Монография «Тұран-Астана»

философиялық ізденістерін, дэстүрлі философия тілімен айтсақ— 
<окан» мен «тән», Мұхтар Әуезов түсінігенде адамиың «жан әлемі» 
тұтастық кағидасы үш құрылымнан тұрады:
1. Гарыш дәуіріңде эдебиетті кайтпекпіз;
2. Біз жанал ық табу жолындамыз;
3.  Жүрекке  жүрек  ашылсын,  - деп,  Жер  планетасының бір 
нүктесі -  Қазақ Елі  ғана емес жалпыадамзаттык мэселе -  «биік 
интеллект иесі  адам» туралы  сөз кетереді. Жэне де бұны -  XXI 
гасыр акыл тұмары деп қабылдаган орынды болар.
«Гомер  ақын  бүкіл  Элладаны  тэрбиеледі деген» тағдырлы 
қағиданың астарыңда XXI ғасырды кім тэрбиелейді? деген сұраққа: 
«... ой еңсесі биік адам, жоғарғы интеллект иесі адам» деп Мұхтар 
Әуезов  тың  қағидасымен  жауап  берер  едік.  Кеңес  эдебиеті 
интеллект еңсесінде қағыс калдырмаған. Осы ойымыздың эділдігін 
мойындататын  Мүхтар  Әуезовтің  төменде  келтіріп  отырған 
тоғаныс пікіріне ой токгатып, мэн бере қаралықшы:«... эдебиеттік 
шығарманың ең қасиетгі міндеті, - дейді ғапым-жазушы, - адамның 
жүрегін, жанын, жалынды  ойын  кең де терең күйде ашып бере 
білуде. Ал әдебиетімізге келсек, дэуірдің құлашымен кұлашы тең 
түсетін  герой  біздің  шығармаларымызда  аз  ұшырасып  отыр. 
Адамның 
ішкі 
әлемін  суретгемек  болғанда,  біз  көбінше  оның 
сыртқы  белгілерін  ескереміз,  күнделік  еңбектегі  өмірбаянын 
терумен  болып,  үлкен  жанның  өмірбаянын  ескермей  кетеміз. 
Замандасымыздың ой-сезім әлемін шамалы-ақ таныту—біздің көп 
роман, драма, үзақ әңгіме, қысқа эңгіме агаулымыздың бэріне ортақ
әлсіздігіміз.» 
(Сонда, 424 б.).
XXI ғасыр алғаш кадамы басталған шақта дэуір «жан элемі»
тынысы, эрі ісі жаңа адамның жаңа планетарлық ортаға эсер етерлік 
білім мен ғылым қызметін атқаратын «биік интеллект иесі адам».
79

АБАЙ ӨЛЕҢ СӨЗІБОЙЬШША СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ 
ІЗДЕНІС. СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ 
ҮСЫНЫСТАРЫ
БІРІНШІ-БЕСШІШ КЕСГЕЛЕР
БІРІНІШ КЕСТЕ
АБАЙ ӨЛЕҢ СӨЗІФИЛОСОФИЯЛЫҚ БАҒЫТТЫЛЫҒЫ
1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1  
___________
сан қайрат, ақыл, жүрек, ғылым ойлау, диалектика, адам, саясат, 
еңбек, сөз тізбегі, логика мінезі, енер 
__________________
12 ғылым
ІЗақыл
14қайратойлау
15 Қыран бүркіт не алмайды салса баптап, 17-бет
16 ойлау
17 Байлар жүр жиған малын қорғалатып, 29-бет 
18ойлау
19 ойлау
20 ақыл ойлау
21 ақыл жүрек ғылым ойлау 
22ойлау
23 ойлау
24 ақыл
25 Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ, 44-45 бб.
26 Жаз, 46-47 бб. 
;
27 ақыл ғылым ойлау
28 Көкпайға, 51 б.
29 Көжекпайға, 52 б.
30 жүрек ойлау
80

3 1 жүрек ойлау
32 ақыл жүрек ойлау
33 ақыл жүрек ойлау
34 Назарға, 65 б.
35 жүрек ойлау
36 Күз, 68 б.
37 Қараша, желтоқсан мен—сол бір екі ай, 69 б.
38 қайрат
39 Күлембайға, 72 б.
40 Көкпайға, 73 б.
41 жүрек
42 мінез
43 жүрек ойлау
44 ақыл өнер
45 ақыл ғылым
46 ақыл жүрек ойлау
47 қайрат ақыл жүрек ғылым ойлау мінез саясат өнер
48 өнер
49 ақыл өнер
50 ақыл жүрек ғылым
51 Ғашықгық, құмарл ықпен -  ол екі жол, 96 б. 
52ойлау
53 жүрек ғылым ойлау 
54жүрек 
55 ақыл жүрек 
56жүрек
57 мінез еңбек
58 жүрек ғылым ойлау мінез
59 мінез
60 мінез саясат
61 Қарақатынға, 1006.
81

62 ақыл
63жүрек
64 ойлау саясат
65 жүрек ғылым ойлау мінез
66 жүрек ойлау
67 Жазғытұры, 121 -122 б.
68 Асқа, тойға бара-тұғын, 123-124 бб.
69 ақыл ойлау мінез
70 мінез саясат
71  қайрат
72 ақыл жүрек ойлау
73 ақыл жүрек ойлау мінез
74 жүрек ойлау
75 ақыл жүрек
76 ақыл ойлау
77 Жұмбақ, 140 б.
78Жұмбақ,  141 б.
79 Жұмбақ, 142 б.
80 ақыл ойлау өнер
81 жүрек
82 ақыл ойлау мінез 
83жүрек
84 ойлау
85 ойлау
86 мінез
87 ақыл 
88жүрек
89 Баймағамбетке қатынының атынан шығарылған, 156 б.
90 саясат
91  саясат
92 мінез еңбек
82

93 8жол, 161 6.
94 қайрат ақыл
95 жүрек
96жүрек
97 Әбдірахманға, 167 б.
98жүрек
99 Әбдірахманға Кэкітай атынан, хат 170
100 ақыл
101 ақыл жүрек ғылым ойлау
102 қайрат
103  Южол, 1756.
104 ақыл ойлау диалектикасы
105 ойлау
106 ақыл
107 жүрек
108 ойлау
109 ғылым
110 гылым
111  ғылым
112 ақыл жүрек 
ПЗойлау
114 қайрат ақыл жүрек
115 ойлау
116 ақы л
117 8жол, 1976.
118 қайрат ақыл ойлау мінез
11912жол, 1996.
120 жүрек
121 ақыл диалек.
122 ақыл жүрек ойлау
123 ақыл жүрек ойлау

1248жол, 2066.
125 8 жол, 207 б.
126 ақыл
127 4 жол, 2096.
128 4 жол, 210 6.
129 9 жол, 211 6.
130 ақыл ойлау диалектикасы
131  ақыл жүрек
132 ақыл жүрек
133 8 жол, 2166.
134 мінез
1354жол,218б.
136 10жол,219б.
137 жүрек ойлау диалектикасы
138 ақыл жүрек
139 ақыл ойлау саясат
140 ақыл жүрек ойлау өнер
141 жүрек диалек.
142 ақыл жүрек ойлау өнер
143 қайрат жүрек ойлау саясат
144 4 жол, 229 б.
1454жол, 230 6.
146 жүрек ойлау диалектикасы
147 жүрек ойлау 
148жүрекойлау 
149 ғылым мінез 
1504жол, 2346.
151 4жол,235 б.
152 саясат
153 қайрат ойлау диалектикасы
154 ақыл жүрек саясат
84

155 жүрек ойлау диалектикасы еңбек
156 ойлау мінез саясат 
157жүрек саясат
158 ойлау мінез саясат еңбек
159 ойлау мінез
ІбОжүрекойлау
161 ақыл мінез
162 ойлау диалектикасы
163 ақыл жүрек
164 қайрат саясат
165 жүрек ойлау
166 ақыл жүрек ғылым мінез
167 ғылым 
168ғылым
169 ғылым
170 4 жол, 256 б.
171 4жол,257б.
172 ғылым
173 Поэма -  «Ескендір», 263-267 бб.
174 Поэма — «Масғұт», 267-273 бб.
175 Поэма -  «Әзім әңгімесі», 274-286 бб.
85

EKIHllIl  КЕСГБ 
АБАЙ ФИЛОСОФИЯСЫ.  ТАНЫМДЫҚ, ЛОГИКАЛЫҚ
БАҒЫТТЫЛЫҒЫ
1 2 3 4
жалпы шығарманың қатардағы саны танымдық, сан пзоеп жэне
орналасқан бетгері_______ ___ ________ _______________
I.24(41 -43) Ғыл ым таппай мактанба ҮШКІЛ:
2.27(48-50) Интернатта оқып жүр
3.31(55-57) Көжекпайға
4.32(58-62) Көжекпайға
5.33(63-64) Ө лең-сөздің патшасы, сөз сарасы
6.46(83-84) Білімдіден шыққан сөз
7.47(85-90) Сегіз аяқ
8.50(95) Әуелде бір суық мұз -  ақыл зерек 
9 .58(107)Жастықтыңоты қайдасың 
10.65( 117-118) Өзгеге, көңілім, тоярсың
II.72(130) Көзінен басқа ойы жоқ
12.73(131 -132) Жастықтың оты жалындап
13.94(162) Әсемпаз болма эрнеге
14.101(172) Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын
15.109(182-183) Әбдірахман өлімніе
16.118(198) Малға достың мұңы жоқ малдан басқа
17.122(203-204) Көңіл құсы кұйқылжыр шартарапқа
18.123(205) Адамның кейбір кездері
19.130(212-213) Көк тұман -  алдындағы келерзаман
20.137(220) Құлақган кіріп бойды алар
21.140(224) Қуаты оттай бұрқырап
22.142(226) Өлсем орным -  қара жер сыз болмаы ма
23.143(227) Жүректе қайрат болмаса
24.146(229) Ауру жүрек ақырын, соғады жай
86

25.153(237) Нұрлы аспанғатырысыпөскенсіңсен Үшкіл 
26.154(238-239) Жүрегім, нені 
сезесің 
27.155(240) Көлеңке басын 
ұзартып 
28.166(252) Ойға түстім толғандым
I.13(23-24) Қартайдық, қайғы ойладық, 
ұйқы 
сергек Қайрат
2 .38(71)Қыс 
3.47(85-90) Сегізаяк
4.71(129) Заман ақыр жастары
5.73(131-132) 
Жастықгың 
оты жалындап
6 .94( 162) Әсемпаз болма әрнеге
7.  102(174-175) Аш қарын жұбана ма майлы ас жемей?
8.118(198) Малға достың мұңы 
жоқ малдан басқа
9.143(227) Жүректе қайрат болмаса
10.153(237) Нұрлы аспанғатырысып өскенсіңсен
II.164(251) Домбыраға қол соқпа
I.30(53-54) Өкінішті көп өмір кеткен өтіп Ақыл 
2.35(66-67) Біреудің кісісі өлсе -  қаралы ол
3.41 (74) Желсіз түнде жарық ай
4.46(83) Білімдіден шыққан сөз
5.47(85-90) Сегіз аяқ
6.50(95) Әуел бір суық мұз -  ақыл зерек
7.53(98-100) Сен мені не етесің
8.54(101-102) Жігітсөзі
9 .55(102-104) Қыз сөзі
10.56(105) Білектей арқасында өрген бұрым
II.58(107) Жастықгың оты қайдасың 
12.63(113-114) Ем таба алмай
13.65(117-118) Өзгеге, көңілім, тоярсың 
14.66(119) Кейде есер көңіл құрғырың
87

15.72(130) Көзінен басқа ойы жоқ 
16.73(131 -132) Жастықтың оты жалындап 
17.74(133-134) Қызарып, сұрланып 
18.75(135-137) Көзімнің қарасы 
19.81(145) Жүрегім, ойбай, соқпа енді!
20.83(148) Оспанға
21.88(155) Жақсылық ұзақ тұрмайды
22.96(164-166) Әбдірахман науқастанып жатқанда
23.98(168-169) Әбдірахманға Кэкітай атынан хат
24.101 (172) Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын
25.107(180) Әбдірахман өлгенде
26.109( 182-183) Әбдірахман өліміне
27.112(186) Әбдірахман өлген соң өзіне айтқан жұбатуы
28.114(190-193) Әбдірахман әйелі Мағышқа шығарып берген
жоқгау
29.120(200-201) Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында 
30.122(203-204) Көңіл құсы қүйқылжыр шартарапқа 
31.123(205) Адамның кейбір кездері
32.131 (214) Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап 
33.132(215) Алла деген сөз жеңіл
73.137(220) Құлактан кіріп бойды апар
74.13 8(221) Ерекше естен кетпес қызық қайда
75.139(222-223) Болды партия
76.140(224) Қуаты оттай бұрқырап Ақыл
77.142(226) Жүректе қайрат болмаса
78.154(238-239) Жүрегім, нені сезесің
79.161(246) Тоты құстай көбелек
80.163(249) Ж үрек-теңіз, қызықтың бірі -  асыл тас
81.166(252) Ойға түстім ойландым
82.30(53-54) Өкінішті көп өмір кеткен өтіп
88

83.35(66-67) Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол
84.41 (74) Желсіз түнде жарық ай
85.46(83) Білімдіден шыққан сөз
86.47(85-90) Сегіз аяқ
87.50(95) Әуелі бір суық мүз -  ақыл зерек
88.53(98-100) Сен мені неетесің
89.55(103-104) Қыз сөзі
90.62(111-112) Бай сейілді
91.69(125-126) Ата-анаға көз қуаныш
92.72(130) Көзінен басқа ойы жоқ
93.73(131-132) Жастықтың оты жалындап
94.75(135-137) Көзімнің қарасы
95.76(138-139) Менсінбеуші ем наданды
96.80(143-144) Не іздейсің, көңілім, не іздейсің
97.82(146-147) Қайғы шығар ілімнен
98.87(153-154) Бойы бүлғаң
99.94(162) Әсемпаз болма әрнеге
100.100(171) Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Бәкең
101.101 (172) Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын
102.104(176-177) Лай суға май бітпес қой өткенде
103.106(179) Әбдірахман өл генде
104.109(182-183) Әбдірахман өл іміне
105.112(186-187) Әбдірахман өлген соң өзіне айтқан жұбаіуы 
106.114(190-193) Әбдірахман әйелі Мағышқа шығарып беген
жоқтау
107.116(195-196) Баласы өлген анаға шығарып берген жоқтау 
108.118(198) Малға достың мұңы жоқ малдан басқа 
109.121(202) Сағаттың шықылдағы емес ермек 
110.122(203-204) Көңіл құсы құйқылжыр шаргарапқа
111.123(205) Адамның кейбір кездері 
112.126(208) Қатыны мен Масақпай
89

113.130(212-213) Көк түман алдындағы келер заман
114.131 (214) Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап
132.132(215) Алла деген сөз жеңіл
133.138(221) Ерекше естен кетпес қызық қайда
134.
1
39(222-223) Болды партия 
135.140(224) Қуаты оттай бұрқырап 
136.142(225) Жүректе қайрат болмаса 
137.154(238-239) Жүрегім, нені сезесің
138.161(246) Тоты кұсты көбелек
139.163(249) Ж үрек-теңіз, қызықтың бірі -  асыл тас 
140.166(252) Ойға түстім толғандым
I.21(35-38) Жігітгер, ойын арзан, күлкі қымбатЖүрек 
2.30(53-54) Өкінішті көп өмір кеткен өтіп
3.32(58-62) Көжекбайға
4.35(66-67) Біреудің кісісі өлсе қаралы -  ол
5.41 (74) Желсіз түнде жарық ай
6.43(76-79) Күлембайға
7.46(83) Білімдіден шыққан сөз Жүрек
8.47(85-90) Сегіз аяқ
9.50(95) Әуелі бір су ы қм ү з-ақы л  зерек
10.53(98-100) Сен мені не етесің
II.54(101-102) Жігіт сөзі 
12.55(103-104) Қыз сөзі
13.56(105) Білектей арқасында өрген бұрым 
14.58(107) Жастықгың оты, қайдасың 
15.63 (113-114) Ем таба ал май 
16.65(117-118) Өзгеге, көңілім, тоярсың 
17.66(119) Кейде есер көңіл қүрғырың 
18.72(130) Көзінен басқа ойы жоқ 
19.73(131-132) Жастықтың оты жалындап
90

20.74(133-135) Қызарып, сұрланып 
21.76(136-137) Көзімнің қарасы 
22.81 (145) Жүрегім, ойбай, соқпа енді!
23.83(148) Оспанға
24.88(155) Жақсылық үзақ тұрмайды
25.95(164-166) Әбдірахман науқастанып жатқанда
26.98(168-169)Әбдрахманға Кэкітай атынан хат
27.101(172) Талай сөз бұдан бұрын қөп айтқанмын
28.107(180) Әбдірахман өлгенде
29.109(182-183) Әбдірахман өліміне
30.112(186) Әбдірахман өлген соң өзіне айтқан жұбатуы
31.114(190-193) Әбдірахман әйел і Мағышқа шығарып берген
жоқтау
32.120(200-201) Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында
33.122(203-294) Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа
34.123(205) Адамның кейбір кездері
35.131 (214) Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап
36.132(215) Алла деген сөз жеңіл
37.137(220) Қүлақган кіріп бойды алар
38.138(221) Ерекше естен кетпес қызық қайда?
39.140(224) Қуаты оггай бұрқырап
40.141(225) Сұм дүние тонап жатыр, ісіңбар ма?
41.142(226) Өлсем орным -  қара жер сыз болмайма?
42.143(227) Жүректе қайрат болмаса
43.146(230) Ауру жүрек ақырын, соғады жай
44.147(231) Есіңде бар ма жас күнің
45.148(232) Жүрегім менің-қырықжамау
46.154(238-239) Жүрегім, нені сезесің
47.157(242) Жапырағы кураған ескі үмітпен
48.160(245) Буынсызтілің
49.163(249) Жүрек -тең із, қызықтың бәрі -  асыл тас
91

50.165(251) Домбыраға қол соқпа 
51.166(252) Ойға түстім, толғандым
I.12(22) Жасымда ғылым бар деп ескермедім Ғылым
2.24(41-43) Ғылым таппай мақтанба
3.27(48-50) Интернатта
4.31(55-57) Сабырсыз, арсыз, еріншек
5.33(63-64) Ө лең-сөздің патшасы, сөз сарасы
6.45(81 -82) Мэз болды болысың 
7.47(85-90) Сегіз аяқ
8.50(95) Әуелде бір суық мұз -  ақыл зерек 
9.58(107) Жастыктың оты қайдасың Ғылым 
10.65(117-118) Өзгеге, көңілім, тоярсың
II.101 (172) Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын
12.109(182-183) Әбдірахман өліміне 
13.110(184) Әбдірахман ө лгенде 
14.111(185)Әбдірахман
15.149(223) Адам бір -  боқ көтерген боқтың қабы
16.166(252) Ойға түстім толғандым
17.167(253) Мен боламын демеңцер
18.168(254) Ғылымнан надан артпас ұққаныменен
19.169(255) Түбінде баянды еңбек егін салған
20.172(258) Жол көрмек, жоба білмек жиһан кезбек
1.14(25-26) Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман Ой,
2.16(28) Қалың елім, қазағым, қайран жұртым Ойлау,
3.18(31-32) Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да (логика) 
4.19(32) Адасқанның алды -  жөн, арты -  соқпақ 
5.20(33-34) Бірдэурен кемді күнге-бозбалалық 
6.22(39) Патша қүдай, сыйындым 
7.23(40) Базарға, қарап түрсам, әркім барар 
8.24(41-43) Ғылым таппай мақтанба
92

9.27(48-50) Интернатта 
10.30(53-54) Өкінішті көп өмір кеткен өтіп
11.31 (55-57) Сабырсыз, арсыз, еріншек
12.32(58-62) Көжекпайға 
13.33(63-64) Өлең -  сөздің патшасы, сөз сарасы 
14.35(66-67) Біреудің кісісі өлсе, қаралы-ол 
15.43(76-79) Күлембайға
16.46(83-84) Білімдіден шыққан сөз
17.47(85-90) Сегіз аяқ
18.52(97) Қор болды жаным
19.53(98-100) Сен мені не етесің?
20.58(107) Жастықтың оты қайдасың
21.64( 115-116) Келдік талай жерге енді
22.65(117-118) Өзгеге көңілім тоярсың
23.69(125-126) Ата-анаға көз қуаныш
24.72(130) Көзінен басқа ойы жоқ
25.73(131 -132) Жастықтың оты жалындап
26.74( 133-134) Қызарып сұрланып
27.76(138-139) Менсінбеуші ем наданды
28.80(143-144) Не іздейсің, көңілім, не іздейсің
29.82(146-147) Қайғы шығар і л імнен
30.85(151) Күлімсіреп аспан тұр
31.101 (172) Талай сөз бүдан бұрын көп айтқанмын
32.104(176-177) Лай суға май бітпес қой өткенде
33.105(178) Өлсе өлер табиғат, адам өлмес
34.108(181) Әбдірахман өлгенде
35.118(198) Малға достың мұңы жоқ малдан басқа
36.122(203-204) Көңіл құсы қүйқылжыр шартарапқа
37.123(205) Адамның кейбір кездері
38.130(212-213) Көктұман алдындағы келерзаман
39.137(220) Құлактан кіріп бойды алар

40.139(220) Бодцы партия
41.139(222-223) Қуаты оттай бұрқырап
42.142(226) Өлсем, орным -  қара жер, сыз болмайма?
43.143(227) Жүректе қайрат болмаса
44.146(230) Ауру жүрек акырын, соғады жай
45.147(231) Есінде бар ма жас күнің
46.148(232) Жүрегім менің-қырықжамау
47.153(237) Нүрлы аспанға тырысып өскенсің сен
48.155(240) Көлеңке басын ұзартып
49.156(241) ¥яламын дегені көңіл үшін
50.158(243) Қуанбаңдар жастыққа
51  159(244) Осықымыз қазаққа
52.160(245) Буынсыз тіл ің
53.162(247) Алланың өзі де -  рас, сөзі де -  рас
54.165(251) Домбыраға қол соқпа
94

ҮІШНІІП  КЕСТЕ 
АБАЙ  ҮШ КШ .  ӨЛЕҢ СӨЗІ  БОЙЬШША
23
Жал пы Шығарманың Ү шкілге тікелей қатысты Абай сан қатар 
саны  өлең  сөзі  бойынша  сұрыптап  тізбегі  жэне  алынған 
философиялық орналасқан ойлар беттері (мазмұн бойынша)
1.  8(16-17) Кыз іздесең, қал ың бер, Ақыл 
Мұным ақыл болмай ма?
2. 
13(23-24) Ер ісі ақылға ермек, бойды жеңбек.
Өнерсіздің қылығы өле көрмек.
Адамзат тірлікті әулет білмек,
Ақыл таппақ, мал таппақ, адал жүрмек...
Наданға арам, ақылды құлаққа ілмек,
Бұл сөзден ертегіні тез үйренбек....
Рас сөздің кім білер қасиетін?
Ақылсыз шынға сенбей, жоққа сенбек...
Ақылды қара қылды қырыққа бөлмек,
Әр нэрсеге өзіндей баға бермек.
3.  20(33-34) Демеңдер өнбес іске жұбаналық,
Ақыл тапсақ мал тапсақ қуаналық...
Басында әке айтпаса ақыл жарлық,
Ағайын табылмас ой саларлық
4.  21 (35-38) Ақыл керек, ес керек, мінез керек,
Ер ұялар іс қылмас қатын зерек,..
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар 
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма.
5
.  24(41 -43) Ақыл сенбей сенбеңіз
95

Бір іске кез келсеңіз.
Ақсақал айтты, бай айтты,
Кім болса, мейлі, сол айтты,
Ақылменен жеңсеңіз...
Осы жалған дүниеден 
Шешен де өткен не бүлбүл,
Көсем де өткен не дүлдүл,
Сөз мәнісін білсеңіз,
Ақыл-мизан өлшеу қыл,
Егер қисық көрінсе,
Мейлің таста, мейл ің күл.
6.  27(48-50) Ақылы кімнің бар болса 
Демес мүны тілі ащы 
Айгыңызшы, болсаңыз 
Здравомыслящий,
Ақыл айтпай ма ағасы?
7.  31 (55-57) Ақылы бар кісіні
Ғибаттайды, датгайды.
8.  33(63-64) Ақындары ақысыз, надан келіп 
Көр-жерді өлең қылыпты жоқтан қармап
Ақыл сөзге ынтасыз, жұрт шабандап, 
Көнгенім-ақ соған деп жүр табандап.
9.  44(80) Ақыл жоқ, қайғы жоқ онда,
Ісі жоқ теріс пе, оң ба?
10.  45(81 -82) Еш нәрсе емес, жұбанар,
Ақыл көзбен баққанға.
11.46(83-84) Жас баладай жеңсікқой, 
Байлаулы емес ақыл, ой 
Ойлағаны айт пен той.
Ыржаң-қылжаң ит мінез.
96

Сұлу қыз бен я батыр,
Болмаған соң тэңірі алғыр 
Шығып кетер я қалғыр,
Оған ақыл -  арам без.
12.  47(85-90) Мейірленбес еш сөзге 
Пайдасыз тақыл,
Байлаусыз ақыл.
13.  49(93-94) Арсыз, малсыз, ақылсыз, шаруасыз, 
Елірмелі маскүнем байқалған ғой.
14.  50(95) Әуелде бір суық мүз -  ақыл зерек,..
15.  55(103-104) Ақылыңа сөзіңсай...
16.62(111 -112) Бейілі -  шикі,
Ақылы -  күйкі,
Осы жұрт па тапқаның?
17.69(125-126) Жігері жоқ, ақылы кеңце,
Жамбасыңнан жат сұлап.
18.72(130) Ақылдан бойы қашық тұр,
Ойында бір-ақ шаруасы.
19. 73(131-132) Қайратпен кіріп, жалынбай, 
Ақылмен тауып айласын.
20. 75( 135-137) Ақылсыз би болмас,
Сәулесіз үй болмас.
21.  76(138-139) Менсінбеуші ем наданды, 
Ақылсыз деп қор түтып,..
22.  80(143-144) Мен -  мақтанның кұлы емес, 
Шын ақылға зорлық жоқ.
23.  82(146-147) Ақыл бітпес дәулетке,
Дәулет бітпес келбетке.
24.  87(153-154) Аққатартқан,
Жэ деуге қайтқан,
Ақыл айтқан пенде жоқ.

25.  94(162) Қайрат пен ақыл жол табар,
Қашқанға да қуғанға.
26.  100(171) Екі ел ірме бітімге жөн келер ме,
Ақылы болмаған соң артын байқар?
27.  101(172) Ақы лдылар арланып ұялған соң,
Ойланып түзеле ме деп айтқанмын.
28.  104(176-177) Халлаққам (жаратушы /қалам иесі/) мақұлық 
ақылы жете алмайды,
Оймен біл ген нәрсенің бэрі -  дэһи (дінсіз /қалам иесі/)
Өзгені ақыл ойға қондырады 
Біле алмай бір тэңіріні болдырады
29.  106(179) Адалдық, ақы л жасынан
Қозғапты, тыныштық бермепті,
Мал түгіл, жанға мырза,
Әр қиынғасермепті...
Ақьілынан ап қайтқан 
Өлгенше болар ермек-ті.
30.  109( 1820183 Т әуекел зор, ақыл мол,
Қорықпай тосқан тағдырын.
31.  112(186-187) Мұқым қазақбал асы 
Тегіс ақыл сұрапты.
32.  114(190-193) Басына құдай беріпті 
Өлшеусіз қылып ақылын.
33.116(195-196 Орамды тілді ауызым,
Ақылға жүйрік маңыздым,
Көп жасамай тез кетіп,
Көзімніңжасын ағыздың.
34.  118(198) Ақылды деп, арлы деп, ақ бейіл деп 
Мақтамайды ешкімді бұл күнде көп...
Үш-ақ нәрсе -  адамның қасиеті:
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек.
98

35.  121(202) Ақыл анықбайқаған қылығынды, 
Қу шыққансып қағасың босқа бұлдыр.
36.  122(203-204) Ақылдының сөзіндеи оилы күиді 
Тыңдағанда көңілдің өсері бар.
37.  123(205) Әділет пен ақылға 
Сынатып көрген-білгенін,
Білдірер алыс, жақынға 
Солардың сөйле дегенін.
47.  163( 249 Достық, қастық, бар қызық -  жүрек ісі
Ар, ұятгың бір ақыл күзетшісі.
48.  166(252) Осыншама ақмак болғаным
Көрінгенге қызықтым.
Ғаділетті жүректің 
Әділетін бұзыппын.
Ақыл мен білімнен 
Әбден үміт үзіппін;
1.  13(23-24) Мактан үшін қайратсыз болыс болмаі
2
.
Иттей
бұз
3.  47(85-90) Бойда қаират, оида көз
Болмаған соң, айтпа сөз 
Қайратым мэлім,

жүктеу/скачать 6,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: