Н. абугалиев ¥ЙҚастың фономорфологиялық ҚҮрылымының ерекшеліктері моногра фия қарағ анды 2012

дегенде 28  жол (ягни 41-68-жолдар) багынады.  Қалгандары  10 жолдан  (21-
30,  31-40)  жэне  12  жолдан  (68-90)  тұрады.  Бірак  мұндай  көп  жолдык  ұй- 
қастар анағұрлым  сирек кездеседі49.
А.  Иүгінеки  өлеңдерінін  жолдары  буын  қүрылысы  жағынан  әр  бәйітте 
эр  қилы.  Сол  сияқты,  эр  жолдағы  сөздердің  буын  мөлшері  де  ала-кұла  Бір 
жолдың  басқы  позициясында  келетін  сөздер  әр  жерде  әр  түрлі.  ягни  бірде 
екі  буынды,  кейде  үш  буынды  сөз.  Осы  іспеттес  олар  бір.  екі.  үш.  гирі 
буынды  болып та құбыла береді, сонымен  бірге ол  сөздер  келесі  гұрган  снз- 
дермен  тіркескенде  эр  буынды  болып,  белгілі  бір  тұракты  өлшемге  сый- 
майды.  Осы  пікірді  толығымен  жол  соңында  ұйкас  қүрап  түрған  сөздер  ту­
ралы да айтуға болады.  эр жолдың ортасында келетін  сөздер  мен  сөз тіркес- 
тері де буын саны  жагынан  мейлінше түрақсыз50.
Енді  осы  орта түркі  поэзиясындағы  сөз  ұйкасымына тілдік  тұрғыда тал-
дау  жасауда  негізгілері  ретінде  Ж. Баласагұни,  А.  Йассауи  жэне  А.  Йүгіне-
ки  шығармалары  алынды.  Бұдан әрі аталмыш  авторлардын  шығармапарын-
дағы  ұйқас  түрлеріне  салыстырмалы  бағытта  лексика-грамматикапык  тал-
дау мақсатында кейінгі  кезеқдегі  ақын-жыраулар  поэзиясы  да сабактаса  ка- 
растырылады.
Орта  ғасыр  псэзиясындағы  толымды  ұйқастарды  дыбыстык-буындык 
белгілеріне қарай темендегідей түрлерге бөліп қарастыруға болады:
а)  Бір буынды толымды үйқастағы дыбыстардың орналасуы:
Баласағұниде  бір  буынды  ұйкасты  сөздерді  зат  есім  мен  етістік  сөз  тап-
тары  күрайды.  Дегенмен  2-3  дыбысты  үстеу  мен  етістіктін  ұйкасуын  кез- 
дестіруге болады:
Өкүш сөзләмә сөз бирәр  сөзлэ 
аз
Түмән сөз түгүнин бу бир  сөзда 
йаз4 ,
Йассауиде2-3  дыбысты  (түйык, бітеу буынды) есім  сөздердін  гана  үйка- 
суы кездеседі:
Ия, достлар,  нашим  иетти игирма^ч,
Ялған дағуа тағатларым  баршасы 
боч.
Қиямет кун не қылгаймын:  барһана 
пөш.
„ 
Ол сабабдин хаққа сиғныб келдим  мана52.
Иүгінекиде бір буынды ұйқасты етістік сөздер қүрайды:
50
 
Йүгінет А.
 Ақиқат сыйы. — Алматы: Ғылым,  1985. - 1 8 - 1 9-бб 
Соңда,  19-6.
Ежелп  дәуір  әдебиеті  //  кұраст.  А. Қьфаубаева.  —  Алматы:  Ана  тілі  1991  —
о 1-0.

Айа мал  идиси ахи едгү 
ер 
Байат берди ерса сеңа сен  ма 
бер 
Йерилган сөкүлган терип бермаган 
Халал  берүр ерсан нечак терса 
тер>\ 
шумағында тармақ  соңындағы  ұйқасты  сөздер  2-3  дыбысты  тұйык 
(ер)
  жо- 
не бітеу 
(бер,  тер)
 буындардан тұрады.
Үйқасатын  сөздердің буын  түрлеріне карай  бір  буынды  толымды  ұйкас- 
тар  жоғарыдагы  үлгідей  негізінен  2-3  дыбысты  тұйык  және  бітеу  буыннан 
түрады.  Йассауи,  Иүгінеки  поэзияларында  бір  буынды  сөздерден  тұратын 
аяқкы ұйқастар өте сирек кездеседі.
ә) 
Екі  буынды  толымды  ұйқастардагы  сөздердің  дыбыстык-буындық 
қүрылысы төмендегідей болады:
Баласагұниде  екі  буынды  толымды  ұйкастар  негізінен  4-5  дыбысты  зат 
есім  мен етістік сөздер  кұрайды.  Мысалы:
Билигни бәдүг бил уқушны 
улуг 
Бу екки бәдүтүр өдүрмиш 
қулуг54.
Ескерту:  бұдан  әрі  белгіленген  сөздерге тілдік талдау  жүргізуде  көрсе- 
тілген эдебиеттердін өзінде  келтірілген аудармалар басшылыккка алынды. 
Йассауи де:
Ғишқ иолида ғашык болыб  Мансур 
ути,
Белин  бағлаб хак ғишкыны  махкам 
тути. 
Маламатлар,  аһанатлар  куб  ишитди,
Ай,  муъминлар,  мен  һам  Мансур  болдым  м ан а'\  - 
шумагында  3-4  дыбысты  ашык  буынды  етістіктер  (
ути-өтті
. 
тути-түт- 
ты)
 үйқасып тұр.
4-5 дыбысты тұйық,  ашық,  бітеу буынды етістіктердін ұйкасуы:
Йассауи де:
Мансүр келгач дар игилиб узи 
апды,
Батын  кузи ачуклари  хайран 
қалды.
Парту салыб Алла узи  назар 
қылды
,
«Уашушқа» деб дидарини курдим  мана.
6 дыбысты бітеу буынды етістіктердің ұйкасуы:
Йассауиде:
Пирмуган хизматида иугуриб 
иурдим
,
53 
л
Иүгінеки А.
 Акикат сыйы. — Алматы:  Ғылым.  1985  — ЗЗ-б
Ежелгі  дәуір  әдебиеті  //  құраст.  А.  Қыраубаева.  —  Алматы.  Лна  тілі.  1991. 
92-6.

Хизмат қылыб көзим  иуммай  хазир 
турдим.
Мадат кылды ғазазилни  каулаб 
сурдши 
Андин соңра  канат какиб учтим  мана.
Йүгінекиде:
Айа тил төрат мадх өтүнгил 
қины 
Мен артуг кылайын шаһымға 
аны 
Шаһым  мадхы  бирла безайын  китаб 
Оқуған кишиниң йарусын 
жаны56щ
 —  
мұнда  ұйқасушы  есім  сөздер  3-4  дыбысты  ашык  буындардан  (
қа+ны
  — 
а+ны
 -  
жа+ны)
 күралған. Немесе:
Билиглиг бириңа билигсиз 
мыцыи 
Тенагли теңади билигниң 
теции 
Бақа көргил емди уқа 
сыңайу 
Не нең бар билиг тек асығлык 
өцин
57, —  
шумағында 4-5 дыбысты  ашық және бітеу буындардан  (.
мы+ңын
 — 
те+ңин
— 
ө+ңин)
 жасалғанын көреміз.
Түйіні —  екі  буынды толымды ұйқастар  3-6  дыбыстан тұратын  дөздерді 
қамтып, ашық, тұйық және бітеу буындардан тұрады. 
_ ■
Дегенмен  А.  Иүгінеки  поэзиясындагы  екі  буынды  толымды  ұйкастар-
дың  басым  көпшілігін  ашык буынды  есім  сөздер  кұрайтынын  айга  кег\  кс- 
рек.
б) 
Үш  буынды  толымды ұйкас  Баласағұниде  көбінесе  7  яыбысты  етіс- 
тік сөздерден ғана құралған.  Мысалы:
Өкүш сөзда артуг асығ 
көрмэдим 
Иана сөзләмишда асыг 
бушады м.
Йассауиде 7 дыбысты ашық,  түйық буынды  есім  сөздерден  жасалады:
Уч  иуз  мулла игылыб битти  куб риуаят,
Шариғатдур  мен һам  битай  бир 
риуаят.
Тариқатда, хақиқатда хақ 
химаят
,
Башим бериб хақ сырыны  билдим  мана.
7-8 дыбысты тұйық,  ашық,  бітеу буынды есім  сөздерден:
Мен  маликдин шарам айтурмин,  ей 
умматгш, 
Иаратқандин қорқмасмусин  паст 
химматим.
Кеча иатмай тағат қылсаң хош 
даупатым
,
Мустафаға матам тутуб кирдим  мана.
56 
ш*
57 
Ңүгінеки А.
  Ақикат сыйы. — Алматы:  Ғылым.  1985. — 23-6. 
Иүгінеки А.
  Акикат сыйы. -  Алматы:  Ғылым.  1985. -  26-6.

лады:
Уқуп сөзла сөзни  евүп 
сөзлама
кизлама
Мың ер достуң ерса өкүш көрмагил 
Бир ер душман ерса аны 
азлама
.
8 дыбысты етістік сөздерден:
Қатығ кизла разың киши 
бітмасүн
келмасүн
йашру
ь у  көрган ешиткан сеңа 
күлмасүн.
Түйіні 
үш  буынды  толымды  ұйқастар  6-8  дыбыстан  тұратын  ашык 
түйық және бітеу буынды сөздерден жасалған.
Жыраулар  поэзиясындағыдай  Жүсіп,  Ахмед  поэзиясында  да  аяккы  ұй
қастар  үш  буынды  сөздерден  аспайды.  Ал  Йассауидің  ерекшелігі
Абайдан  бастап  бүгінгі  қазақ  поэзиясынан  орын  алган  төрт  буынды  аяккы 
ұйқастарды 
қолдана білген.  Мысалы:
Зикрин тамам  кылыб,  утим 
диуанагсг,
Хакдин  өзга һеч  сөзламай 
биганага.
Шамғин  излаб  шакирд кирдим 
паруанази^
Аскар болыб куюб-ианыб учтум  мана. —
шумағында 8-9 дыбыс
9 дыбысты  ашык,  тұйық, бітеу буынды  есім  сөздердін ұйкасуы.
Алты  иашта турмай  качтым 
халашдин
,
Кукка шықыб дарс ургандим 
малаикдин
.
Дамин  кииб һамма аһил уа 
галаикдин
,
Ол сабабдин алтмыш учда  кирдим  иерга.
10-11  дыбысты ашык,  бітеу буынды етістік сөздердін ұйкасуы:
Жаназасын оқыб иердан 
көтәрдіілар,
Бир фурсатта ужмак ичра 
иеткурдилар.
Рухин алыб ғалайынга 
киргуздилар
,
Ол сабабдин алтмыш учда кирдим  иерга.
10-11-12  дыбысты  ашык,  бітеу  буынды  есім  сөздердін  ұйкасуы  кезде- 
седі: 
^
Иер астига качиб кирдим 
ноданлардину 
Илким  ачиб дуга тилай 
мардонлордин. 
Рариб жаним  и уз тасатдик 
данспар<)пн. 
Дана табмай  иер астига  кирдим  мана.
талдаулардан
і  гк т и и -
сында  толымды  бір буынды  ұйқастар  —  2-3  дыбысты  зат  есім,  үстеу.  етіс-

п к   « и г р а е м .   еш   бчы н ды   т и ш и   $.мвдстар  —   3-6  дыбы*:і ы  е ч ж   «л**
спстж   смосрдем  үш 
буымды  толымды 
умка* тар 
М  
дыбысты 
«см*  « м к  
спстш  
свздерден  г^рэды 
Ад. 
т&рт  буынды толымды  ұйкастар 
ге«  Иассаум 
» я — г и н в  
т о м е » ,  от
рды  8-12  дыбысты  к «   жамс  етктш   с*ьж р  щ -
1
.
3
.
1. 
¥ЙҚАСТЫҢ ДЫ
5
ЫСТЫЩ
 ЕРЕШВЛЖТШРІ 
» )  Д ц ш т ы   и  
4
> і а ц г і  каты гты  |
1
к и }
С м   үйқзеын  ту дыр> дз  сол  сю   бойындшы  аыбыстардын  атқарар  р м і
ораезн 
тутж
  болады 
См 
ш ,   ыүмы  б о   лыбыегардыи  аріжулаинвдык.
акуспкмык  ерекшея акт ерінс  гуйемг отырыл айкымдайчы <
Гүркі пдае р*пае,  м н и м  ошмде. ы ж  плшдегі «м м   уймкы   тар мак  ішін 
м
  буыя  самым  бірдей  « с т р у ч к и   орыидаяады  мсс*.  ал  буынды  кай 
п я т  
бом м сы а  м уы еты   аыбыстар  «доайды  Сомаыктаи  аа  муы еты   аыбыстар
• м и   вм г»  ( у А ж ы м ы т )   бейиа  б*р  м м   б п і ^ м ж т е і   а у е т д ііт .  арі  к*л*- 
с ш ж   эр*  ш а р м   ы р гм   зарыт ады  С м д м   сымгырлыам  уаш У ^р^и а  эуен- 
діліп.  эсерділім «мм  м р к і  неғүрлым  «мл  керімуше  мүмымді*  6ер*а<’"
Мкал*и  «рысты  дыбыетардыч  кайтаммыа  келуі  аркызы  ш»ем  у<Ш«- 
сі ш ш   «асадуы ирга ту*ш а&»• шаіымла  тмеилепаей мюімк  бес* л
I )  \ш м к  и т м п
Іас саунде
Ь п у р а а  
Окытчм  нем и ыдты
Ммм  й м т  ыдма «
%
Т 
шуштмш толгымммдим  тигри мцама, 
Таварру* я б  адыб иурдн колдмн
Қушмндим Фу е т м р гя.  кптмм  жщ$т
О* 
ся& бяш
 алгмыш уч да  кмрдим  мер»
ЬУ «У* * * * * *  с ү ч ғ 
трм ак сен»
Ачык б ш п  йарым койутт барауту и 
Ву 
а
тут 
ааэасы 
іаггыгэыг 
«ф а 
А «асы 
Фшущт
 м аты  
аы/
'аса* кайм ереа €>«да арысы
Ары  шйрм 
татку 
ыалаим ш
4 т» — >  1  в а а а а а м м т
ртшы  — Л а й т   Мигтыг  т ?   -  ПО  |}*-йб
3 1  ДВГТГ *дТ 1 Г Г Т тя т а г я *  1ТШНІІІІ

ә)  Қысаң даум сты  ды бы стары ны ң  үндесуі: 
Баласағұниде
емгәтүр
Йассауиде:
Башым  кәсмәсүни  кәсәйин 
тип им. 
Хақикатлығ чин ғашыкка тухфа 
бергум
,
Йүгінекиде:
Рахматиңдин
н 
сургум 
қыргум,
Сүңакка йилиг тег еранга 
бипиг
Еран көрки  ’ақыл ол  сүңйкнин 
йилиг 
Биликсиз йиликсиз сүңак тег халы 
Иилигсиз сүңакка сунулмас 
елиг.
б)  Ж уан дауы сты ларды н  үндестігі:
•
Баласагұниде
Тапуғ кодса дунийа тиләсә 
тамуг
0
V #
Иассауи де:
қур)
Иүгінекиде:
Мен  маликдин  шарам  айтурмин, ей
улшатим 
Иараткандин қорқмаемусин  паст 
хгшматим. 
Кеча иатмай тагат кылсан  хош 
дс&іатым. 
Мустафаға матам тутуб  кирдим 
мана.
Тат Испаһсапар бег үчүн бу китаб 
Чықырдым ажунда аты 
цапсу деп 
Китабымны  көрган ешиткан  киши 
Шаһымны ду’а бирла йад 
қылсу деп 
Кединги  келигли  кишилар ара
Аның зикри таңсуқ едиз 
болсу теп...
в)  Ж іңіш ке дауы сты ларды н  үндесуі:
Баласағұниде
Иассауиде:
Тириглигни  мун  кыл асығ 
едгүлүк 
Иарын болға едгү  йегү
-кэдгулуг.
Бир  иашымда аруах  мена улуш 
берди.
курОи
сүрОи
Иүгінекиде:
Ол сабабдин алтмыш учда  кирдим 
иерга.

Қамуғ тегдачи  нең казадин 
ерүр 
Уқушсыз ер аны  сЁбйбдин 
көрүр 
Қаза бирла учған  халиқ қушлары 
Қарыға қонар  һам  кафаска 
кирүр. 
г)  Еріндік дауы сты ларды н ұйкасуы:
Баласағұниде:
Йуры ей билгсиз игиңни 
ота 
Билигсиз отын сен ә билгә 
қут-а.
к*
Иассуиде: 
■
«Инна фатханы» оқып,  мағна 
сурдим,
Парту сапды: бихуд болыб дидар 
көрдим.
Моллам уриб, «ускуб деди бақыб 
турдим,
Басым сачиб мазтар болыб турдум  мана. 
Йүгінекиде: 
і  
: ' ,
Бахил  йығды зар сим  харамдин 
өкуіи 
Вабал  көтрү  барды узила 
сөкүіи 
Үлүш болды  малы  кишилар  ара 
Бахил алды  андин өкүнчдин 
улүиі.
ғ)  Езулік дауы сты ларды н үндесуі:
Баласагұниде:
Уқушлуқ уқар —  ол билглиг 
бипир 
Билигли уқуғлы тиләкка 
тегир.
Йассауиде:
Суннат ермиш  кафир болса, берме 
азар, 
Көңли  қатиғ дил азардин  худа 
безар.
Алла хақи андағ қулға сажжин таяр,
Даналардин ештиб бу сөз айтдим  мана.
Йүгінекиде:
Есиз қылған ерга сен едгү 
қыл-а 
Қарамның башы бу ерүр  кет 
бил-а 
Агар  келса ердин  сеңа едгүл үг 
өкүш  қыл ол  ерниң санасын 
типа.
д)  Еріндік пен  езулік дауы сты ларды н  үндестігі:
Баласағұниде:
Уқуш  кайда болса улуглук 
болүр 
Билиг кимда болса бәдүклуг 
алур.
Йассауиде:
Иер устида улмас бурун тирик 
улдгш. 
Алтмыш  учда суннат деди  иштиб 
билдим. 
Иер астида жаним  била куллик 
қылдым
.

чи*
Иүгінекиде:
Иштиб, уқиб  иерга кирли  Қул  Қс 
Ешитгил  билиглиг негу деп 
ащ>р
турур
тутгыл
Халы  чықса бектин тишиңни 
сыйур. 
е) 
Ж уан  мен  жіңішке дауы сты ларды ң үндесуі: 
Баласағұниде:
болур
V#
Иассауиде
өлүр
Иүгінекиде:
Рахман егам  сахи болыб мәй 
ичурсо, 
Аһил уа гаял, ханмандин  пак 
кечурса. 
Ужудумдин газазилни хак 
қачур~ау 
Жорум,  гисиян  кираһларин  ачар, достлар
Сениң барлығыңғы тануглук берүр
Жумат жануар учган  йүгүрган 
нең-а
Сениң бирлығынға далил аркаган
Булур бир нең ичра далиллар 
мың-а. 
ж) 
А ш ы қ пен  кы саң дауы сты ларды ц үндесуі:
Баласагұниде:
тутса
Иассауиде
Иарур ер  көзи хам  йарайур 
сөзи.
аитдим
пунд
Иүгінекиде:
Ғариб,  факир,  иетимларни башин 
сш аб, 
Көңили қатиғ халаикдин қачтим  мана.
Иема төрт ешиңа ыдурман салам 
Олардин  усанмак качан ол 
меңа 
Сад и к бирла Фарух учунч  Зу н-нурайн 
Али тертиланчи ол йрсиг 
пгоңа.
Ахмед  поэзиясындағы  дауысты  дыбыстардың  ұйкасуында  немесе  сөз 
сөздщ жьімдаса айтылуында дауыссыз  дыбыстардың  орны  ерекше.  Мә-
И Я Н В Й і Г ^
Билиглиг бириңа билигсиз 
мыңын 
Теңагли теңМди билигнин 
твңин
Бақа көргил емди ука сыңайу

Не нең бар билиг тек асыглык 
ецин,
  — 
деген  үзіндідегі  белгіленген  сөздердің  үйлесуіне  сәйкес  дауыссыз  дыбыс- 
тардың (Ц 
н)
  қайталанып  келуі  ықпал  етіп  тұрганын  ангару  киын  емес.  Ал- 
гашқы  тармақ  соңғы  сөздердің  (.
мыңын-теңин
)  ұйқасу  сапасына  сол  кездік 
қосымшанын 
—ин
  болып  жалғануы 
(-ін
  емес)  кері  әсерін  тигізіп  тұр.  Сонда 
бұл  шумақтагы  дауыстылар 
жуан-жіңішке,
  әрі 
еріндік-езулік
  болып  үйле-
СІПТүр. 
*  ■
 
-  -
ә) 
Дауы ссы з ды бы старға қаты сты  ұбқасу
1)  Үнді дауыссыздар дыбыстарының үндестігі:
Баласағұниде:
Тириглиг берүр көр такы  йер 
нәцин 
Оқыйу туру күндә текмә 
үниц.
Иассауиде:
Иүгінекиде:
2)  ¥яң дауыссыздар ының үндестігі: 
Баласагұниде:
Жандин  кечиб хазрат сари 
бара/імадым. 
Нафсидин  кечиб хак амрини 
қы.шімиОым
, 
Улиб барсам  хасрат меңа  иетар, достлар.  .
Сүчүг таттың ерса ачыкга 
анун 
Бирин  келса рахат келүр  ранж 
оңун 
Айа ранж катықсыз сүрүр умғучы 
ажун  қачан ол умунчқа 
орун.
ч/
Иассауиде
Қылынчы қыз ол көосә йашы
ажун
Даргаһиңа
тутуб
иурак,  бағрим тутуб
Иүгінекиде:
Ихлас билан  иғлаб дуга  кылай  сена.
Бакасыз ерүр бу ажун 
лаззаты 
Кечар йел  кечар дег  маза 
муддаты 
Иингит хожа болур  йаңы  ескирүр 
Қавы ерса камлур  качар 
куввиты.
3)  ¥яң мен үнді дауыссыз дыбыстарының үйлесімі:
Бапасагұниде:
Негү тер ешитгил  киши 
едгүси 
Иорыб тын тоқыглы  ахир 
өлгүси.

Йассауи де: 
* 
|  
г,  V
Тагала Алла ғашикларға берди  ғишкин,
Шакир болыб,  уртаб яниб куйдим 
мани.
Ики  ғалам  кузлиримға качкач 
дана,
Куринмади,  иалгуз хакни  суйдум  мана.
Йүгінекиде:
Көни сез’асал дег бу йалган 
басал 
Басап йеп ачытма агыз йи 
’асал 
Йа йалган сез иг дег көни сөз шифа 
Бу бир сөз озагы урулмыш 
масап.
4)  Қатаң дауыссыздардың үйлесімі:
Баласағұниде:
Атым  қул тапуғчы көр орнум 
цапуг 
Қылынчым  кишилик бу  кылкым 
тапуг.
Йассауиде:
Тарикатни  иоли  катиғ тарфа 
шаштым.
Башым  кати  Пирмуған сари 
қачтым.
Пир итагин тутиб батын  кузин  ачтым,
Расуа болыб,  иоллар  кезиб  иурдим  мана.
Йүгінекиде:
Еши едгү болса, ер едгү болур 
Ер еш едгүсинда өкүш хайр 
кепүр 
Есизга йавума есиз сухбаты 
Сени таркин есиз кылығлык 
щылур.
А. Иүгінеки  поэзиясында  қатан  дауыссыздардын  үйлесімі  өте  сирек,  ап
катан  дауыссызға  бітетін  ұйкасты  сөздер  кездеспейді  де.  Мұны  автордын 
кемшілігі  емес,  сол  кезең  поэзиясындағы  тілдік  ерекшелік  деп білеміз.  Есе- 
сіне  ХУ-ХУШ ғасырдағы  жыраулар  шығармасында  тапшы  келетін  сөз  ұй- 
қасындағы 
үнді мен қатаң  немесе үяң мен қатаң  дауыссыз  дыбыстардың 
уйяесуі
 анагүрлым  мол деп айтуга болады.  Мысалы:
Тириглигни мун кыл асығ 
едгүлүк 
Иарын болга едгү 
йегу-кәдгу.чуг,
Қапуг ачты дунийа такы  бир 
қапуг 
Өлүм  капгы  ачлур кирүр  хапк 
қамуг
 немесе 
Бу дүнийа  ненидин  йегү 
кетгүч)
Ол артук тилама  вабал 
йутгу.чуг 
Тарықлық деп айды ажунны  расул 
Тарығлықда қатлан тары 
едгүлүг.
Тариқатни  иолларидур қатиг 
газаб,
Бу иолларда нича гашык болды  тураб.

Ғишқ иолиға һарким  кирса хали 
хараб
.
Иаранлардин  иолни сураб иурдим  мана.
Түйіндей  айтқанда,  ұйқас  тудыруда  сөз  ішіндегі  буыннан  бастап. 
жекелеген  дыбыстарға дейін  қызмет  атқарады.  Яғни  олар  акустикалык  жэ­
не артикуляциялйқ жағынан бірдей  немесе ұқсас болып  келуі  шарт.  Поэти- 
калық  шыгармада  дауысты  және  дауыссыз  дыбыстардың  белгілі  бір  рет, 
тәртіппен тізіліп  келуі ондағы  ырғақтың  сақталуына аркау болып,  сөз  эуез- 
ділігін, сөйлеу әуезділігін, жалпы өлен үйлесімділігін тудырады.
1.4.  ТОЛЫ МСЫ З ҮЙҚАСТАРДЫҢ Ж АСАЛУ Ж ОЛДАРЫ
Орта  ғасыр  поэзиясында  толымсыз  ұйқастардың  төмендегідей  түрлерін 
кездестіруге болады:
1)  Иассауиде  сөз  ұйқасын  соңғы  екі  дыбыстын  кайталанып  келуі  сак-
тайды.  Мысалы: 
Т
Иманимға чангал уриб  кылды 
г а м н а қ ^ ^
Пирмұган  хазир бол деп  сачты 
трііак.
Шайтан лағин мендин  качиб  кетти 
бипақ
.
«Бихамдилла»  нур  иман айттим  мана.
Немесе  төрт буынды  сөздің  соңгы  екі  буыны  ғана  сәйкесіп  келіп.  үйле- 
сімділікті  сактайды:
VI
Жаназасин оқыб иердан 
кетэрдилар,
Бир фурсатта ужмақ ичра 
иеткурдипс
Рухин алыб ғалайынға 
киргуздилар
.
Ол сабабдин алтмыш учда кирдим  иерга.
Сол  сняқты  төрт  буынды  сөз  бен  сөз  тіркесінің  алғашкы  жэне  соңгы
¥  Ү »   П
О
П
Г
  V  
_____ —
________
ұиқастың 
жумға
Мухаммад, 
кургил
Умматлариң нилар қылур, Ахмад, сени,
Мустафаға матам тутуб кирдим  мана.
„  ИҮгінекиде  таРмак  сонындағы  ұйқасушы  сөздердін  барлык  буыны
ұиқасқа негізделмей,  үндестік,  үйлесім  болу  үшін  дыбыс  сәйкестіліі і  сонгы 
буындарында ғана болады.  Мысалы:
Айа артағ ишлиг савүнчин 
салын 
Сениң рузгарың бу көүлча 
қьиын 
Тилакча тиоил  инч  фарах  кадғусыз 
Йүригил тилагил өзүң 
хогилугын.
 —

деген  шумакта  тармак  сонындағы  белгіленген  сөздер  толыгымен  ұйкасиай 
түр. Оған себеп —  сөз бойындагы  дауысты-дауыссыз дыбыстардың  әртүрлі 
болуымен  қатар,  буын  сандарынын  әркелкі  болып  келуі.  Мұнда  тек  кана 
біркелкі  жалғанган  косымшалардың  арқасында  үйлесім  болып,  ұйкастын 
толымсыз түрі жасалып түр.
2) 
Үйлесуші  сөздердегі  дауысты  дыбыстар  сәйкес  келмеген  жагдайда 
да толымсыз ұйқас пайда болуы  мүмкін. Мысалы  Йассауиде:
Қул Қожа Ахмад,
қырыққа кирдиң нафсинни 
қырық,
Мунда иғлаб, ахиретда болғыл 
арщ.
Пуст иман шаригат дур,  магзы —  тарик,
Тариқ  кирган  хақдин  улаш  алды,  достар,  — 
курсивпен белгіленген сөздердің дауыссыз дыбыстары  біркелкі  келгенімен,
дауыстылары  артикуляциялык тұргыда  сәйкеспей,  ұйкастын  сапасына  нұк- 
сан келтіріп тұр.
I' ДД-  , 
•
Иүгінекиде:
Билиглиг киши  көр билүр  иш 
өзгін 
Билип етар ишни өкүнмас 
кедин
Не түрлүг иш ерса билигсиз өни 
Өкүнүч  ол анар  йок өн анда 
адын.
 —  
белгіленген 
кедин,  адын
  сөздері  жіңішке-жуан  болып  келуіне  карамастан, 
д 
және 
н
  дауыссыздарының  сәйкес  кайталанып  келуі  белгіленген  сөздердін 
өзара үйлесім  табуына себеп болып түр.
3) 
Кейде тармақ соңында ұйқасқа шығарылған сөздердің жуан-жіңішке 
болып келуі де үйлесімділікті  мейлінше әлсіретеді.  Мысалы Йассауиде:
Иилигимда ермин дедим, фиғлым 
загиб
,
Қан тукмадгим кузларимдин бағрым 
езиб.
Нафсим учун иурар ирдим  гиттак 
кезиб,
Заты улуғ хожам, сиғныб келдим сеңа.
Иүгінекиде  сез  бен  сөз  тіркесінің  ұйкасуында  сөз  тіркесінін  жуан  және 
жінішке сөздерден  кұралуы да кездеседі:
Билиг билди болды  еран 
белгүлүг 
Билигсиз тиригла  йитиг 
көргү.чуг 
Билиглиг ер  өлди  аты  өлмади 
Билигсиз есан еркан 
аты емуг,
 — 
мүндатармақ сонындагы  жінішке  үш буынды  ұйкасты  сөздер  меи 
.•
көргүлүг)
  соңгы  тармактағы  сөз тіркесі  буын  санын  сәйкес  сақтап  (айты- 

жүктеу/скачать 8,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: