болуы мен к т а « я « м ш н>ншіЕа іц.бастамасы, «алғаш себептілігі»

философиясы  көне  гректердің  аңғырт,  мифтен  аса  алмаған 
көзқарасынан тереңірек жатыр. Абай ғалым ретінде өз заманының
ғылыми-техникалықжетістіктерінен хаоардар екенін, түсініп оар
ғалым екенін де аңғартады, оған электр қуаты (электрон), зауыт, 
фабрика жөнінде философиялық сөздеріңде келтірген деректері куэ. 
Мәселен, үш миллион халқы бар ірі қалалар, жер шарын үш айналып 
шыққан жиһанкездер туралы айтқаны, әлем ақпарат құралдарынан 
тым шалғай жатса да, деректі, негізді пікірді жоғары бағалайтынын, 
бұларды ғалым көзімен қабылдап, қатты дэріптейтінін танытады 
емес  пе?!} 
(М онографияның  2-іиі  кітабы,  1366.).
  Қазақ 
саһарасының жай ғана ойшылы деп жүргеніміз осылайша, «Абай 
философиясы»—«Абай—философ» тұғырында!
{Сонда, Абай ғылымы тілімен айтсақ, зерде, санат (интеллект) 
«адамдықтың оры ны »- надандықтан қорғайтын қамал, эділдік, 
ақиқатжолына апаратын сенімді ғылыми құрал.} 
(Монографияның 
2-ші кітабы,  1456.).
 Абай бабамыздың заманында «интеллект» 
ұғымы бүгінгі мән-мағынасында болмайтын, соған қарамастан,
дананың  шығармаларында  соның  дэл  мағынасын  оілдіретін 
ұғымдар  молынан  болғанын  көрсетеді  автор,  ал  бұл  Абайды 
философия  олимпіне
  көтереді:  жэй  ғана  өз  заманының  емес  -  
болашақ 
философия олимпінеі
{Абай мен Мұхтар Әуезов шығармаларын мұқият оқып барып, 
«мейлінше түгел қамтып, тексеріп, талдап» ойшыл даналардың 
шығармашылығы арнасы «Үшкіл» мен ғылым екенін түсіндіру, 
дәлелді  негіздеу  м ақсаты нда  «и н теллект»,  «ойш ыл», 
«шығармашылық» қағидалары туралы ойымызды ұсындық. Ал 
бүлар  болса,  Абай  философиясы  жүйесін  негіздейтін  келесі 
мәселелер-ғылым мен дінекенін қуаттайды} 
(Монографияның
2-илі кітабы,  1496.).
 Демек, Абай бабамыз дін, діншілдік сенім- 
наным үғымдарына ғылым тұрғысынан -  философия түрғысынан 
келе алған, яғни дінді адами дүниетаным деп білген.
{Сократ хаким  айтты деп,  Абай дүние (материя) туралы өз 
ойын  түжырымдайды.  Бүл  ғаламды  көрдің,  өлшеуіне  ақылың
18

жетпейді,  келісті  көрімдігіне һәм  қандай лайықты жарастықты 
законімен жаратылып, оның ешбірінің бұз ы л май-тұғы ны н көресің. 
Бұлардың бэріне таңғажайып қаласың һэм ақылың жетпейді, осының 
бэрі де кез келгендікпенен, бір нэрседен жаралған ба, яки бұлардың 
иесі, бір өлшеусіз ұлы ақыл ма? Егер ақылменен болмаса, бұлайша 
бүл хисабына, өлшеуіне ой жетпейтұғын дүние эрбір түрлі керекке 
бола  жаратылып  һэм  бір-біріне  себеппен  байланыстырылып, 
пенденің  ақылына  өлшеу  бермейтұғын  мықты  көркем  законға 
қаратылып жаратылды, - дейді», - деп, Сократ болып философ Абай
өз  ойын  ұсы нады  
(Абай.  Екінш і  том,  123-124  бб.).} 
(Монографияның  2-ші  кітабы,  150бет).
  Қазақ  саһарасының 
Сократы  -   біздің  Абай  бабамыз,  яғни  ежелгі  грек  ғұлама 
философтарының ортасынан ойып тұрып орын алған болар еді: 
осылайша, «Гректің тендессіз  7 данасы» құрамындағы  көнекөз 
бабамыз  Анахарсис  данышпан  Абайдың  тарихи  прототипі 
іспетгес...
{Абай философиясы жүйесін «ниеттеніп білуге» бет қойған 
зергтеушілердің бірі Бақыт Ғабдуллин: «Абайдың философиялық 
көзқарастарын сөз еткен кезде ойшыл ақынды тек философиялық 
категориялардыңтөңірегінде телміріп, «сана» мен «материяның», 
«рух пен табиғаттың», «ойлау» мен «болмыстың» ара қатынасын 
қалай шешті, түсінді, материалист пе, әлде идеалист пе, немесе 
таным  теориясында  ойлау  мен  сезімнің  арасын  қалай  түсінді, 
рационалист пе, әлде сенсуалист пе деген кесімді сұрақ қойып, оған 
кесімді  жауап  талап  ету  қаж ет  бола  қояр  ма  екен?} 
(Монографияның 2-ші кітабы, 1556.).
 Әлбетге, бұндай сұрақ қою 
-орынсыз. Дегенмен де, ғылымдада кербез мінез кірпияз адамдар 
болады гой -орынды-орынсызына қарамай, сұрақ қоя беретін: оңдай 
сұрақ қойылса, таргынатын несі бар—«иэ, Абай герменевтик-ғалым, 
көнеше—Сократшыл, Батысша—Кантшыл данышпан философ.
{Сол кездесуде Абайдың сүйенгені әл-Фараби ілімі болған. 
Екінші жағынан  миссионердің алдына Лев Толстойдың пікірін 
тартқан. Бүл өзі сол кезде, онан бергі кезде халықарасынажайылып,
19

аңызға айналған. Сонан бірер мысал. Миссионер Абайға: «Сіздің 
«Дүние  бір  тарының  қауызына  сияды»  дегендеріңіз  ақылға 
симайтын нәрсе ғой», - деген. Сонда Абайдың берген жауабы: - Сіз 
бен біз мынау жарық дүниені көріп отырмыз. Аспандағы Ай мен 
Күнді, жұлдыздарды көріп отырмыз. Осы көруде көздің қарашық 
қылауы  тарының  қауызымен  мөлшерлес  деуге  болады.  Демек,
көздің зередеи қарашығында осынша әлемді сиғызатын тэңірім 
шебердің ісіне шек келтіруге бола м а?-д еп  жауап берген. Бүл сөз 
әл-Фарабидің  жарық  сәуле  жөніндегі  қағидасында  бар.  Абай 
даналығының қадамын аңғарған миссионер оны үгітгеуцің орнына 
онан тағылым алуға айналған. Осы оқиға сол кездегі халық арасына 
кеңінен тараған.  Абайдың даналық дәрежесі  бүрынғысынан да 
жоғары көтерілген», - дейді гүлама ғалым 
(Аіркан Маіианов. Әл- 
Фараби  жэне  Абай.  Алматы:  Қазақстан,  1994,  94  б.).} 
(Монографияның  2-ші  кітабы,  1606.).
  Әл-Фараби  ғүламаның 
эңгіме өзегі болып отырған қағидасын Абай бабамыз біліп, түсініп 
немесе білмей, өзінше түйсініп қайталап отырса, бүл дегеніңіз Абай 
галымдығының бұлтартпас  дэлелі.  Ғ.  Есім  «Абай  хакім» деген 
еңбегінде эр хакім — ғалым деген баба сөзін жаңғыртады, бірақ 
бабамызға философ-ғалым деген атақты қимайды, сонда философ 
болм ағанда  қай  салан ы ң   ғалы м ы   деп  ш еш кен  екен 
абайтанушымыз?.. Ш. Әбдірайымовтың осы еңбегі болмағанда, 
абайтануымыз осылай жартыкеш, дүдэмал қалпында қалар ма еді, 
ойпырмай, қайтер еді?!
{¥сынып  отырған  еңбегіміздің  екі  бөлімінде  қаралған, 
талданған,  зерттелген  м әселелерді  қоры ты нды лай  келіп 
айтпағымыз: Абай шығармашылығыныңеңтүтқалы, еңтағдырлы 
жэне түлғалы қағидасы — ел бағу мен ой бағу мәселелері. Бүлар 
болса,  диалектикалық  қарама-қарсылықтар  тұтастығы  мен 
ажыратылмас бірлігі. Ел бағу—ең алдыменен адамның өзін бағуцан 
аяқтанады. Ел болсын, мемлекет болсын, жеке-дара адам болсын 
өз ойын бақпай елді бағу қиынға түседі.} 
(Монографияның 2-ші
20

кітабы, 2596.).
 Бүдан бүгінгіше айтқанда, «Абай -  саясаттанушы, 
ел басқарушылыққа лайық» деген қорытынды шығады.
{Абай сөзіне өте мүқият болу қажет. Қазақ сөзіне өрелік, өрістік, 
жүйелік  сипат  беріп,  мұны  философиялық  сыннан  өткізіп  -  
«ұстаргқан» ақын, философ, ғапым Абай еді. ¥лы ойшыл қазақ сөзін 
не түрлі «мисыз», «ақылсыз», «ойсыз», «білімсіз», «надан», «қу тідді» 
ақымақтардан  азат  етіп,  тазартуға  бар  өмірін  сарп  етті.} 
(Монографияның  2-ші  кітабы,  2626.).
  Ал,  бүдан  бүгінгіше 
айтқанда, «Абай -  герменевтик философ-ғалым» деген қорытынды 
шығады.
{«Абайдың  жүзжылдығын  өткізу  үшін  арнайы  комиссия 
құрылды. Абай дастаны ертеден әдебиет, өнер саласынан орын 
алып  келгені  мэлім.  Сонымен  қатар,  академия  Абайдың  басқа 
саладағы  еңбектерін  еске  алды.  Абай  шығармасы  әдебиет 
шеңберіне сыймайды. Оның ойшыл философ екені мэлім. Жэне де 
табиғат дүниесіне көзқарастары көрсетілуі керекдеген пікірболды. 
Осы кейінгі мәселе жөнінде маған баяндама жасау, мақала жазу 
тапсырылды» 
(Ақжан  Машанов.  Әл-Фараби  жэне  Абай. 
Алматы: Қазацстан,  1994,  72 6.).
  Менің ұғып,  білуімше, Абай 
философ иясы жүйесін зерттеуде жаңашыл ой төңкерісін жасаған 
ғүлама ғалым, ол -  Ақжан Машанов. Сол төңкерісшіл ойы -  «Абай 
Үшкілі»  -   ізденісім іздің  басты,  жетекші  деген  бағытын 
қалыптастыратын  теориясы   да,  логиксы  да.  Абай  сөзін 
философиялық деп қабылдауға ақыл қосатын келесі төңкерісшіл 
ойы-«Абай шығармасы әдебиет шеңберіне сыймайды» -  деген 
қағидалы  пкірі.} 
(Монографияның 2-іиі кітабы, 272-2736.).
 Бұл 
екі  үзіндіден  шыгатын түжырым:  Абай  заманауи  Томас  Кунше 
талдасақ, «ғылыми-парадигмалдық революция» жасаушы, демек, 
Абайдың философ-ғал ымдығы хақ.
{Абай ең алдымен сөздің танымдық, логикал ық сипатын айтпай 
ма?! Сондықтан да Абай сөзі, өзі айтатын, өзі ұсынатын: «жүрегі 
айна», «көкірегі көзді», «көңілі ояу», «жан жарығы», «жан қуаты» 
бар адамга арнал ган емес пе?! Абай сөзіні ң ішкі философиялык сыры
21

да осында ғой.} 
(Монографияның 2-ші кітабы,  276-2776.).
 Сөз 
қасиетін ұғынуца, өз хал қының тарихын, тіршілік болмысын, бүгіні 
мен болашағын зерделеудеАбай бабамыз батыстық Жаңазаман 
ғұлама-философтары  деп  жүрген  X.  Гадамер,М.  Фуко,  Р.Дж. 
Коллингвуд,  К.Р.  Поппер,  И.  Л акатос,  Л.  Лаудан,  Т.  Кун, 
П.  Фейерабенд,  Р.  Карнап,  У.  Куайн,  Э.  Гуссерль  сынды 
ғалымдардан  еш  кем  соқпайды,  тіптен  солардың баршасының
синтезі деуге боларлық.
{Үлы Абайдың дана ойын жүдетпей, «қарапайым, жеңілдің» 
қамауында ұстау қиянат болар. «Аға туыстың» қас-қабағы астында 
қысылып,  қымтырылып өскен Абай  сөзіне әлемдік философия 
деңгейіне шыгуына мүмкіндік тудыру- қазақ ғылымының өскелең, 
Абай аруағы алдындағы ұлттық борышы.} 
(Монографияның 2- 
іиі  кітабы,  282-2836.).
  Жоғарыдағы  түсіндірме-талдау  осы 
үзіндіде айтылған ұлттық борышымызды нақтылай түсіп, бағыт- 
багдарын да көрсетеді. 
•  й
{...Ескертпегіміз,  біздің  ойымызша,  «лэззат»  деп  эннің
музыкалық сипатын аитса, «оисыз құлақ» деп тыңдаушының әнді 
терең  сезініп,  бұған  деген  сы й-қүрмет  көрсетуге  қабылеті 
жеткіліксіз адамды айтады. Абай жалпыфилософиялық мәселені 
көтеріп отыр емес пе?! Адам интеллекті деңгейін сөз етіп, жалпы 
адамзаттық мәселе екенін аңғартады. «Лэззат», «Ойсыз қүлақ», 
«Өлмейтін сөз» қағидалары негізінде Абай талдап, ұсынып отырған 
жалпыфилософиялық,  танымдық  жэне  логикалық  мәселе,  эрі 
қоғамдық жағынан гуманизм туралы мәселе. Адамзатқа ортақақ, 
кара, сары, қызыл, қоңырға бөлмейтін, адамның кісілігін кемітпейгін 
бір ғана ұлы мәселе: ол адам интеллекті мен гуманизмі. Ал зерде,
санат
элеуметтік
үкіметті үстап отырғандар
үмытпаса,  бұдан  «ж ам анды қ  көрм ес».} 
(Осында 
Философияныңсонау Аристотель анықтаған екі бағыты 
( 
пе—диалектика һәм метафизика. Бүл үзіндіден байқайть: 
Шақанай Әміржанұлының осынау үланғайыр еңбегіңде диа
22

диале кти кал ық логика саласынан Абай бабамыз нагыз философ- 
ғалым болып шықканына шүкіршілік дегеңдейін, көңіліміз марқайып, 
төбеміз көкке бір елі ғана жетпей қалғандай сезінудеміз; сөйтсек, 
Абай бабамыз метафизик-философ деп атауға да тұрарлық тұлга 
екен!  Ал,  метафизика  философияның  идеалистік  бағытын 
туындатқаны белгілі. Несі б а р - Гегельді, «эй, ол идеалист» деп, 
балағаттаған  маманда  көзіміз  көрсе — бұйырмасын,  керісінше, 
Батыстағылар түгілі, кешегі Кеңес Одагы философ-ғалымдары, 
идеологтары оның аяғын жерге тигізбей, философтардың философы, 
ғалымдардың  ғалымы  дегендей  құрметтеді  ғой  — Ленинің  де,
Марксің де солардың ішінде!
і алдап отырған еңоекп жэне оның оасты мэселесін сараптауца 
біз  жоғарыда  жоспар  ретінде  айтқан  «мезоскопиялық»  ұғымы 
қолданусыз  қалып  отыр.  Енді  біз  соны  Абай  бабамыздың 
ғылымында,  философиясында  «жүйелік»  бар  ма,  «жүйелілік» 
қағидасы қалай көрініс тапқан, осылар б о л са- қандай деңгейде 
дегенді қарастыру үшін қолданып көрейік.
Сонымен  де,  Абай  бабам ы зды ң  гылымының  да, 
философиясының да кұрауыштары болуға лайық түсініктері мен 
үғымдары һэм қағидалары мен нәтижелік түжырымдамалары жетіп 
артылады екен. Солардың бастарын қоса отырып, Абай солардың 
көмегімен нендей дэрежелерге көтерілді? -  деген сүраққа жауап 
іздесек. «Абай -  әлеуметтанушы һэм  қогамтанушы-қайраткер», 
«Абай -  саясаттанушы һэм саясаткер», «Абай -  мәдениеттанушы 
һэм кемеңгер: сазгер, ән шығарушы-композитор, ақын-жазушы, сөз 
зергері,  моралист»,  «Абай  -   педагог  һэм  агартушы»,  «Абай  -  
философ  һәм  галым»,  «Абай  -   тарихшы  һәм  халық  өмірінің 
шежірешісі».  М інеки,  «жүйелілік»  қагидасының  ерекше
«мезоскопиялық» түрде көрінуінің нэтижесі-оелгілері осындаи.
«Жүйелілік» кағидасының қолданыс табуының үгынықгы болуы 
үшін тагы бір бүгінгі Қазакстан жагдайынан мысал келтірейік. Ел 
рэміздері: Ата-заң,  Ел-таңба, Ту, Ән-үран; Парламент, Ақ-орда, 
Президент, атқару жэне басқару органдары -  институттары т.б.
23

бір ұғымға құрауыштар болып саналады: эр құрау ы шты ң өзіндік 
сыр-сипаты бар, іс-эрекеттік қолданылуы бар, бірақ осылардың 
ешқайсысында жекелеген түрде астаналық сипат жоқ. Ал, егер 
осыларды  жүйе түрінде  бастарын біріктіріп,  «мезоскопиялық» 
қағидасының орындалуын талап етсек,  онда ерекше сипаттағы 
астана болу -  «Астана» ұғымын аламыз.
Дәуренбек Әзенұлы  ӘУБӘКІР, 
философия ғылымдарыиыц докторы, 
Л.Н. Гумилев атындағы Е¥У профессоры, 
ХАА, ХЭҚТҚА академигі, «Ноосфера жәие Тұрақты даму» 
ЭкБ-орталығы директоры орынбасары (Е¥У жанындағы)
24

ӨЗЕКТІ  ӨРТЕГЕН  ӨМІР
Ллгысөз орнына
Осы  бір теңдесі  жоқ ғылыми еңбектің бір арнаға тоғысып 
жинақталғанына жиырма жылдай уақыт өткен екен. Күні-түні көз 
майын тауысып, ғұмырының жаргысына жуығын Абай мен Мұхтар 
еңбектерінен бас алмай, ғүламалардың ой тереңіне үңілумен өткен 
еңбекқор ғалым -  Шақанай Әміржанұлының бұл дүниеден өткені не 
жеті жылдан аса мезгіл де өтіп кетті.
Абай мен Мұхтар идеяларын философиялық тұрғыдан жүйелі 
тұтастықта  біріктіре  зерттеген, талай  мәрте түзеуцен,  күзеуцен 
өткізіп, сан рет қайталап жазып, докторлық диссертацияға арналып 
жазылғанымен, өкінішке орай, қорғауға қанша талпынса да, жолы 
бола  бермей,  тауы  шағылып  кері  қайтса  да,  беті  қайтпай, 
бірбеткейлік танытып, болашақтан еш үмітін үзбей, соңғы демі 
таусылғанша қолынан қаламы түспеген. Келешек үрпақ алдындағы 
парызын абыроймен атқаруға жан-тэнін де, уақытын да аямаған.
Шақанай Әміржанүлы бір кездері Павлодар облысы бойынша 
аймақтық  ақпарат  құралдарының  таралуы  мен  елдің  саяси 
сауаттылығына қырағы көзбен қарап отырушы, Кеңес өкіметінің 
идеологиясының белді де білікті, білімді саясаттанушысы, үгіт- 
насихатш ысы,  кеңесш ісі  эрі  философиялы қ  (даналық) 
қағидатгарына сүйене отырып, ақылға салушы, ақпарат атаулыны
25

сүзгіден өткізгендей мың қарап, сараптаушысы, алдыңғы қатардағы
заманының озық ойлы ойшыл ғалымы да болды.
Сондықтан да болар, өз заманына сыни көзбен қараған Абай 
мен Мүхтардай жүректері қазақ үшін соққан асыл азаматтардың 
эрбір  сөздерінің  астарынан  құнды  саяси  деректер  іздеуден  еш 
жалықпаған. Абай заманы келбеті, Мұхтар заманы бейнесін, қазіргі 
кезеңнің көрінісін түтасымен біріктіріп, жалпы адам деген жұмыр 
басты пенденің бүл ғүм ырдағы тірлік-әрекетін сипаттайды. Батыл 
шешім жасап, ащы шындықты Абайша да ашу-ызымен аита алған.
Кеңес өкіметі түсында саяси сауаттылығымен көзге түскен 
ғалым ағамыз екі ауыз сөзді емеуріннен танитынын, әрі өзінің сан 
қырлы дәлелдерімен, дәйекгерімен көзіңді жеткізіп, дала тарихының 
элі  де  зерттелм ей  ж атқаны н, 
ақы н-ж азуш ы ларды ң 
шығармаларындағы  астарлы  ойлардың  әлі  дүрыс  ашылмай
қалғандығына жанашырлықпен қарайды.
Қорқыттан бастап кешегі күнгі көзіміз көрген Қонаевқа дейінгі 
кезеңде -  Қазақ елінің тәуелсіздік үшін күресінің жалғасқанын, 
қаншама тарихи шым-шытырық оқиғапарды бастан кешкенін, небір 
асыл да ардақты ұл-қыздарының қыршын болғанын, өркениетті 
заманда соңғы бас көтеру -  Желтоқсан оқиғасының нәтижелі екенін, 
қазақрухының мэңгілік жасайтынын мақтанышпен айта отырып, 
Абай Үшкілін алға тартады. Мың жылғы тарихтың өне бойынан 
адамзаттық, адамдық, имандылық, шындық пен ақиқатты іздеп, 
бүкіл әлем халқы Түркі әулетін мойындауын, Алаш пен Қ азақ- 
біртұтас, бір үғым болуын, бірлік барда-тір л ік  болатынын, өзге 
елге қарап өзеуремей, өзіңе сенуцің жетістігі мол екенін жиі қайталап 
отырғаны -  нағыз елі үшін жанын қиюға дайын нағыз нар тұлға, 
дегдар,  батыр,  ақылгөй,  данышпан,  көреген  саясаттанушы- 
ғалымның  іштегі  буырқанып  жатқан  жан  айғайы  болса  керек. 
«Жақсылар -  жақсымын деп айта алмайды; жамандар -  жақсымын 
деп айқайлайды» демекші, өзін басқалардан жоғары қойып, «мені 
ғана тыңдаңдар, менікі — дүрыс» деген «пысықтық» танытпаған 
қарапайым ғана қатардағы ғалым болып жүре берген. Біреуге бас

ұрып, жылап-сықтамай, «ешкімнің аузын алмай» (қазіргі заманның 
індеті), араға адам да салмай, әйтеуір, асылдың қында жатпайтынын 
білген, болашақтан зор үмітін үзбеген кең жүректі ғалым болғанына 
оқырманның  осы  еңбекпен  танысу  арқылы  өздерінің  де  көзі 
жететініне кэміл сенемін.
Қонаев пен Қорқыт аралығын тұтас қарастыра келіп, алтын 
діңгек етіп,  Абай  мен Мұхтарды  ортаға ала отыра қазіргі жэне 
өткенгі саясаттың демімен терең тыныстағанын байқай аласыз. 
Ойшыл,  философ,  саясаттанушы-ғалым  зерттеулерінде  акын- 
философ,  ағартушы-демократ Абайдың жэне оны  бүкіл әлемге 
танытушы -  «Абай жолы» роман-эпопеясының авторы — ғұлама, 
ойшыл, суреткер жазушы — Мұхтар Әуезов туындыларының оне 
бойынан түркі әлеміне деген ойшыл-ғұламалық, сүйіспеншілік, 
отансүйгіштік, жанашырлық сезімдерін, махабатгарын іздейді. Оны 
іздеудің  себептері  де  жоқ  емес.  Абайдың  шығармаларының 
зерттелуі тек патшалық Ресей саясаты, ал оның заңды жалғасы — 
Кеңес өкіметі саясатының шеңберінен шықпай қарастырылғанын 
тілге тиек етеді.  Ал  Мүхтар  Әуезов  қиын-қыстау заманда,  қыл 
көпірдің үстіндегідей, қалың өргтің ортасында жүріп, Абай жайлы 
деректер жиыстырып, «Абай жолы» кітабын жазып шықты. Түркі 
әлемінің жарық жүлдызы -  Абайдай данышпан, гүлама-хакімді 
әлемге танытгы. Қазақ деген халықтың бар екенін, оның кім екенін, 
халықтың  сүйікті  ұлының  бірі  -  Абай  арқылы  білдірді.  Өзі  де 
танымал  болған,  Мүхтарды  жэне  Абайды  пір  тұтқан  Шақанай 
Әміржанүлы Әбдірайымов саясаткерлік шешен тілімен көпшілікке 
түсінікті  етіп,  өзінің  түпкі  мақсатын  айқын  сездірген  еңбегін 
қагідырып отыр. Бүл еңбекгің ең соңғы нұсқасының (компьютердің 
жадында қалғанына шүкір!) табылғанына қуана-қуана жарыққа 
шығаруға асықтық. Шақанайдың көп рет түзетілген бір нұсқасын 
қаншама қайталап оқып, екі жыл бас жағыма жастап жатсам да, 
бірнеше  рет  компьютерге  тергенім  жоғалып  кетсе  де,  түп 
нұсқасының бір күні табылатынына сеніммен қарағаным оңболып,
27

1
туған  күйеу  баласының -   Түяқов  Төлеудің  және  оның  інісінің
арқасында қолымыз құнды еңбекке жетті.
Шақанайдай ардақты ағамыздың эрбір жүрек соғысы: «Қазақ, 
қазақ!» «Алаш, Алаш!» — деп соғып, саяси тақырыпқа арналған 
философиялық тұрғыдан талданған бұл еңбегініңтамырларының 
ішіндегі, ерсілі-қарсылы аққан қаны: ата-баба мұрасы, өсиеті, бір 
сөзбен айтқанда, ел сақтау, жер сақтау,  ибалы өмір сүру, бірлік, 
жақсы тірлік, береке, бақ пен баянды ғұмыр кешу; соған барар жолға 
бағыттайды .  Қ азақ  басы нан  кеш кен  бей м аза  тірлік  пён 
бейқамдылыққа жаны қас Шақанай адал еңбекпен мақсатқа жету
көздейді.
«Қазақ халқының дербес елдігі мен тәуелсіз мемлекетгігі болса, 
жаңа  ғана  аяқтана  бастады,  бұлар  — элі  тым  жас.  Қарадан 
Президентов дейін қамқорлыққа элі де зэру екенін көріп отырмыз. 
Ә сіресе,  халы қты қ  пен  үлтж ан ды лы қты ң  қолдауынсыз: 
халқымыздың тұгастығын, бірлігін сақгап, нығайту -  м үмкін емес. 
Өз елімізде отырып, анатілімізді заңжолымен қорғауға мүмкіндігіміз 
болса да,  пайдалана  алмауымыз — өкінерлік те,  қиналарлық та 
жағдай...», - деп, көпті көрген ағалық, даналық, отансүйгіштік наз- 
тілегі  айқын  көрінеді.  Шақанайдың  әрбір  айтқан  сөзінің  мэн- 
мағынасына түсінбей қалу — мүмкін емес. Өйткені Шақаң талай 
жылдар  ақпарат,  үгіт-насихат  шеңберінде  айналып,  кеңестік 
кеңеспен қаруланса да, ділін, дінін, қанын сатпай, ақиқат жолын,
шындық жолын үстанды. Кеңес өкіметінің біржақты
идеясын
өркендетуге атсалысты. 
1
«Даму зандылығы -  қарама-қарсылықтардың күресі.  Бұны
жоққа шығару -  қүр әурешілік, «бахасқа» салынған бос сандырақ.
Кеңес империясыныңтірегі болған идеология КОКП-нің «мүлтіксіз»
көзқарасы қоғамдық санадан оңайлықпен, күрессіз кете қояды деу
-   соқырлық  болар.  Ал  ескінің  орнын  басарлық  жаңа  ұлттық
идеология  әлі  толғақ  үстінде.  Дербес  елдігіміз  бен  тәуелсіз
м ем л екеттігім ізд ің   көзім ен  қарасақ:  ұ л тты қ  тілім ізсіз,
28

мәдениетімізсіз ұлтгық идеологияның бір күн ішінде пайда болады 
деу -  негізсіз де дәлелсіз», - дейді көреген саясаткер ғалым ағамыз.
Идея кім көрінгеннің қолында: ездің де, ердің де, батырдыңда, 
қорқақ пен азғынның да, адалдың да ұстанған жолдарынан, сана- 
сезім түйсіктерінен белгілі бір топ не тобыр пайда болып, жақсы да 
жаман  ниетте  аумағы  кеңейе түсетіні  белгілі, тіпті,  үйреншікті 
жағдай болып кетті.  Әлемде  қаншама ағымдар бар десеңізші!? 
Оған эдет-ғұрып, салт-сана, жол-жора, Ата заң, жарғы барлыгын 
қосыңыз. Біздің көп ұлтты деп жүрген елімізде қандай ортақ идея 
болуы керек? Мінеки, сол жағына келгеңде, Шақанай ағамыз тарих 
қойнауына тереңдеп кіріп, ой мұхитына сүңгуді, оң мен солды, ақ 
пен  қараны  ажыратуды;  өтірік  пен  шындықты,  адалдық  пен 
арамдықты, зымияндықты айыруцы—басты мақсат етіп отырады. 
Айналып келіп, Абай атамыздың даналық ой-тажырымдарынан
мысалдарды түспал релнде, накты дәлел релнде нақыл-өсиетгерін 
келтіре кетеді. Бүны — өнегелі ұстаздың, тэжірибелі үгіт-насихат 
жүргізуші саясаткерд і ң байырғьі би-шешендерше болжап толғаған, 
толғандыратын, көпшілікке ой қозғататын шешімін тапқан, қисыны 
келген,  ж өн-ж обаға  лайы қ  қүнды,  салиқалы  сөз  деп 
кабылдағанымыз ләзім.
Ғүламалардың туындыларына байланысты сөз қозғау үшін 
олардың ой тереңдіктерін айқындаушы, сарапқа салушы, зерггеуші 
галымның өзі де сондай дәрежеде болуы тиіс секілді. Абай мен 
Мүхтардың эрбір ой-пікірінің ғибратгық ара-жігін, асыл сөздерінің 
астарын  сан  саладан  салмақтап,  қырынан  да  қиғаштап  көріп, 
тұтастай  да,  бөлшектеп  те  тереңіне  бойлап  та,  алды-артын, 
болашағын ойлап та, көз жетер жеріне дейін қадалып қарап, ойын 
аныктап, өз түжырымын талқыға салып отырған.
Шақаң кіріспе сөзінің бір түсында былай депті:
«Идеология тек қана мемлекеттік санамен, Конституциямен, 
құқықты қорғайтын зандармен шектелмейді: мүның тамырлары 
тереңде,  ғасырлар  қойнауларында  жатыр.  ¥лы   Абай  бүгінгі 
ұрпақтарға аманат етіп тапсырган «Бірлік», «Береке», «Шын пейіл»
29

санасымен тікелей байланысты. Эрине, мұны теріске шығару -  
орынсыз сэуегейлік болар. Бірақ бұның бір гәбі бар: Абаңдың ойына
сүйенсек:
Үцпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді,
Аузымен орақ орган өңкей цыртыц, -
 дегеннің кебін кигендер 
эулеті. Көбіміз шарасыздыққа тірелген соң, осы киімді киіп жүрдік,
- дей келе, ары қарай ойына ой жалғастырып, - марксизм-ленинизм 
-К О К П  идеологиясы, пролетариат көзқарасы деп даңғойланып, 
үлтгық көзқарасты менсінбедік. Сірэ, «аузымен орақ орған өңкей 
қыргың» деудің сыры да осында болар. Басқаша түсінудің қисыны 
жоқ сияқты. Ұлтгық көзқарасты менсінбеу, елемеу Кеңес империясы 
саясатының таяздығын, бейшаралығын танытып, оның күйреуіне
тарихи себептерінің бірі болды», - дейді.
Осы  еңбегінде  айтпақшы  болған  түжырымдарының,  ой- 
мақсатының алғашқы нысанасы—осы бір ғана Абайдай ғүпаманың 
«қырт» сөзіне тіреліп, осы сөздің мән-мағынасы, этимологиясы (түп 
төркіні) үлкен саясаттан хабардар етіп, өткен ата-баба ғүмырынан 
бір мысқалдай белгі беретінін аңгартады. Мінеки, қырағы көз, сезгіш, 
саясаттың  иісіне  қанық,  биік  қүздан,  шыңыраудан  байқағыш, 
бақылағыш Шақанайдай ғалым ағамыздың философиялық ғылыми- 
зертгеу лабораториясынан, шеберханасынан шыңдалып, суына 
қанып шымырланып шыққан шынайы, сыни сөз саптаулар, шешімді 
де қисынды, таза, тұщы, мөлдір, салмақты пікірлері еріксіз назар 
аударгады. Әрі бас алғызбай оқытып, таңғалтады...
Мен екі жыл үзбей, алдыңғы нұсқаларды аударыстырғаннан
соң ғана өзімше сөз арнаудамын.

жүктеу/скачать 6,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: