
философиясы  элемдік  философ
өлкесіне ой салып, бағып бапталмаған 
Өлең сөзінде Абай:
Өмір жолы — тар соқпақ,  бір иген жақ,
Иілтіп екі басын үстаган хац.
Имек жолда тыянақ,  тегістік жоц,
Қүлап  кетпе,  тура  шъщ,  көзіңе  бац,  -  деп,  дүниежүзілік
философияның ең күнарлы арнасы диалектиканы -  даму теориясы
интеллект дарындылығымен терең сезініп, қазақтың
қарапаиым сөздерімен түсіңціреді. Даму жолы қайшылықгы -  «имек
СЛСН1Н ескертш, сондаи-ақ таным жолында «тиянақ, тегістік» 
жоқ деп, диалектикалық ойын анық білдіріп тұр ғой.
Таным дегеніміз В.И. Ленин «Философиялык дәптерлерінде» 
аитатын, түзу емес, қисық, бүралаңжол деген қағидасына Абайдың 
«тыянақ,  тегістік  жоқ»  деген  диалектикалық  ойы  сабақтасып 
тұрғанын байқамасқа бола ма?! Лениннің бейнелену теориясымен 
Абайды ң таным теориясын салыстырып, ұқсастығын ескермесек 
диалектиканың объективті к, жан-жақгылық қағңдалары талаптарын 
есік сыртында қалдырып, сыйламаған боламыз ғой. Марксизм- 
ленинизм ілімін, бұның ішіңде философиясын да нағыз ақиқатшыл
148

ғылым деп, нағыз шыншыл көзқарас деп баға беруге КПСС-тщ 
Саяси Бюросы ғана ерікті болатын. Шындығында, осылай болды
ғой.
Қ.  Жұбанов  айтқандай,  Абайдың  дұрысын  да  бұрысқа 
шығаруға үйренгенбіз де.  Сөйтіп, жылдар өткен сайын Мүхтар
Әуезовте көмескіленіп, Абай философиясыныңжүйеліліксипапгынан
аулақтай  бастаған  сияқтымыз.  Ойшыл  дананың  егізі  Мүхтар 
Әуезовтің  Абай  философиясы  туралы  ғылыми-теориялық, 
эдістемелік  қағидалары  да ұмытыла бастағанға ұқсайды. Абай 
шығармаларынан, Мұхтар Әуезов айтқандай, «ойып-ойып алып», 
«ойдым-ойдым  тақырыптар»  жасауға  әккілендік.  Ал  Абай 
философиясын зергтеуді «үлкен шарт» деп, аманат етіп тапсырған 
ұлы  Мұхтар  Әуезовтің  ақылын да  құлаққа  ілмедік  қой.  Күнде 
жүздеген  рет қолданатын  үйреншікті,  дағдыға айналған жүрек 
үғымы Абай талғамында, талдауында диалектикал ық тұгастыққа 
мегзейтін философиялықтүсінік. «Кдйрат», «ақыл», «жүрек»—Абай 
философиясы үш саласы бас қосып,  іс-қимыл -  дарын жүрекке 
билетеді. «Үшкіл» болып, «ғылымның» қалауынша, диалеісгикалық 
түтасты қ жол ы н үстанып «иман сақтауға», ақиқаг жолын үстануға 
бет қояды. Жүрек пен ғылым -  бір-бірін «ой кеселдерінен», «мінез 
кеселдерінен», «бахастан» сақтандырады. Абайтаным теориясын 
«білмекті» зерттегенде, не «сенсуализмге», не «рационализмге» 
ұрынбайық.  Абай философиясынан жокты  іздеп орынсыз әуре- 
сарсаң  болмайық.  Абайдың  Абайлық  философиясын  жоққа 
шығармайық. Жүрек философиясы Абай даналығыныңбір қыры, 
көрінісі  -   үшкіл  мен  ғылым  тұтастығын  дэйекті  негіздеуге 
ынталандырады. Батыс, Шығыс, көне Грек фиософиясында. парасаг
философиясы, субстанция т.б. философиялық ағымдардың болғаны
мәлім. Абай философиясында өзіндік «системасы», «учениесі»жоқ 
деудің бір гэбі осында болар. Сырт қарағанда,«тән», «жан» деген
қарапайым қазақ сөздері, Абай қолданатын жүздеген діни үғы мдар, 
араб сөздері адамды философиял ыққа бастауцың орнына бүлардан
149

аулақ ұстамаса деген ой да келеді. Абай философиясында жүрек—
логикалықұғым, эрі философиялық қағида сапасында айрықша
ерекшеленіл, дараланып көрінеді. Жүрек-жиынтықұғым: адамның
сезім дүниесін; ақылы мен парасаты қызметін; білімі мен гылымы
деңгейін анықтап; тарихқа айналган еңбек нэтижелерін сұрыптап;
жүйелі ойлау (логикалақ ойлау) үстіқцегі, сэтіндегі ойлау мэдениеті
қызметін  бақылайтын, үйымдастыратын,  қадағалайтын тарихи 
үдеріс.
Жүрек қарапайымнан күрделіге, жүйеге бет алған адамның 
іс-тәжірибесін, ақиқат жолын, ойлау мэдениетін қамтитын күрделі
диалектикалық үдеріс. Абай түсінігіңде, біздің пайымдауымызша,
жүрек қан айналымын қамтамасыз ететін не табиғи, не биологиялық 
үдеріс деп саналмайды,  қайта аирықша дараланып, зерттелетін 
философиялық кағңца сапасында қуаттапып, танылады. Маркстік- 
лениндік философия үғымында сана, ойлау адамның ми қызметінің
жемісі. Абай болса, сана, ойлау «жүрек отымен» байланысты дейді.
Жүректе оты жоқ
Адамдами болмас, -  деп, 75(135-137) тағы бірде Абай:
Жүректіц көзі аіиылса,
Хацтъщтың түсер сәулесі...
Жүректе  айна жоц болса,
Сөз болмайды өңгесі, -  72(130) деп, ми қызметін жүрек отына, 
яғни қайратына, ақылына байланыстырып отыр гой. Жүрек оты іс- 
қимыл, тәжірибе орнына жүретін сияқты. Ал маркстік-лениндік 
философияда КПСС қалауы бойынша практика деп, таптық күрес 
деп,«партиялық» пен «көсемдіктің» бабында, бағуында болатын 
заңсыздықты  «қоғамдық  тәжірибе»  деп  адам  миына  зорлық, 
зомбылық қүрадцармен тыққыиггады келіп, көнбесіңе жол да, шара 
да қалдырмады.Жүрек  Абай  Үшкілі  құрылымында адам  ойлау 
қызметін ұйымдастырушы, басқарушы қьвметін атқарады. Осыган 
орай Абай талдауы мен түйін-түжырым боларлық ойларымен таныс 
болайық.  Он төртінші  философиялык сөзі  логикасы, жоғарыда
150

келтірген, өлең сөзіндегі ойларымен байланысын да, сабақгастығын
да ескере отырайық.
«Тірі адамныңжүректен аяулы жері бар ма? Біздің қазактың
жүректі кісі дегені—батыр дегені. Онан басқа жүректің қасиетгерін 
аныктап білмейді. Рахымдылық, мейірбандылық, уа эрбір түрлі 
адам баласын өз бауырым деп, өзіне ойлағандай ойды, оларға да 
болса  игі  демек,  бұлар  -   жүрек  ісі,  асықтық  та  жүрек  ісі.  Тіл 
жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды. Амалдыңтілін алса,
жүрек ұмыт қалады» -  дейді Абай (Сонда,  110 б.).
Осы  бір  сырт  көзге  өте  жүпыны,  жүдеу  көрінетін  сөздер 
астарында даналық ой философиялық кеңістікке үмтыла түсіп, өзін 
таныстырғысы келіп түрғандай күйді сезінгендей боласың. Бүлай 
деп ой түюдің себебін ашу үшін Абайға жүгінейік.
«Тіл жүректің айтканына көнсе» деген Абай логикасында терең 
ой бой тасалап түрғандай корінеді. Абайтүсінігіндегі жүрек пен тіл 
тұгастығы, дәстүрлі философияныңтіл мен ойлаудың біртүгастығы 
қағидасымен үқсастығын, сабақтастығынтанытпай ма?! Осы бір 
жәй  көзге  тым  қарапайым,  ауқымы  сезімдіктен  аспайтын, 
жайылатын өрісі ауыл тақыры: <окүрек», «аяулы», «батыр», «адам», 
«бауырым», «тіл», «жалған», «ұмыт» деген қазақ сөздері Абайлық 
талдауца танымның үнемі сатыланған баспалдақпен жоғары көтеріп, 
унемі  күрделіге  ұм ты лы с  ж асайды .  Бұған  қоса  «жүрек 
философиясы»  логикасын  жетілдіре  түседі.  «Тереңіне»  бетге, 
«сырын»  көр,  «ғапыл»  қалма  деген  Абайдың  теориялық  та, 
әдістемелік  қағидаларын  үнемі  ескерсек,  сонда:  «Терең ойдың 
телміріп соңына ерудің» мэнісін де орынды бағалап, жете үғуға 
талаптанамыз. Жүректі—диалеісгйкалық іүтастық деп қабылдауға 
білімІ де, тэжірибесі де жеткіліксіз адам, әрине, жүрекп «тірі дененің 
аяулы  жері»  деп  кабылдауға  дағдыланған.  «Тіл»  мәселесінің 
күрделілігін, бір-екі: «жалған», «ұмыт» деген қарапайым сөздер 
арқылы түсіндіріп, ұғуға мүмкіндік береді. Қарапайым түсінікте: 
«жүректі»  дегенді  тек  «батырлықпен»  ғана  шектеп,  басқадай 
қасиеттерін ашып, талдауға ниет білдірмейміз. Абайдың жүрек
151

Журе
сапасында
қасиеттерімен  ғана  шектемей,  қоғамдық  та,  саяси-әлеуметтік, 
адамдық, жалпы адамзаттық қырларын ескерген. Кеңес заманы 
философиялық оқулықтарында кейінгі кезде айтылып, жазылып 
жүрген адам—биологиял ықтың да, әлеуметтіктің де бірлігі деген 
қағиданы  Абай  бүдан  ғасыр  бұрын  өз  түсінігімен  дэлелді 
негіздегенін айту қажет.
«Біздің қазақтың «жүректісі» мақтауға сыймайды. Айтқанға 
көнгіш, уағдада түрғыш, бойын жаманшылықтан тез жиып алғыш.
адасқан
алуға жараған, әділетті 
мойында,  әділетті  ақь
болса, мойындамау—ерл ік, батырл ық осы болмаса, қазақгың айтқан 
батыры, - әншейін жүректі емес, қасқыр жүрекгі деген сөз» (Сонда, 
1106.). Жүректің қоғамдық, саяси-әлеуметтік жалпы қасиеттерін 
Абай «көштің соңынан итше ере бермейтін», «әділетті ақылды» 
мойындатқыза алатын, халық мүддесін қорғай білетін қайратты, 
батыр, ақылды адамды санайды. Адамның өзіндік жасампаздық 
күштері: «ойлы көз», «терең ой», «терең ғылым», «әділеггі ақыл», 
«шын ақыл» мекені -  «кірлемеген аш ы ғы »- ол жүрек. Адамдық, 
кісілік  қасиеттер  туа  бітпейді,  бұлар  жүректің  «кірлемеген 
ашығында» өмірге келіп, қалыптасады.
Жүрек  қағидасы  өңіріне  Абай  тың  ұғымдарды:  «батыр», 
«ерлік»,  «тіл»,  «әділетті ақыл» қағидаларын  шоғырландырады. 
Жүрек шектіліктің де, шексіздіктіңте тұрағы. Поэзия сөзімен де, 
Абай философиялықта «тілінұстартып», білім мен іылым шырағын 
жақпаққа бет алғанын танытады. Жылдар өтіп, ой тереңіне батқан 
сайын философ ақын Абайдың философиялықойлау жүйесі «үшкіл» 
түгастығы болып қалыптасып, жүйе сипатына ұмтылыс жасайды. 
«Орайлы  жарасымы» қажет деп тапқан соң,  Мұхтар  Әуезовтің 
теориялық жэне әдістемелікмэні бар ойларын, тағы бір қайталауға 
сәті келіп түрғаны. «Абай... ғылым зерттей бастайды. Сонымен,
152

1884 жылдары, жасы қырыққа таман ілінгенде, ол дүниеден көп 
маглұматы бар кісі болады. Эр нэрсе туралы ғылым-философияға 
сүйенген  арнаулы  көзқарасы,  сыны  бар  қырағы  азамат болып, 
жекеленіп шыға бастайды» -  дейді Мүхтар Эуезов (20-т., 54 б.). 
Абайдың «арнаулы көзқарасы бар» деуінің сыры, біздің түсінуімізде, 
тек үлы ақын аңғарында ғана емес, үлы ойшыл-философ сапасыңца 
калыптаса бастады деген ойды қолдауымыз қажет. Абай даналығы 
өмірдің өріне шығып, философиялык ойдың да биігіне көтерілген 
кезі -  Үшкіл жүйесін  қалыпастырумен бірге,  жүрек қағидасын 
философиялык  деңгейіне  көтереді.  1889  жылы  жазған  «Мен 
жазбаймын  өлеңді  ермек  үшін»  (шифры:  59(93-94))  -   деген
әлеуметгік-философиялық өлеңінде,
Көкірегі сезімді,  mini орамды...
...Өлеңі  бар  өнерлі,  інім  сізге,  -  деп,  өз  шығармашылығы 
(интеллектіне) мазмұны мен логикасын «ойлы жастарға арнайды». 
Осы жылы жазған «Әуелде бір суық щ з  — ақыл-зерек” (шифры: 
50(95)) шығармасында: «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста» -  деп 
«үшкілдің»  философиялык  мазмұнын  ашады.  Өмірінің  соңгы 
жылдары (1889-1903) философ Абай «үшкілдің» күре тамыры -  
жүрек диалектикасын терендете, жетілдіре түседі. Осы жылдары 
өлең сөзбен жазылған шығармаларының біразына тоқтап өтелік. 
Мына  төмендегі  үшкілдің  бағдарламалық  маңызын  ашатын 
шығармасынтолықкелтірейік. Шифры: 101(172):
Талай сөз бүдан  бүрын  көп айтқанмын,
Түбін  ойпап, уайым жеп  айтцанмын.
Ақылдылар арланып үялган соң,
Ойланып түзеле ме  деп айтқанмын.
Қазақтың өзге жүрттан сөзі үзын,
Бірінің бірі іиапшаң үцпас сөзін.
Көздің жасы, жүректің цаныменен 
Ерітуге болмайды  ішкі мүзын.
153

Жұртым-ай,  шалцақтамай сөзге түсін,
Ойланшы,  сыртын қойып,  сөздің ішін.
Ыржаңдамай тыңдасаң нең кетеді,
Шыгарган  сөз емес қой эңгіме үіиін.
Адасып алацдама,  жол  таба алмай,
Берірек түзу жолга шық,  цамалмай.
Не гылым жоц немесе еңбек те жоқ,
Ец болмаса кеттің гой мал бага алмай,  - 
деп ойланып, толғанып барып, күйініп те, ашынып та, жүрегінің 
тереңінен ышқынып шыққан ақылы, қайратына бекініп, Абайды ң 
халқына арнап, «жүректің қаныменен»жуып айтқан әділ, соншалық 
уытты да, «терең ойға» батыратын сөздері, әсіресе, қазіргі тәуелсіз 
Қазақ Елінің талапкер жастары үшін бағдарламалық мән атқармай 
ма?!  «Мал баға алмай» деп тек күнкөріс  қамын ғана емес,  көне 
шарушылықты сөз ете отырып, бүдан да зоры білім  мен ғылым 
барын ескерпп отыр ғой. Жанашырлықпен тебірене айгқан Абайдың 
терең философиялық ойы элі күнге багусыз, ескерусіз қалып келеді.
«Үлгісіз  жүртты  үйретіп,  қалдық  кейін»  деп,  көш  бойы 
өркениеттен артта қалған қазақ халқын айтпай ма?! Бүгінгі «жүз 
пайызға» сауатгы деп жүрген хал қымыздың болашағы—ең алдымен 
қазақ жастарына: «арланатын» да, «үялып түзелетін» шаққа жеттік. 
«Көштен қалма! Ойлан қазағым!» деп өтініп түрған жоқ па?! ¥лы 
Абай?! Неге толғанбасқа, даналыққа бас имеске?!
Философиялық ойлылыққа тол ы, іштегі дертті сыртқа шыгарып
отырған  мына  өлең  жолдарын  Абай  1900  жылы  жазған  екен.
«Жүрегім» деп бастауының сыры да ең алдымен қазақ халқының
тағдырына байланысты болар. Шифры:  154(238-239). Сол өлең 
шумақгары:
Жүрегім,  нені сезесің,
Сенен  басқа жан жоқ па?
Дүниені,  көцілім,  кезесің,
Тыянақ жоқ па,  қой, токта!
154

Сезаеніңді сездіріп,
Жете алмадың өртаща.
Тірі жаннан  бездіріп,
Апарасың цай жаща?
Ортацтыц, тыныштық достық қой, 
Оның қадірін кім білер,
Әркімге-ақ тілеу қостық цой.
Бәрі — алдамшы  саудагер.
Хстъщтың аты керек цой 
Я  мацтауга,  боқтауга.
Құбылга бәрі зерек қой,
Бәрі жайсыз тоқтауга.
Досты қайдаи табарсыц,
Кеңесерге адам жоқ.
Әрлі-бері іиабарсың, 
Жалгыздыцтан жаман жоц.
Ацыл айтсаң біруге,
Ішің еріп,  егіліп,
Үялмас ацы тілеуге,
Бермесец,  қалар түңіліп.
рк
Ақы беріп тыңдатқан 
Сөз көкейге  цонар ма?
Құлагын сатцан — тәңірі атқан 
Оңдырарма,  оңарма?
Күйесің,  жүрек,  күйесің, 
Күйгеніңнен  не  пайда?
Дүниеде нені сүйесің,
Өмір цайда,  дос  цайда?-

деп тебіреніп,  іштегі  бар  сырын ақтара,  қаншама ой  қопарғыш 
пікірлерді ұсынып, қазіргі  қазаққа: «Жүрегім, нені сезесің» деп 
философиялық «дүниеде  нені  сүйесің» -  деп, тікелей -  «Алыс- 
жақын қазакгың» бэріне: «Өмір қайда, дос қайда?» деп сүрақ қойып, 
шешімін  бірге  іздейік  деп  қоғамдық,  саяси-әлеуметтік  іс- 
қимылдарға  шақырады  емес  пе?!  Абай  айтатын  «құлағын 
сатқандар», «тірі жаннан бездіретіндер»түнгі көбелекке ұқсаган 
жандар ғой. Абай сынайтын «арам бездер» ғой. Бүлардың бары 
белгісіз, бірақ элегі көп. Жүрек қағидасын жетілдіре, тереңдете 
түсіп,  өмір,  тірш ілік  м үдделерім ен  тығыз  байланыстыра 
отырып:«ойлан, ойлан!» деп, «Ғаділетті жүректің эділетін» қорға, 
«иманды сақга», қайратыңа берік, ақылыңа сеніп, ғылым жолын 
ұстануға шақырады. «Дос қайда?» диалектикасын «Жүрегімнің 
түбіне терең бойла» логикасы арқылы «үйқыдағы ойды» түртетін, 
«баста миды» оятатын философиялық толғаныстарын 1889-1903 
жылдары жазған өлең сөздерінен көптеп кездестіреміз. Шифрмен 
белгілесек, міне, өлең сөзбен жазған сол шығармал ыры:
46(81), 49(93), 80(143-144), 81(145),  101(172),  122(203-204), 
130(212-213), 137(220), 138(221), 140(224), 141(225), 142(226), 143(227), 
146(230) 147(231), 148(232), 154(238-239), 155(240), 157(242), 163(249, 
166(252), 167(253) т.б.
Адамның сан-алуан мінезі, эр тарапты, әрғилы қыл ықтары, іс- 
қимылдары жүрек дүниесі мен ақыл, білім қайратына байланысты 
екенін философ ақын «Ойға түстім, толғандым» -  шифры: 166( 252) 
-   деген  шығармасында  жан-жақты  қамтып,  эрбір  көрінісін 
бейнелеген. Бүл шығармасы «жылы белгісіз өлеңдерге» жатады. 
Өлең жолдарын толық келтіріп отырмыз.
Ойга түстім,  толгандым,
Өз мінімді қолга алдым,
Мінезіме  көз салдым,
Тексеруге  ойландым.
Өзіме өзім жақпадым,
Енді цайда сыя алдым?

жүктеу/скачать 20,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: