Н. абугалиев ¥ЙҚастың фономорфологиялық ҚҮрылымының ерекшеліктері моногра фия қарағ анды 2012

тармақтағы 
тірміш
  етістігінің 
т, р, м,  і
 дыбыстары  қайталанып,  ш  дыбысы 
акустикалық  жағынан  с  дыбысына  ұқсап  барып  (екеуі  де  қатаң,  шұғыл 
дауыссыздар),  буын  санының  кемдігінен  толымсыз  ұйқас  құрап  тұрса, 
қо-
бартмъ”"
 
-------- ----------------------- ш  
*  •
Мұндағы
екенін анғаруға болады.
жұрңактары
Ал
і  беш  отуз 
с 
сүңүгидіміз
Еллігіг
Қаганлыгыг қансыратдымыз.
Тізлігіг секуутіміз.
Башлыгығ йүкүнтуртім із.
түркіміз\
Будуным  ерті.
Бас-аяғы  жиырма бес (рет)
аттандык.
Жиырма  үш  рет согыстык. 
Елдігін  әлсіреттік, 
Қағандығын  кансыраттык, 
Тізеліні  бүктірдік,
Бастыны еңкейттік.
Түргеш  ханы  түркіміз, 
өз халқымнан  еді 
(К.  үлкен жазу)26,
8  тармақты  шумақтың  1,  2-тармақ  соңдарындағы  етістіктерді  ұйқастырып
белгіленген  алғашқы  буындары  мен  соңғы  қосымшаларының
тұрған
кайталанып  келуі. 
тізлігіг— башлыгыг)
(еллігіг—қага
келіп,  толымсыз  басқы  ұйкасты  кұрап  тұр.  3-4-тармак  соңдарындагы  сөз- 
дерде 
(елсіретдіміз
 —  
қансыратдымыз
)  ұйқаска  бағынбай  тұрғандары  тү- 
бір зат есімдер,  ал тізбелей жалғанган етістік тудырушы  жұрнактары 
(сіре
.- 
т)
  мен  жіктік  жалғаулары  (-
діміз.-дымыз
)  дауыстылары  жуан-жінішке  бо­
лып,  дауыссыздары  кайталана  сәйкесіп,  үйлесімділік  тудырып  түр.  5.  6- 
тармақ сонындағы  етістіктердін  белгіленген  соңғы  буындарындагы  дыбыс- 
тар  7-тармақ  соңындағы  жіктік  жалғаулы  зат  есім  дыбыстарымен  сәйкесіп 
барып,  толымсыз  ұйқасты  тудырып  түр.  Сондай-ак  мұнлагы  бір  ерекшелік 
көпше  түрдегі  I  жак-тық  жіктік  жалгауынын  түбір  етістікке  бірынгай  - 
дымыз,  -діміз,  -тымыз,  -тіміз,-мыз,  -міз
 тұлгасында  келіп  отыр.  Қазіргі  ка­
зак  тілінде  үндестік  занына  орай  (ілгерінді  ыкпал) 
-дық,  -дік,  -тық,  -тік 
форманттары  да  бар.  Кей  жагдайда  бұл  косымшалар  -думуз  түрінде  келеді.
\л мло пт с *
Мысалы:_______________
27.  Ол суб коду 
бардумуз, 
Саналағу
Сол сумен жүрдік, 
Ханагалы тоқтадық,
26
Көрсетілген
I I »
атындағы  ПМУ-дің 
калемик  С.Бөйсембэ 
атьждағы  ғылыми
КІТАПХАНАПі-
6
1
9
5
5
5
1
7

Атуг уқабайур 
ертіміз...
 
Аттарды  ағашка байладық
Күн  йеме,  түн  йеме  йелу 
бардумуз.
  Күн демей,  түн  демей  желіл  барды к.
Қуркузуғ уқа 
басдумуз.
 
Кырғыздарды  ұйкыда бастык
Орхон  жазбаларынан  бірыңғай  етістікті  сөз  ұйкастарынын  кездесуі.  я 
ни өлең жолынын тек бірыңгай  мүшеден тұруы  ерекше  жайт.  Мысалы:
андуму 
Қану, сүсі тірілмес. 
Сүңүсдіміз,
Санчудумуз.
Қанун 
өлтүртіміз. 
Катанка куркуз будуну 
Ічікді,  йүкүиті
’ 
йантумуз 
Көгмен  йусуг ебірү 
келті
(Жолымызды) сүңгімен  аштык, 
Ханы,  әскері  оянды.
Соғыстык.
Шаныштык.
Ханын  өлтірдік 
(Біздің) қағанға қыргыз халқы 
Бағынды,  жүгінді,  қайттық. 
Көгмен койнауын  айналып 
өттік27
мүңда да үйқастың
тұрғанын  айкын  аңғаруға болады.  Олар: 
-думуз,  -тумуз,  -діміз,
  -
тіміз,
  -<Н  -
ті,
  яғни  казіргі  қазақ тіліндегі  жіктік формадагы  жедел  өткен  шактын  жұр- 
нақтары
Көне  түркі  тіліндс  казак  әдеби  тіліняегідей  дауыссыз  дьібыстардын  үн-
іан-
десіп  келуі  (ассимиляция)  жүйелі  түрде  кездеспейді.  Ассимиляция
дылығы  ол  кезде  болмаған,  кейін  гана  кейбір  түркі  тілдерінде  пайда  болтам 
деген де  пікір бар. 
*
Жоғарыдагыдай  тілдік  талдау  барысында  бұл  көне  туындылардан  кан- 
дайда  бір  поэтикалық  шеберлікті  күту  орынсыздау  екенінс  көз  жеткізуге 
болады.  Олай  дейтініміз,  бұл  шыгармалар  бүгінгі  таңда  шыркау  шегіне 
жеткен  тел  поэзиямыздын  алғашкы  баспалдагы,  бастауы  болатұгын.  Деген- 
мен,  кұлпытастардағы  жыр  жолдарында  аяққы  ұйкастардан  өзге  казіргі  ка­
зак өлеңінде  кемелдене  түскен  баскы,  ішкі  ұйкас  түрлері  де  кездесіп  калып
•V ЖЛ" /"V 
м
 т   а  
Ж   Я
_____ —   --  - -
  -
жатады 
12.  Ол сабуг есідіп, 
Түн 
удусукум
 келмеді, 
Күнтүз 
олурускум
 кея» 
Анта
 өртү  қағанума ө" 
Анча
 өтүнтім:
Табғач, Оғуз,  Қутак — 
Өз  ічі-тасун тутмус тег
Осы сөзді есітіп,
Түнде ұйқым  келмеді,
Күндүз отырғым  келмеді.
Акыры,  кағаныма  өтіндім.  Былай 
өтіндім:
«Табғаш,  огуз,  кұтаи —
Бүл  үшеуі біріксе,  біз

қала алмаспыз, —
белгіленген  сөзлерден  тармақ  ортасында  кайталама 
(кеямеді)
  алдында  зат 
есім 
(удусукум-ұйқым)
  мен  негізгі  етістіктің  (
олурускум-отыргым
),  тармак 
басында  үстеулердің  (
анта-ақыры
, 
анча-былай)
  ұйқас  кұрап  тұрғанын  аң-
ғаруға болады. 
, 
1
1 
1
Тегінде  Орхон  жырларында  өте  жиі  ұшырасатын:  іші-тысы  (ічін-та- 
шын),  ел-жұрты  (ел-төрүсі),  жылаган-сықтаған  (йұғчы-сығытчы),  інілі-аға- 
лы  (інілі-ечілі),  бейнет-күші  (ісіг-күчіг),  ата-баба  (ечүм-апам),  от-су  (от- 
суб),  ойда-қырда  (йер-сайу),  ілгері-кейін  (ілгері-құрыгару),  атак-даңкы 
(аты-күчі),  өлім-жітім  (өлү-йітү),  жаяу-жалпы  (йодагын-йаланын),  жер-көк 
(тенірі-йір),  қасы-көзі  (көзі-кашы),  ою-өрнек  (барк-бедіз),  күні-түні  (кун 
йеме-түн  йеме),  кыз-кырқын  (кыз-кыдыз)  тәрізді 
тұрақты-магынаіық  бір-
лікті  білдіретін  цос  сөзді  егіз  тіркестер  мен  ыңгайлсіс  мэндес  сиионилн)!
сөздер тізбегі
 өлең жасаудын ең әдепкі тәсілдері  болганга ұксайдьг*.
Сайып  келгенде,  көне  жазбалардың  өзінен-ак  толымды,  толымсыз.  сәз 
бен  сөз,  сөз  бен  сөз  тіркесі,  сөз  тіркесі  мен  сөз  тіркесі  ұйкастарын,  казіргі 
поэзиямызда  кең  өріс  алган  баскы  және  ішкі  ұйкастардын  алгашкы  белгі- 
лерін  кездестіруге  болады.  Ал,  аяккы  ұйкастарды  жасауда  автор  көбінесе 
етістік  сөздерді  қолданган.  Ал  етістікті  аяккы  ұйкастар  орта  түркіде  де, 
жыраулар  поэзиясында да  кең  қолданыс тапканын  алдагы  талдаулар  көрсе- 
теді.  Демек,  ұйқас  қүраудың осы  бір тәсілінің  өзі  тарихи  кезең  арасындағы 
шыгармашылық  сабақтастықты  байқатады.  Сөз  үйкасының  —   өлеңге,  уа- 
қыт  өте  өленнің  өнерге  айналуының  түп  казығы  аталмыш  көне  мұралары* 
мызда жатқанына күмән жоқ.
Сондай-ақ  тыңдарманның  (оқырманның)  назарын  аудару  мақсатында 
жыр  жолдарында  сөздерді  қайталау  аркылы  оған  әуезділік  бітіру  тәсілдері 
баршылык.  Мәселен, тұтастай тармақ қайталануы:
6.  ...Сүчіг 
сабыңа, 
йымшак  Тәтті  сөз,  асыл  дүниесіне  көп 
ағысына артурып  үкүс 
алданып
Түрк будун
 өлтіг, 
Түркі халкы,  кырылдын,
Түрк будун үлесікіц.
 
Түркі  хапкы,  жойылдын.
Бірійе  чугай  йыш түгүл, 
Түн йазы  қонайын тісер, 
Түрк будун,  үлесікің.
Түстікте  Шұгай  койнауы  түгіл. 
Тун 
жазыгына 
конысгамсак 
десуші  ен,
Түркі  халкы,  жойылдын.

Қайталамалардың тармақ басында және сонында келуі:
9.  ...Теңрі йарылқадуқын 
үчүн,
 
Тэңірі жарылқағандыктан,
Өзім  құтым бар 
үчүн,
 
Өзімнің  бакытым  бар  болғандыктан.
Қаган
 олуртым. 
Қаған отырдым.
Қаган
 олурып, 
Қаған болып,
йоқ, 
чыгай будунуг
 көп  қобартдым,  Жок,  кедей халыкты  көп  көтердім.
Чыган будунуг
 бай 
қылтьш,
 
Кедей халыкты бай  кылдым.
Аз будунуг үкүш 
қыптым...
 
Аз халыкты  көл  кылдым.
берілген  үзіндіде  тармақ  басында  зат  есім  (
қаган
)  мен  есімді  тіркестердін 
(чыгай  будунуг)
  және  тармақ  сонында  септеулік  шылау 
(үщЯ)
  мен  етісгік- 
тің (
қылтым
) қайталанып тұрғанын аңғару киын емес.
Ішкі қайталаулар:
29.  Қутым бар учун, 
Бағым  болгандыктан,
Үлүгім  бар үчүн, 
Сэті түскендіктен, 
Ш рвда
Өлтечі 
будунуг
 тірігрү ігітім. 
Өлімші 
халыкты 
тірілтгім.
Йалаң 
будуныг
 тоңлығ, 
Жалаңаш халық тоңды,
Чығай 
будуныг
 бай қылтым. 
Кедей халықты  бай қылды м.
Аз 
будуныг
 үкүш қылтым, 
Аз халықты  көп қылдым,
Ығар еллігде йег қылтым... 
Тату елге жақсылык қылдым...
Қорыта айтқанда,  Орхон  жазба ескерткіштеріндегі  кайталамалар  тармак 
басында,  ортасында,  аяғында жэне түгелдей жыр  жолынын бойында  келеті- 
ніне  көз  жеткіздік.  Қайталауда  негізінен  жоғарыдағыдай  үлгіде  зат  есімдер 
мен етістік сөздерді жиі  қолданған.
Көне түркі  жазба ескерткіштеріндегі  жырларга дыбыстык талдау жасай-
тын  болсақ,  сол  кезеңдегі  сөз  зергерлерінің  аллитерацияны  сэіті  колдана
отырып,  өлеңнің  көркемдік  жағын  арттыруға  кол  жеткізгенін  көреміз.  і£с-
керткіш  жазулары  мен  жыраулар  поэзиясын  салысгыра  карастырсак,  мұн-
дай Дыбыстык кайталаулар  өлең жолының басында,  ортасында  және  аягын- 
да да кездесетініне куә боламыз. Жол  басында:
Қырқыз,  қурықан,
  отуз татар,
\Қытай,
 татабу-коп  йағы ерміс.
Қанум қаган
 бунча...
(Қырғыз, қурықан,  отыз татар,
Доспамбетте
Қытай татабы —  бәрі де жау еді.
Әкем қаған осынша...).
Күдеріден
 бау тағып,
А 
іреуке киер күн
 қайда,
Күмбір,  күмбгр кісінетіп

Күрецді
 мінер күн қайда...
Жол ортасында: 
^
Түрк 
беглер,  будуи
, 
буны
 есідің!
(Түрк бектері, халкы, бұны тындар!).
Шапкиізде:
Көк қояннын 
қос қулагым
 тұндырған,
Көгілдірдің жез канатын  сындырган.
Жол соцында:
Қаған ат 
бүита біз бертшіз,
Сіңлім  кунчуйуғ 
біртіміз
,
(Қаған атағын оған біз бердік,
Қарындасымды —  каған  кызын бердік).
Доспамбетте:
Озушылар,  озманыз,
Озсаиыз 
бізім бетке бармацыз.
Өлең жолының басында және соңында:
Қанум
 Елтеріс 
қаганұг,
Өгім Елбілге 
қатұныг.
(Әкем  Елтеріс қағанды,
Шешем Ебілге қатынды).
Қазтуганда:
Жабагылы жас
 тайлақ
Жардай
 атан болган 
жер,
Жатып
 калып бір токты
Жайылып
  мын кой болган 
жер.
Сол  сияқты  бірыңғай  дауыстыдан  басталатын  сөздерді  де  гізбелей  кол- 
даиу (ассонанс)  арқьглы өлеңге ажар бітірген.
Жол басында:
Аз
 будуныг үкүш  кылтым.
Азу
 бу сабымда ігің баргу?
(Аз халықты көп  қылдым,
Осы сөзімде өтірік бар ма?).
Асаи цайгыда:
Елбец-елбец
 жүгірген,
Ебелек
 отқа семірген,
Екі
 семіз  колға алып,
Ерлер
 жортып күн  көрген,
Еділ
 деген қиянга,
Еңкейіп
 келдін тар жерге...

Боз 
атыг
 бініп тегді.
Ол 
ат ангпа
 өлті.
(боз атын  мініп  шалты,
Ол ат сонда өлді.).
Ер Шобанда
:
Бір ойында 
алпыс ала
 балта сыняырган 
Айсаның ару
 ұлы Қолай бар.
Жол соңында:
Көп 
анта алқынтыз,  арылтыг,
(Әбден алқындың, арылдын).
Ер Шобанда:
Атқан 
овын оздырган,
Дұспанның тобын тоздырган.
Жол басында жэне соңында:
Өгім
 қатун, улайу 
өгперім,
(Шешем-қатын, онан соңғы  аналар). 
^
Жиембетте:
 
т
Еңсегей
 бойлы 
ер Есім,
Есім,
 сені 
есірткен
Есіл де менің кенесім.
Міне,  көне түркіден  беріге дейінгі  поэзияда  жапғасын  тапкан  дыбыстык
қайталаулар  өлең  көркемдігін  ғана  емес,  белгілі  бір  тарихи  сабактастыкты
да аңғартқандай.  Яғни,  жыраулар  поэзиясында да  жиі  колданыс  тапкан  жо-
ғарыдағы  қайталаулардың  іргетасы  ҮІ-ҮІІ  гасыр  мұраларынан  бастау  алган
деп  айтуға  әбден  болады.  Демек,  бұл  көне  жәдігерлерді  толыгымен  поэзия
деп  қабылдамасақ та,  поэзиянын алғашқы  үлгілері  көрініс тапкан  әдеби  му­
ра екендігіне ешкім  шүбэ келтірмесе керек.
Әдебиеттанушы  М.  Жолдасбековтык  сөзімен  айтатын  болсак,  бір  кез-
дері эпостық дэстүрлері  айрықша дамыған қазақ халқының бай  мұрасы  мен
Орхон  ескерткіштерін  салыстыра  зертгеудін  ерекше  мэні  бар,  Орхон  ес-
керткіштері  —   эпикалық  шыгармалардың,  тарихи-ерлік  жырлардың  ең 
әдепкі үлгілері.
Құлпытастардағы  Күлтегін,  Тоныкөк,  Білге  қағандар  жайындағы  жазу- 
сызулар жоқтау,  мадақ ретінде айтылған шешендік сөз үлгілері,  өлеңдік ұй- 
қастар,  мақал-мәтелді  тіркестер  болғандықтан,  казактардағы  ақын-жырау- 
лық өнердщ  кейбір  тәсілдері  мен эпос  жырларына  тэн  көркемдік дәстүрдін 
кеибір нышандары  Орхон-Енисей ескерткіштері тілінен  байкалады.
Орхон  ескерткіштеріндегі  өлеңдер  тек  қана  жолды  бір  шумақ  кана  бо­
лып  келмеиді,  онда  өзіміздің  батырлар  жырында  жиі  ұшырасатын  аралас 
ұиқас  та,  шалыс,  шұбыртпалы  ұйкас  та  мол.  Осыган  сэйкес  біз  бір  щумак- 
22

тын  үш  жолдан,  сегіз  жолдан  да,  он  үш,  кейде  тіпті  одан  да  көп  жоллардан 
тұра-тындығын  ангар лык.
Орхон ескерткіштері  жыр  өлшемімен  жазылған.  Онда  жетілген  өлен  ұй- 
кастарының  өте  аз  үшырасатындыгы  да  біздін  пікірімізлі  ләлеллей  гүселі 
Өйгкені өлеңдегідей емес,  жырдағы ұйқас  көбіне ойга  кұрылады.
Орхон  ескерткіштері  727  жолдан  тұрады.  Жыр  жолдарынын  буык  сан-
дары түрліше болып  келеді  (3-тен  15  буынға дейін  кездеседі)29.  Оган  төмеи- 
дегі  кестеде келтірілген деректер  куә.
Зерттеуш
I  
---- ' —
-----#  - %  
■ - -  •   -  - •  ж 
І \  
Г І Л  V
софиялық  шешендік  толғау  үлгісі  казақ  жыраулары  айткан  толгаулардың 
қайнар  көзі  екенін  дәлелдей  келіп,  олардагы  әдеби  тілге  тэн  көркемдеуіш- 
бейнелеуіш  модельдерінің,  ырғак  желісінін  кейінгі  казак  поэзиясы  тілінен 
табылатындығын  көрсетеді30.  Бұл зерттеушінін тануы  бойынша. еже.чп' түр- 
кі халыктары  УН-УШ ғасырларға дейін-ак ауызша  поэзияның  жегілген  гұр- 
лерін  жасап  үлгерген,  яғни  оларда  түрмыс-салт  жырлары.  ерлік-жокгау 
өлеңдері, дидактикалык шешендік толғаулар болған.
Ал,  Күлтегін,  Білге  қаган  жэне  Тоныкөк  ескерткіштері  — __
Ц Ц |
форм асы  жағынан  да,  тілі  мен  көріктеу  кұралдары  тұргысынан  да,  өлен
құрылысы  мен  композициясы  жағынан  да  ежелгі  түркі  поэзиясынын  нагыз 
классикалық үлгілері болып табылады31.
«Туған  елінің  тәуелсіздігі  мен  күлдыкқа  қарсы  күресін,  халқына  және 
оның ерлеріне деген сүйіспеншілігін ақындык шабытпен жазган Орхон  тек- 
стшерін  жалаң тарихи деректемелерге жаткыза  қоюға  болар  ма екен?  Кері- 
сінше,  белгілі  бір  акындық  дәстүрдін  ортасында  туған  осы  жазуларды  та-
мазмүны  мен
”  
Жолдасбеков М.
  Асыл арналар. — Алматы:  Жазушы.  1990 ж  — 98-6
з, 
Ө*Ч>элие« К
  Кейс түркі сөз үлгілері туралы. // Қазакстан  мектебі  1971  -   V-9
Аиоаров Ғ.
  Култсгін ескерткіші. — Алматы: Ана тілі.  1995  — 45-6

рихи-ерлік  поэма деп  тану элдекайда  орынды  болар  еді»32.  Эдебиеттанушы 
М. Жолдасбеков:  Бір  кездері  эпостык  дәстүрлері  айрыкша  дамыган  казак 
халқының  бай  мұрасы  мен  орхон  ескерткіштерін  салыстыра  зерттеу дін 
ерекше мэні  бар  екенідігін айтып,  орхон  ескерткіштері  —  эпикалык  шыгар- 
малардың, тарихи-ерлік жырлардың ең әдепкі үлгілері деп таниды.
Қүлпытастардағы  Күлтегін,  Тонықұк,  Білге  кағандар  жайындағы  жазу- 
сызулар жоктау,  мадак ретінде айтылған  шешендік сөз  үлгілері,  өлеңдік ұй- 
қастар,  мақал-мэтелді  тіркестер  болғандықтан,  қазақтардагы  акын-жырау- 
лық өнердің кейбір  тәсілдері  мен  эпос  жырларына тән  көркемдік дэстүрдің 
кейбір нышандары орхон-енисей ескерткіштері тілінен байқалады33.
Қорыта  айтқанда,  түркі  елінің  ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы  когамдық-әлеумет- 
тік  өмірін,  түрлі  түркі  тайпаларының  эдет-ғұрпын,  наным-сенімін,  өзіндік 
поэзиясын,  тілін  танып  білуде  Орхон  ескерткіштерінін  мэні  аса  зор.  Әсіре- 
се,  жазба әдебиеттін өсіп-өркендеу  процесін,  халыктык эпостын табигатын, 
сөз  өнерінің  түп  тамырын  зерттеп  білуде  руналык  жазба  ескерткіштер  ғы- 
лым  үшін  аса күнды  материал  болып табылады.  Біз  мүндай  тұжырымдарды 
руна жазуымен жеткен көне жазбаларды  тілдік түрғыда  талда^хе^ізінде  ай­
тып отырмыз.  Сонда  VI-VII гасыр  мүралары  поэзия  жанрынын  сол  кезеңде- 
гі  Денгейін  жогарыдагыдай  сипаттама беруге  мүмкіндік  берсе.  муныіі  лліи- 
песі бұдан да ерте дәуірде жатыр-ау деген ой туады.
Зерттеуші  Қ.Өмірәлиев  өте  дүрыс  танығандай,  түркілердін  Ү-ҮШ|і  га- 
сырлардагы  көркем  сөз үлгісі —  түркі  поэзиясының,  әдеби  тілінін туу  басы 
емес,  тарихи  белгілі  кезеңінің  ғана басы,  ягни  түркілердін  ауызша  поэзияя- 
сы.  түрмыс-салт  жырлары,  жоктау  өлең  айту  салты,  дидактикалык  ше- 
шендік толғаулар,  мақал-мәтелдер  өте  аргы  дәуірлерде  жас.алган.  Бүл  зерт- 
теушінін тануы  бойынша,  ежелгі түркі  халыкгары  Ү-ҮІІІ  ғасырларға дейін- 
ақ  ауызша  поэзияның  жетілген  түрлерін  жасап  үлгерген,  ягни  оларда  тұр- 
мыс-салт жырлары,  ерлік-жоқтау өлеңдер,  дидактикалық  шешендік  толгау-
лар  болған.  Ежелгі  түркі  поэзиясында дидактикапық-этикалык сарында  ай-
тылатын  жырлар  өзінің  формасы  жағынан  жоқтау  өлеңдерінен  өзгешелеу 
болып  келеді.  Дидактихалық  мазмұндағы  жырларда  айтылу  интонациясы 
төмен,  ырғагы баяу, еркін үйкас түрінде айтылады34.
32
п ы и £ ева И' *
  П-°ЭТЙКа  ДревнетюРКСК0Й  литературы  и  ее  трансформация  в
Р“ 1 Г ССИЧеС^ И  Пер, Т  
"
  Изд-  на>ка-  главная  редакция  восточной
п  литературы. — Москва,  1976. — С-61
34
СшдықовоР.
  Казак эдеби тілінің тарихы:  ХУ-ХІХ  г  —  Алматы:  Ан»  ті.іі  Iу<;;, 
Щ
- “
! |   КөРкемдік  ДӘСТҮР  жалгастыгы:  Зерттеу.  -   Астана:  І  лорла.

Сонда  VII ғасыр  ескерткішіндегі  шешендік  сөздегі  поэзияга  тән  бел- 
гілердің молдығын  жоқка  шығара алмасак,  онда  М.  Қашқари  «сөздігіндегі» 
ауызша  поэзия  үлгілеріне  тән  өлең  жолы  соңындағы  лексикалык,  лексика- 
грамматикалык,  баяндауыштық  ұйқастың  әрі  бунак,  буын  санындагы  те­
ракты  өлшемнін  ежелгі  түркі  хапкында  болғандығын,  оның  өзі  бұл  халык- 
тың  творчестволық  төл,  тума  табысы  болғандыгын  жоққа  шығара  алмай- 
мыз35. 
|
1.3.  ОРТА  ТҮРКІПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ¥ЙҚАСТЫҢ ДАМ У
СИПА ТЫ
Жыраулар  поэзиясы  жайында  сөз  етпес  бұрын  поэзияның  дамуы,  мұра- 
лар  сабақтастыгы  ретінде  орта  түркі  поэзиясына  токталып  өту  ауадай  ка- 
жеттілікті  талап  етеді.  Эрине  орта  түркі  поэзиясынын  шайырлары  жазба 
әдебиеттің  өкілдеріне  жатады.  Ал,  ХУ-ХУІІІ  гасырлардагы  жыраулар  шы- 
гармаларын  ауызша  поэзияның  мұрапары  десек  те,  осынау  ауыз  әдебие- 
тінің  өкілдері  өзіне  дейінгі  кезеңдердегі  поэзиялык  туындылармен  сусыи- 
дап,  өлең жазу техникасын  меңгеріп  барып,  ауызша  поэзиянын дами  түсуі- 
не  үлес  қосқанына  күмән  тумаса  керек.  Әдебиет тарихында  орта  түркі  поэ- 
зиясын  «ислам  дәуіріндегі  әдебиет (Х-ХІІ  г.)»  және  «алтын  орда  дәуірінде- 
гі  әдебиет  (XIII—XIV)»  деп  екіге  бөліп  карастырады.  Аталмыш  дәуір  поэ­
зиясы  ішінен  ұйкас  құрау  техникасы  жағынан  өзіндік  стилімен  ерекшелен- 
ген авторлар туындыларын  салыстыра қарастырып, талдағанды  жөн  көрдік. 
Олар —  Жүсіп Баласағұни, Ахмет Йассауи, Ахмет Йүгінеки туындылары.
Түркі  тіліндегі  ең  көне  ескерткіш  —   1069 жылы  Жүсіп  Баласагүни  жаз- 
ған  «Құтты  білію>.  Бұл  ескерткіштің  тілі  Ж.  Баласағұнидін  өзі  айткандай, 
түркі тіліндегі алғаш  кітап екенін дәлелдей түседі36.
Ташкенттік  нұсқада  кіріспе  келтірілмеген.  Вена  және  каир  нұскаларын- 
да  негізгі  бөлім  6500  бәйіттен  тұрса,  ташкенттікте  6329  бәйіттен  тұрады. 
Поэманын  негізгі  бөлігі  мәснәуи  түріндегі  аруз  өлшемімен  жазылган.  Та- 
шкенттік  нұсқа  182  рубаиді  кұрайды.  «Құтадгу  біліктін»  пайда  болуымен 
жаңа жазу тілінін  қалыптасуы аякталады.
Өмірэлиев Қ.
  ХУ-ХІХ гасырлардагы  казак  поізиясыиын  тілі.  —  Алматы.  1^76
— 77-6.
НаджипЭ.Н.
  Тюркоязычный  памятки  XIV  века.  «Гулистан»  Сейфа  Сараи  и

Ж.  Баласагұнның  «Құтты  білік»  дастаны  класс и калы к  түркі  поэзия-
сының тұңгыш үлгісі  саналады.
Ж.  Баласағұн  дастанындағы  310  сөздің  ҚҚТ-інде  715  магынасы  бар,  се- 
мантикалық баюы 27 
%.
XI ғасырда,  дәлірек  айтқанда  1074 жылы  Махмуд  Қашқаридін  «Диуани
лұгат  ит-түрію>  атты  әйгілі  түркі  тілдер  сөздігі  құрастырылып  бітті.  Бұл 
сөздіктің  жалғыз  нұсқасы  Стамбулда сақталған.  Қолжазба  319  бетті  кұрай- 
тын  бір  томнан  тұрады.  Сөздікте  түркі  тайпалары  тілдерінің  грамматика- 
лык,  диалектологиялық  ережелерімен  коса  түрлі  такырыптагы  291  макал- 
мэтел мен 300-ге жуық өлең үзінділері  келтірілген37.
«Диуани  лұғат  ит-түріктегі»  өлеңдердің  ұйкасының  ерекшеліктері 
«Құтадғу біліктің» ұйқастарындағыдай, ягни етістікті ұйкастар '*.
М.  Қашқаридың  «Түркі  тілінің  сөздігі»  —   XI  гасырдагы  түркі  тайпа­
лары тілдерінін сөздерінің  жиынтыгы  немесе тізбесі  гана  емес,  гүркі  тайна- 
ларының тұрмыс-тіршілігінің  энциклопедиясы.  Зерттеушілердін  есептеуін-
ше,  М.  Қашкари  «Сөздігінде»  31  түркі  тайпасынын  7500-дей  сөіі  жинак- 
талган. 
■
■
  - 
■
 
-
Белгілі тілші-галым  Н.  Сауранбаев  мынадай  пікір  косады:  «Диуани  хик- 
метте  440  жолдық  жыр  бар.  Йассауиді  ұлтка  белуге  болмайды.  өйткені  ол 
кезде  қазақ,  өзбек,  түрікпен  ұлттары  әлі  жок  еді.  Олар  әлі  де  ұлыс  бола- 
тын...  Мұны  түркі  халықтарына  ортақ  тіл  деген  жөн.  Сондай-ак,  кұры- 
лысы,  буындық  өлшеуіш  өзгелерден  гөрі  бізге,  казак  тіліндегі  өлең-жыр-
лардың  буындық  өлшеуішіне  ұқсас  келеді.  Мұны  тіл  бейнелеу,  көркемдік 
жүйесі де дэлелдейді».
«Диуани  хикметте»  көшпелі  кыпшақ,  огыз тайпаларында,  соның  ішінде 
қазақ елінде  айрықша кең тараған  айтыс үлгісінің  келтірілуі  де  көп  нэрсені 
аңғартады.  Мұндай  айтыс,  сөз  сайыстары  Ж.  Баласагүнның  «Құдатгу  бі- 
лігінде»  де,  М.  Қашқаридің  «Диуани  дүғат-ат  түркінде»  де,  Қүтыптың 
«Фархад-Шырынында» да бар  екенін білеміз.  Алайда осындагы  «Бейіш  пен 
дозақтың  айтысы»  өзінін  мазмұны  мен  құрылысы,  жалпы  бәсекелік  сипаты 
жағынан  казак айтыстарына  көп  ұксас.  Мұнда  бір  ерекшелік  бар.  ол  -   до-
Ниджип Э. Н.
  Тюркоязычный  памятки  XIV  века.  «Гулиетан»  Сейфа  Сараи  и 
его язык. -  Алма-Ата,  1975. — С. 8.
Стеблева И.  В.
  Поэтика  древнетюркской  литературы  и  ее  трансформация  в
раннеклассический  период  //  Изд.  Наука,  главная  редакция  восточной 
литературы. — Москва,  1976. — С.  156

зақтың  өз  мінін  өзіне  айтқызу  аркылы  батыл  әшкерелеп,  бейішке  бас  иғі-
ю
зу3
«Диуани  хикметтің»  сыртқы  өлең  кұрылысында  да  сан  килы  бірлік-тұ-
тастықтар бар.  Жыр
зактың
•  
»  
.  
------  
— -- ^
  —— — —  — -ч—- 
^
 
^
  ^
 
^
 
л  
«   ъ *
сырдагы  түріктердің  ауызша  және  жазбаша  поэзиясында  екеуіне  тел-ортақ 
аааб  -  эээб  -   вввб...
  —   түрінде  ұйқас  құрайтын  7-8  буынды  өлен  үлгісі 
болды. Айталык,  М.Қашғаридің «Сөздігінде»  мынадай  өлен-жыр  үлгісі бар:
Йай барубан 
еркүзі,
Акты ақын 
мундузы 
Тогды йаруғ.ыулдузы,
Тынла сөзүм 
күлкүсуз.
Түрлүк чечек 
йарылды.
Барчын йазым 
керічді,
Ужмақ йері 
көрүлді,
Тумлуғ йана 
келгүсуз40.
Бұл  үзіндіде  үйқас  кұрайтын  сөз  негізгі  емес,  ұйкас  негізгі:  бір  шумакта 
бастауыш  сөз  үйқас  қүраса,  екінші  шумакта  баяндауыш  сөз  ұйкас  кұрап 
түр.  Ұйқас үшін сөз таңдауда еріктілік бар,  бірақ ұйкас түрін  сактау шарт.
Ал енді ұйқасына келсек,  мүнда ақын  калыпты  Шығыс  поэзиясында  кең 
қолданылатын  аруз,  бәйіт,  ғазал  үлгілерін  пайдаланып  отырады.  Бұлары  да 
түрік өлеңдерінің құрылысына жат емес41.
Қазан  басылымындагы  нүсқада  «Сүлтан  Қожа  Ахметтің  мінәжәті» 
бірінші  хикмет  ретінде  тіркелген.  Ал  екінші  хикмет  осы  «Мінәжәтгін» 
жалгасы болып табылады.  Бірінші хикмет екі тармақтан тұратын 40  шумак- 
ты  қамтыса,  екінші  хикмет  екі  тармакты  82  шумактан  түрады.  Сонда 
«Мшәжәттің» жаппы көлемі екі тармакгы  122  шумактан  түрады42.
Иассауидің  макал-мәтел  жанрына  ерекше  көңіл  бөлуінің  себебі.  бірін- 
шіден,  мақал-мәтелдердің,  накыл  сөздердің  философиялык  мазмұны  акын 
творчествосымен  үндес  болды,  екіншіден,  макап-мәтелдердін  онай  жаі- 
талып,  тез  есте  калатын  жанрлық  ерекшелігі  сопылык  уагыз-насихаіты  ел
39
40
41
КелімбетоеН.
  Қазак  әдебиетінін  ежелгі  дәуірі.  —  Алматы:  Мектеп.  1986. 
Қаииари М.
 Дивану-Лугат-ит түрк. — Ташкент,  1960  Т  I  — 14-6
і т   - я І
  Қ° жа 
Йассауи: 
К ө м е к ш і   о к у   Қ ¥ р а л ы -  ~
  А л м а т ь , ;   С а н а т ’
Совда, 83-6.

іішне сіңіс  ету мүддесше сай келді.  Яғни,  Йассауи  макал-мәтелдерді  пайда- 
лана отырып, осы жанрдың қанаттануы н а зор үлес қосты43.
Сонымен  Йассауи  хикметтері  дегеніміз  —   Йассауи  дүниетанымынын
сөзбен  нақышталған  өлең  әлемі.  Йассуи  өлеңдері  —   түркі  топырагында 
жаралып, түркі табиғатына арналған дүние.  Оның хикметтері —  түркі  өлең 
жүйесімен  тоқылған,  түркі  тілімен  түрленген  түркі  сопы  әдебиетінін
көшбасы.
Йассауи  хикметтерін  оқып  отырғанда,  акынның  айтайын  деген  сөзі, 
яғни  хикмет  мазмұны  өлең  кұрылысына  белгілі  бір  үкім  жүргізіп  отырган 
деген  ой  келеді.  Яғни,  Йассауи  шығармашылыгында  мазмұн  форма-турлі 
өзіне  лайықтап  отырған.  Егер  де  .Йассауи  өзінін  философиялык  дүние- 
танымын  не  сопылық  оқу  мазмұнын  баяндауда  сабырлылыкты.  байсаллы- 
лықты  оқу  жүйесіне  лайық  деп,  11-12  буынды  өлең  формасында  тапса.  ал 
күйініш-сүйінішті, эмоциялык ахуапды  суреттейтін  хикметтер  көбіне  асып- 
тасыған көңілді дэл беретін  7-8 буынды  өлендермен  жырланған'1'4.
Йассауи  хикметтері  «хал»  дәрежесіне  жеткізетін'зікір,  жадтын  бір  түрі 
болып  табылады.  Ал  зікірдің  құрылысы,  әуені,  ұйкасы,  дыбыстык  жүйесі
барлығы  адам  психикасын  баурап  алып,  экстазға  жеткізетіңдей  болуы 
керек.  Сондықтан  да  сопылық әдебиеттін  мақсатына  сәйкес  елеңдерде  ды- 
быс, буын, сөз, сөз тіркесі, тармақ қайталанушылығы өзіндік ерекшелігі бо­
лып  қалыптасқан.  Бұл  ерекшелікті  Ахмет Йассауи  де  сақтаған.  Онын  хик­
меттер!  жайында  сөз  қозғаған  қолжазбаларда  Йассауидің  зікірлері  ағаш 
кесетін  ара  ызыңы  түрінде  айтылатыны  жазылған.  Бұдан  акын  хикмет-
терінің  дыбысталуында  үнді-ұяңдық  дыбыс  жүйесінің  басымдылығы  көрі- 
неді.
Шынайы  сопылықтың  белгісі  —   «қүдаймен  сұхбаттасу».  Ол  үшін  дә-
руіштер  «сама’а»  (арабша  «тыңдау»)  болып,  ягни  белгілі  бір  музыкалык
әуенге  катты  беріліп,  өзін-өзі  ұмытканша,  экстаз  каппына  түскенше  іікір
салып билей береді.  Бертін  келе,  зікір салатын  әуенге  ұйкаска  кұрьш ан  мл-
тін  қажет болды.  Бүл  сияқты  мәтіндер  негізінен  Құраннын  жекелегеп  сүрс-
лері  мен  аяттарын,  Мұхаммед  пайғамбардан  естіген  хадистерді  уагыздауга
арналған  сам’а  талаптарына  негізделіп  жазылған  осы  өлендер  сопылык 
поэзияның алғашқы үлгілері  болды45.
43  Соңда, 85-6.
44
  Соңда, 93-6.
45 
г т 6™ 9 \%
  Керкемдік  ДЭСТҮР  жалғастыгы:  Зерттеу.  -   Астана:  Елорда. 
28

Е. Э. Бертельс  жалпы  сопылық поэзияны  төрт түрге  бөліп  қарастырады. 
Біріншісі,  эротикалық  сипаттағы  өлеңдер,  бұлар  негізінен  зікір  салу  бары­
сында сопыларды экстаз күйіне жеткізу үшін қажет. Екіншісі, таза сопылық 
поэзия,  мұнда  «аллаға  жақындау  жолында»  зікір  салып  жатқан  сопынын 
ішкі  психологиялық  күй-қалпы  бейнеленуі  тиіс.  Үшіншісі,  құдайға  кұл- 
шылық  етушілердің  философиялық  ой-пікірін  білдіретін  өлендер.  Төртін- 
шісі, дидактикалык сарындағы діни лирика болып  келеді46.
Ескі  түркі  ескерткіштерінің барынша  көп  жазылып,  мол  тараган  уакыты
ХШ-ХГУ ғ.  еді.  ІХ-ХІІ  және  ХУ-ХУІ  гасырлармен  сальістырганда  бұл  «е- 
зеңде  туған  шығармалардың  саны  ауыз  толтырып  айтарлыктай.  «Акикаі 
сыйы»  —   бұл  жағынан  алып  Караганда,  ІХ-ХИ  гасырлар  мен 
ХУ-ХУІ
  га-
сырлардын аралығын жалғастыратын белгілі  бір айкын жол47.
А- Йүгінеки дастанындағы 59 сөздің ҚҚТ-інде  124  магынасы  бар  семан- 
тикалык баюы 52 %48.
А. Йүгінеки  поэмасының  біркатар  жері  бэйіт  үлгісімен  жазылған.  Орта 
ғасырдағы  классикалык  шығыс  әдебиетінде  (поэзиясында)  колданылған 
бәйіт 
екі  жолдан  тұратын  өлең  кұрылысы,  кос  тармак.  Ол  қай  өлең  тү- 
рінде  (қай  жанрда)  болса  да  (поэма,  дастан,  ғазал,  қасида  т.  б.)  колданыла 
береді.  Өзара жұптасқан екі жол  өзара ұйқасып та келеді,  кейде тіпті ұйкас-
пай  да септесе  береді,  бірақ  бэйіт  калай  да  белгілі  бір  аяқталған  ойды  біл- 
діруге тиісті.
А. Иүгінеки  бәйіттерінің  екі  жолы  өзара  үйкасып  отырады.  Бірак  мұн- 
даи оәйіттер көп емес, небәрі  19-ақ, яғни 38 жол.
А. Йүгінеки  өлеңдерінің  дені  төрт жолдык өлен  болып  келеді.  Олардың 
1-2-4  жолдары  өзара үйкасады,  сонда онын  кұрамындағы  бірінші  бәйіт  (ал- 
гашқы  екі  жол)  өзара  үйкасады  да,  сонгы  (екінші)  бәйіт  өзара  ұйкасмаили. 
оның соңғы  жолы  алғашкы  бэйіттің екі жолымен  ұйкасып  келеді.  төрт жол­
дык  өлең  а,  а,  ә,  а  кестесімен  жасалады.  Осы  орайда  жасалган  өлеңдерлін 
жалпы саны —  424 жол (төрт жолдык  1

жүктеу/скачать 8,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: