) В ...Шешендік жолын тұтындын, Үш ауыз сөзбен  құтылдың. Үмыттың басоны,  Абылай!

қаратпалардың  және  солар  типтес  қайталама  сөздердің  келуі  де  XV- 
ХУП ғасырлардағы  қазақ  поэзиясына  стиліне  тән 
амал. 
Бұл  да  тыңдаушы 
назарын аударатын тәсілдердің бірі126.
Асан  қайғы  шығармаларындағы  дәстүрлі  кайталаулардын  (рефрендер- 
дің) үш түрлі  жүйеде  қолданылғанын  көреміз.  Біріншіден, жол  сайынгы  же- 
ке  сөздерді  өлеңдік  ұйқас  үшін  алып  кайталап,  оған  үстеме  магына  берігі 
отырады.  Екіншіден,  түтас  жолдың  ұйқасатын  алғашкы  сөздері  гана  ауы- 
сып,  қалған  жолдары  өзгеріссіз  түгелдей  кайталанады 
(Қүлан  қаіітіп  кун 
көрер,  жылан  цайтіп күи  көрер,  Қыр  қадірін  не  білсін,  су  қадірін  не  білс/н. 
ер қадірін не білсін,  жер қадірін не білсін,  Түлпар қайдан табарсың,  сүчқир 
цайдан  табарсыц,  жүпар  қайдан  табарсыц.  Еділ  қайдан  табарсың,  эділ 
қайдан табарсың).
  Үшіншісі,  негізгі  ойды  күшейту  мақсатымен  алынган  әр 
тирада  сайынгы  түтас  тармақтын  түгелдей  кайталанып  отыратын 
түрі 
(Әй,
хан, мен айтпасам білмейсіц,  Муны неге бйімейсің)127.
Бұқар  толғауларындагы  қайталауларды  негізіне  үш  жүйеге  бөліп  қарас- 
тырган  жөн.  Бүлардың  бір  тобы  магыналық  жағынан  ой  салмагы  түсетін 
жеке  бір  сөзді  әр  жол  сайын  еселеп  қайталау  арқылы  жасалса 
(Аргымагым 
барында  жарысқалы  келгенмін,  азаматтыц  барында  алысқалы  келгенмін, 
жаман  болсац  шангиысып  іиабысцалы  келгенмін...),
  екінші  бір  алуаны  бас- 
тан-аяқ  ұйқас  үшін  алынған  риторикалық  сұрау  күйінде  келеді 
(.Алыстан 
цызыл  көрінсе,  манат  емей  немене?,  Көтеріліп  үгиқан  соң  қанат  емей  не- 
мене?...).
  Ал,  бүлардың  үшінші  бір  үлгісі  бірыңғай  параллельдік  салысты- 
руларга  кұрылып,  өзара  ұйқас  құбылыстарды 
бір-біріне  шендестіріп  кара- 
ма-қарсы  қою  арқылы  жасалып  отырады 
(Асқар  таудың  өлгені.  -■  Ьисып 
мүнар  шалганы,  Көктегі  бүлттың  өлгені
,  — 
Аса  алмай  таудан  қалга- 
ны
...)т .
Қайталау  әдісі  ежелгі  шешендердің,  галымдардың  өзіне  де  жаксы  бел- 
гш!  болган.  Зерттеуші  В.  Инбер  мынадай  бір  соны  ой  айтады:  «повторение 
одного  и  того  же  слова  сильно  действует  на  слушателя  и  больнее  ранит 
противника,  подобно  копью  вновь  и  вновь  вонзающемуся  все  в  одну  и  ту 
же  часть тела»129.  Ал,  галым  Р. Сыздықованын  сөзімен  айтсақ,  «Арнау-тол- 
гаулардын  басында одагайлар  мен  каратпалардың жэне  солар типтес  қайта-
126 
Сыздықова Р.
  Қазак әдеби тілінің тарихы:  ХУ-ХІХ г.  — Апматы:  Ана тілі  1993. 
— 106-6.
127  Ерте дэуірдегі казақ эдебиеті. — Алматы: Ғылым,  1983. — 74-6.
128  Ерте дәуірдегі қазак әдебиеті. — Алматы:  Ғылым,  1983. — 266-267-66.
Инбер В.
  Вдохновение и  мастерство.  —  Москва:  Советский  писатель.  1957.  — 
С 41.

Казак
да тындаушы назарын аударатын тәсілдердін бірі»130.
Мәселен,  Бұқар  жыраудын  «Ай  не  болар  күннен  сон»  деп  басталатын 
толғауы  шығыс септіктегі 
есім  
мен  есімшелерді  менгерген 
соң
  шылауынын 
14 
жолда 
14 
рет  кайталауымен  күрылган.  «Айналасын  жер 
гүткан»  деген 
толгауында 
демеңіз
  сөзі 
12 
жолдын  соңында  кайталанып 
келеді. 
Осындай 
кы зм ето  өзге  толғауларында 
айт,  бар,  не  пайда.  немене,  көп.  күн.  журт. 
қас,  болмайды,  заман-ай,  жиырма  бес
  сөздері  аткарады.  Кайталама  эле­
мент ретінде 
ма,  ме
  сұраулық шылауы  мен 
үшін
  септеулік  шылауы  да 
кез- 
деседі.  Сөйтіп,  бір  сөзді  толгау  ішінде  тармак сонында  қайталап  отыру  ка-
закгың X У-Х V111- гас ыр лар дагы жыраулар  поэзиясында  өлең техникасынын
басты  шарттарынын  бірі  болғандығын  «жыраулар  соңы»  Бұкар  туындыла- 
ры көрсетеді131.
Қорыта  айтқанда,  жыр  жолдарында  бір  не  бірнеше  сөзді  әлденеше  кай- 
талау  арқылы  өлеңнін  музыкалық үнділігі,  образдылык  өрнек,  экспрессив-
тік мәні күшейіп, сезімге ерекше эсер еткенін көреміз.
2.8.  БАСҚЫ ,  ІШКІҮЙҚАСТАР ЖЭНЕ ДЫ БЫ СТЫ К
ҚАИТАЛАУЛАР
Жоғарыда  ұйқастың  басқы,  ішкі,  аяккы  болып  бөлжетінІн  айта  келіп
жыраулар  поэзиясындағы аяққы ұйкаска фонетикалык.
бағытта
қозгалмағаны
щ
 
^ 
V'г 
г  ^  ............. » ирпдпіп
,\а
баскы,  ішкі  үйкастар.  Ұйкастың осы  түріне  еуропалык
р
I
---- Жирмунский  мынадай  анықтама  береді:  «Внутренней
называют  созвучие,  объединяющее  такие  ритмические  группы  из
р и м е р ^  П°  
Мере 0ДНЗ (ИН0ГДа И 0бе)  нахо^ т с я   в н у ф и   стиха.  Нал-
Струйки 
вьются,
  песни 
льют
< 
Вторит эхо вдалеке,
И  дробяся раздаются 
Звуки «Нормы» по реке...  Или 
Я  загораюсь и горю,
Я  порываюсь и парю
|  
С
- ш Т а
 |   ҚЭЗаҚ ЭДебИ ТІЛІНІН тарИХЫ:  ХУ' ХГХ г - 1  Алматы:  Ана т ш   1993 
131  Соңда, —  139-6.
122

В томленьях крайнего усилья...
Следует  различать  внутренние  рифмы  постоянные,  т.  е.  возвращаю­
щиеся  по  определенному  композиционному  закону  на  метрически 
обяза­
тельном  месте,  и случайные  внутренние рифмы,  расположение  которых  ни­
каким  законом  не  предуказано.  Как  прием  строфической  композиции  пос­
тоянные  внутренние  рифмы  ничем  существенным  не  отличаются  от  рифмы 
краевой132.
Жыраулар  да  баскы  һәм  ішкі  рифмаға  ерекше  мэн  берген,  кейде  баскы 
ұйқас  пен кәдімгі ұйқасты  кабат колданады133.
Аталмыш ұйқас түрлері жыраулар поэзиясында төмендегідей  көрініс та- 
бады. 
Щ
 
я  
[  
шгТ
 
■
Асан қ ай ғы д а: 
| 
V
Басқы ұйқас: 
а) 
зат есімнен:
...Қырында
 киік жайлаған,
Суында
 балык ойнаган,
Оймауыттай тоғай  егіннің,
Ойына келген асын  жейтұғын,
I  \
 
* 
Жемде кеңес қылмадың,
Жемнен де 
елді 
көшірдің, — 
шумағында  тармақ  басындагы  белгіленген  зат  есім  сөздер 
түбір  күйінде 
(қыр,  су)
 бір-бірімен ұйкас  құрамайды,  бұларды  ұйкаска 
негіздеп  тұрган 
тэ- 
уелді формалы жатыс септік жапгауы  (-
ыида). 
ә) 
етістіктен:
Өлетұгын тай үшін,
Көиіетұгын сай үиіін,
Желке терің құрысып,
Әркімменен ұрыспа, —  
шумағында етістік (
өлетұгын-көиіетұгын)
  пен  зат есім  (
сай-тай
)  қатар ұй- 
қас  құрап  тұр.  Етістіктер  түбір  қалпында 
(өл,  көіи)
  ұйқаспағанымен,  тү- 
бірдегі 
ө
  дыбысы  мен  жалғанып  тұрған  есімше  жұрнағының  (-
етүгын
) 
қайталанып  келуі  тұтас  сөздін  ұйқасуына  себеп  болуда.  Белгіленген  тар- 
мактарды  ішкі ұйқасқа жатқызуға болады.
Бұл  талдаулардан  шығатын  қорыгынды  —   Асан  кайғы  поэзиясындағы 
басқы,  ішкі ұйкастарды зат есім  мен етістік сөздер құрайды.
Жирмунский В
. 
М.
  Теория  стиха.  —   Ленинград:  Ленинградское 
отделение.
1975. — С. 271;  •

Ж ырау  шыгармасындагы  дыбыстық  қайталауларга  келетін  болсак,  тө- 
мендегідей  сипаттағы  ерекшеліктерді  байкаймыз.
Дауыстылардың жол басында және аягында келуі:
Ойып
 деген 
ойынды,
Отын
 тапсаң тойынды,
Ойыл
 көздің жасы  еді,
Ойылда
 кеңес  қылмадың,
Ойылдан
 елді  көшірдің, —  
үзіндіде 
о
 дыбысынан  басталатын  сөздер  жол  басында  жэне  сонында  келіп 
отыр.  Бұл  шумақтағы  ендігі  бір  ерекшелік  3-5-тармақтарда  жол  соныдагы 
сөздер  ұйқаспай,  тармақ  басындағы  ойыл  сөзі  түбір  қалпында  жэне  жатыс 
(
ойылда),
  шығыс  септік  (
ойылдан
)  жалғауларының  жалганып  келуінен  ай- 
тылуда үйлесімділікті  сактап  түр.  Жыраудың  бұл  жерде  тармақ  басындагы 
бір  сөзді  әлденеше  қайталаудағы  мақсаты  —   оқырманның  назарын  аудару 
болса,  біртектес  қосымшалар  жалғау арқылы 
(-да,  -дан)
  баскы  ұйкасты  ту- 
дыруы -  оның поэзия даты шеберлігін айқындай түседі.
Сондай-ақ  төмендегі  мысалдан  е дыбысынан  басталатын  сөздердін  жол 
басында бірыңғай келуін (ассонанс) көреміз: 
/
Елбең-елбең
 жүгірген,
Ебелек
 отқа семірген, 
-  ^
Екі
 семіз қолға алып,
Ерлер
 жортып  күн  көрген,
Еділ
 деген қиянга,
Еңкейіп
 келдін тар жерге...
Дауыссыздардың қайталануы:
Көлде
 жүрген 
цоңыр қаз 
Қыр қадірін
 не білсін!
Қырда
 жүрген дуадақ 
Су 
қадірін
 не білсін!...
Көшіп-қонып көрмеген 
Ж ер 
қадірін
 не білсін!
Көшсе,  қона
 білмеген,
Қонса,  көше
 білмеген,
Ақылыңа 
көнбеген,
Ж ұрт 
қадірін
 не білсін! —  
өлең жолы  бойында қатаң *, 
қ
 дыбыстарынан  басталатын  сөздердің  жол  ба­
сында,  ортасында  жэне  аягында  алмаса  кайталанып  келуі  әуезділікті  гана 
қамтып  қоймай, жырау ойының қапалылыгын да ангартады
Ж ырау  шыгармашылығындағы  дыбыстык  Й Ш у д а   дауыстыларды
е’
  дауыссыздарды 
қ,  к
 дыбыстары  қүрайтынына куә болдык.
124

Қ азтуған ж ы рауда:
а) 
зат есімнен:
Жарлысы
  мен 
байы
 тек,
Жабысы
  мен 
тайы
 тең,
Жары  менен 
сайы
 тең... —  
үзіндісінде  белгіленген  зат  есім  сөздер  тармак  басы  мен  ортасында  тұрып 
үйлесіп,  басқы  және ортанғы (ішкі) ұйкасты  жасал  түр.
Жырау  шыгармасынан  да  қатаң 
к,  қ
  дыбыстарынан  басталатын  сөздер- 
дің алмасып келуін  кездестіреміз. Мысалы:
Анамыз біздің Бозтуған
Келініиек
 болып түскен жұрт, 
_  -
Каргадай
 мынау 
Қазтуган
 батыр туған жұрт, 
Кіндігімді кескен
 жұрт,
Кір-қоңымды
 жуған жұрт,
Қарагайдан
 садақ будырып,
Қылшанымды
 сары жүн  оққа толтырып,
Жанға сактау болган жұрт.
Жыраудын  34  жолдан  тұратын 
Алац  да  апаң,  алаң  жұрт
  толгауы  бі- 
рыңгай  дауысты  мен  дауыссыздан  басталатын  сөздерден  (ассонанс  пен  ал­
литерация)  түрады  десе  болады.  Мүнда  негізінен 
а,  к,  қ,  с,  ж,  б
  дыбыс­
тарынан басталатын сөздер  жол басы  мен жол  сонында  келіп  отырады. 
Д оспамбет ж ы рауда:
«Тогай,  тогай,  тогай су»
 толғауының:
Ту құйрығы бір тұтам 
Тулпар 
міндім
, екінбен,
Туган  айдай нұрланып 
Дулыға 
кидім
, өкінбен,
Зерлі орындық үстінде,
Ақ шымылдық ішінде 
Түлымшагын төгілтіп,
Ару 
сүйдім
, өкінбен... —
үзіндісінде  белгіленген  тармақаралық  етістік  сөздер  ішкі  ұйқас  күрап  тұр. 
Бұл  толғаудагы  тармак  басындагы  сөздердің  басым  көпшілігі  тек 
т
  ды- 
бысынан  басталуы  да  жырау  шыгармасынын  өзіндік  ерекшелігін  ангар- 
тады.  Сонымен  қатар  жырау  поэзиясынан  тармак  соңындагы  жэне  басын­
дагы сөздердін ұйкасуын  кездестіруге болады.  Мысалы:
Озушылар, 
озмаңыз
,
Озсаныз бізім бетке 
бармаңыз
!
Бізім  бетке 
барсаңыз
,
Есакай, Қосай екі 
ұл 
*

Алды ңызга жыр  кұшаклай,
Жылай  шыкса не айтарсыз?!  — 
шумағында  шартты  райлы  (
озсаңыз-барсаңыз
)  жэне  болымсыз  формалы 
(
озмаңыз-бармаңыз)
  етістік сөздер  жіктеліп  барып,  ұйкас  құрап  тұр  Соны­
мен  қатар  о дауыстысынан  басталатын  сөздердің тармак бойы  және  басын- 
да қайталанып келуі айтылудағы  әуезділікті арттырып тұр десе болады. 
Ұйқастың  осы  түріне  зерттеуші  В.  Жирмунский  былай  тоқталады:  «В 
.  современной  поэзии  рифмы 
кольцевые
  находим  у  Валерия  Брюсова  в 
«Опытах», под названием  «Серпентина»,
Я, печален,
 блуждаю меж знакомых 
развалин 
Рифмы 
стыковые
 —  там же (в одной группе с начальными рифмами):
Реет тень голубая, 
объята 
Ароматом
 нескошенных 
трав\
Но, 
упав
 на зеленую 
землю,
Я объемлю
 глазами простор134.
Жыраудың 
Қогалы  көлдер,  қом  сулар
  толгауындагы  екі  тармақгы  бес 
шумақтың  әрқайсысы  бір  тектес  дауысты,  дауыссыз  дыбысты 
(қ,  а, 
к. 
т) 
сөздерден ғана бастапып отырган.  Мысалы:
Қ огалы
  көлдер, 
қом
 сулар 
Қоныстар қонган
 өкінбес.
Арыстандай
 екі бұтын алшайтып, 
'
Аргымақ
 мінген өкінбес...
Жалпы  жырау  шығармаларында  дауыссыздардын  кайталануы  тармак
басында гана емес, тізбектеліп те,  жол ортасы  мен  аягында да  кездесіп  оты­
рады.  Мысалы:
Күдеріден
 бау тагып,
Кіреуке киер күн
 кайда,
Күмбір,  күмбір кісінетіп
Күреңді
 мінер 
күн
 қайда... —
үзіндюінде  жырау  өткен  күнді  аңсауын  к дауыссызын  жиі  колдану  аркылы 
әрлей түскен.  Ал:
Ж ара
 бір қатты, 
жан
 тәтті,
Ж ара
 аузына қан  қатты,
Жарыцшылар жоц
 па екен 
Жармай
 білте саларга,
Жагдайсыз жаман
  қалып барамын
134
Те0ВИЯ 
~   ЛеНИНфаЛ:  Ленингралское  отлеление.

Жаиымда
 бір туғаннын 
жогынан
!..  — 
шумагында 
ж
  дыбысының  жиі  келуі  жырау  назын  айкындай  түскендей. 
Қорыта  айтқанда,  жырау  негізінен  дауыссыздарды  кайталау  аркылы  жыр 
жолдарын өрнектей түскен.
Шалкиіз жырауда:
Жырау шыгармаларында басқы ұйқастар төмендегідей  сипатта  келеді:
а) 
сын есім  мен зат есімнен:
Соқса бір жілік сындырған,
Көк қоянның қос құлағын тұндырған,
Көгілдірдін жез қанатын сындырған,
Тегеурінді
 болат темірдің 
Тегеуріні
 өзіңсің! —  
тармақ  басындағы  белгіленген  сөздер  қайтапанып  келіп,  алғашкысына  сын 
есім  тудырушы  жұрнақтың  (-д/),  кейінгісіне  тәуелдік  жалғауының  (-/)  жал- 
ғану нәтижесінде ұйқас құрап тұр.
ә) 
етістіктерден:
Күлелік
 те ойнапык,
Киелік
 те  ішелік,
Мынау жалған дүние 
Кімдерден кейін  қалмаган!!!  —  
белгіленген етістік сөздердегі дыбыстардың барлыгына  дерлігі  сәйкес  келуі 
нәтижесінде басқы толымды ұйқас түзілуде.
б) 
зат есімдерден:
Жагага
 жақын қонганда,
Жайылып сулар алмас па,
Жаманга
 дос болғанда,
Жазымда басың қалмас па,
Ж ат туғанды өз еткен 
Жақсының ғұмыры аз-ақ болмас па!  —  
белгіленген  зат есім  сөздер  түбір  күйінде (
жага-жаман
)  ұйқас  құрамайды. 
Бірақ бірдей  қосымшаның  жалғануы  мен  сөз  бойындағы  дыбыстардьщ 
(ж, 
а)
  сәйкесуі  нәтижесінде  септеле  келіп,  ұйқас  құрауда.  Сонымен  қатар  тар-
мақ басындағы  зат есімдердің  кілең 
ж
 дыбысынан  басталган  сөздерден  кұ- 
рылған.
в) 
жырау  поэзиясында  басқы  толымсыз  ұйқастың  кездесуін  өзіндік 
ерекшелік ретінде карауға болады.  Мысалы:
Жақсының жақсылыгы
  сол болар,
Жаманменен бас  косып,
Сөйлемекке ар етер;
Жешанныц жамандыгы
  сол  болар,

Сөйлесе дэйім  бетін  кара  етер;
екі  шумактың  алғашқы  тармақтарындағы  белгіленген  тіркесті  сөздер 
айты-
Г Т Л /  
ГЙ
 О   \  / Й  П А Л «  I I  
і  п   і п   я о т г м  
. . .  
____________  
. .   •
лу
ұйқас
.  
.  
.  
^
 
-----" 7  
........................... —
■ 
І Қ С А р О І  
Г \ < \
ілік  септік  жалгауы 
(-ның)
  мен  келесі  сыңарына  тәуелдене  жалганган  сын
Р Р І И і   Т П / П І   і ш т т т   «  _______________ _______ ______ 
/  
Ч 
-
тудырушы  жұрнақтарының 
ұйқастың толымсыз түрін  кұрап тұр.
г) 
полисемиялы қайталау:
алгашқы  тармақтағы 
тағысы  мөлшеп  V^тғ
Көп
 ішінде бір жалгыз 
Көп
 мұңайып жылайдь 
Күйбеңдескен көп жам 
Сөз тигенге ұқсайды!
-  * 
" 
— г 
^аоі\ы  ^.иічаоты  оулай
түрлендіре жасау Ш алкиіз шеберлігінің шоқтығын аңгартады
Ш алкиіз  поэзиясында дыбыстық  қайталауларды  негізінен  дауыссыз  ды-
оыстар  құрайды.  Олар жыр жолының басында,  ортасында  және  аяғынла  ке- 
ліп ОТЬІРаДЫ- Ал, дауыстыдан басталатын сөздерде  кайталама дыбысты 
а  о 
е
 дауыстылары  қүрап,  бірен-саран жерде ғана көрініс табады.  Мысалы:
Ж ау жолықса жазыда,
Ерлерді
 өлмей тонар ма, 
^
Ерлер ерке
 сактасы п, 
^
Арқасына ауыр  намыс  іс түссе,
Ғазизлеген сұлтан жанын
пұлға
атлар
Ақ тігердің қарсы алдында жусар  ма, 
Ор
, 
ор
 қоян, 
ор
 қоян,
Ор
 қоян атлы бір қоян 
Он
 екі көжек атасы,
б Г ы Г я Рг Г іе 
даУІЮІЪ“ Ч д а »   басталатын  белпленген  сездер  жол
оасында гана келіп отыр.
Дауыссыздардың жол басында келуі:
түре
жусаган
Тарпаңдай шізесін
 бүгіп су ішкен 
Арқада мезгілсіз жылкы  жусаса. 
О-дағы бір аш  қаскырға жолыгар!
Бір 
жацсыга
 басың қосып сөз айтсаң

Сол 
жақсы жамандыгың 
жаңсылыққа жыр
 етер. 
Бір 
жаманга
 басың қосыг 
Сол 
жамаи
 сырың саклаіу 
Әрдайым  дұшпанына әр  і<
Жол соңында:
...Өзден 
болмай би болмай,
Атаның батыр туған ұлына 
Ойда жатмақ ұсар ма!
Шалкиіз  жырау  шығармаларында дыбыстык қайталауды  өте  шебер  қол- 
данған. Мәселен,  кей жерлерде бүтіндей тармак бойын  бір тектес дыбыстан 
ғана  басталатын  сөздерден  құрып  отырған.  Мұндай  тәсіл  айтылар  ойды 
бейнелі  берумен  қатар,  жыр-толғаудын  жеңіл  айтылып,  тыңдаушысына 
әуезді, эуенді түрде жетуіне  себеп болған.  Жырау поэзиясында ол төменде- 
гідей сипатта келеді:
А
  дыбысынан:
...Арқаның баурын  кыдырмай,
атлар
Ж
Жебелей жебе жүгірген
Ерлердің арғымақтан 
игі 
малы  болар 
ма,
Жагаласса жыртылмас,
Ерлердің жеңсізден  игі тоны  болар  ма, 
Жапырагы жасыл жаутерек 
Жащалмагы желден-пур.
К
 дыбысынан;
Алып
жүрген іі
Күле кіре,  күціреніп
Шыққан достан мың сақь 
Ж иембет ж ы рауда:
Басқы ұйқас:
а) 
септеулі зат есімнен жасалған:
Әмірің катты Есім  хан, 
Бүлік салып бұйырдың, 
Басын бер деп  батырдың, 
Қанын
  ішіп 
қанбаққа
, 
Жанын
 отка салмакка. —
шумағын
ұйқасты

ә) 
септеулі есімдіктен:
Ағбытпа, ханым,  күннен  соң,
Сіздің
 естен  кеткенмен 
Біздің
 естен  кеткен жок, — 
тармақ  басындагы  жіктік  есімдіктері  ілік  септік  жапгауын  бірдей 
(-дің) 
қабылдап, толымды егіз ұйқасуда.
Ішкі ұйқас есімшелі етістіктен  құрылған:
Садаққа саған түзу-ді,
Сырым 
салган
 бұлыңдай,
Жұмыскерің
қүлыңдай
;і шалыс ұйқас түрін көрсетеді.
\
 бен тармақ басындағы сөздің ұйқасуы 
...Менің 
ерлігімді
 сұрасаң,
Жолбарыс пенен аюдай,
Өрлігімді
 сұрасаң,
таиыңдай
МУН
Зорлыгымды
 сұрасаң, 
Бекіре менен  жайындай,
^  
,
 
V' -  -$££0^ 
-- -------- - ------ -  - 
- 
■ I
дағы белгіленген сөздер толық ұйқасуда. 
^
Жырау поэзиясынан басқы толымсыз үйқас түрін  кездесіруге болады:
Ес білгеннен, Есім хан,
Қолыца
 болдым сүйесін,
Қолтығыңа болдым демесін, —  
тармақ басындағы  белгіленген  сөздердегі  дыбыстардын  басымы 
(қ,  о,  л,  ы,
а,)
  сәйкес  келгенімен,  буын  санының  сэйкессіздігі  (
қо-лы-ңа  -   қол-ты-гы- 
ца)
 ұйқастьің сапасын солгындатып түр.
Ж иембет  жырау  өз  шығармашылығында  дыбысты ққай талаул ар ға  аса
бара бермеген. Ол тек төмендегідей жолдарда ғана кездеседі:
Еңсегей
 бойлы 
ер Есім,
Есім
 сені есірткен 
Есіл
 де менің кеңесім,
Арманда кетіп барамын,
Қоштасуга
 аял жоқ,
Қалқаман,
  Шолан ерлер і м!
Қайырылып,  қадам
 басарга 
\
  Күн болар  ма  мен сорға...
Басы саудың түгел-дүр 
Толган тогай
 малы-дүр.

Тоцтам ай
 соккан 
т слагай 
Толастар
  мезгіл  жеткен-дүр.  — 
келтірілген  үзінділерден  байкайтынымыз  —  курсивпен  белгіленген  сөчдер 
дыбысты к  кайталауда 
е,  қ,  т
  дыбыстары  алынып,  ол  сөздер  тармак  басы
мен аяғында келіп отырған.
М арғасқа ж ы рауда:
Марғасқа  жыраудын  бізге  жеткен  мүрасы  көп  емес.  Сонын  ішінде 
«Ей, 
Қатаганиың  хан  Тұрсын»
  деп  басталатын  жырында  егіз  тармактыи  бүтін- 
дей ұйқас  кұрауы  кездеседі.  Мысалы:
Алзалы түр жаныңды,
|  
\  
Шаъицалы түр қамыңды,
  — 
~  -
үзіндісінде тармак басындағы  етістік  сөздер түбір  калпыңда емес  (
ал-шаш
). 
көсемше  жұрнагының  бірдей  жалгануы 
{-гапы,  -цалы)
  нәтижесінде ұйқасқа 
еніп  тұр.  Сонымен  катар  Жиембет  жырау  шығармасындағы 
Еңсегей  бойлы 
ер Есім
 тіркесі бұл жырда да колданыс тапқан.
А қтам берді ж ы рауда:
Басқы уйқас:
а) 
септеулі  зат есімнен:
.; |  
... 
Қиуадаи
 акыл  алатын,
1 
Щ
 *•••• * 
Қияннаи
 айла табатын
Ерлерден салсам  нөкерді 
Дұшпаннан  кекті  алатын!  — 
тармақ  басындағы  белгіленген  сөздердегі  дыбыстардын  көбісінің  (/у. 
и,  а/ 
сәйкес  келуі  және  бір  тектес  қосымшалардың  жалғануы 
(-дан,  -нан)
  нәти- 
жесінде егіз, толымды, баскы ұйкасты тудырып тұр.
ә) 
жалқы  есімдерден:
Жагалбай
 деген ел болар,
Жагалтай
 деген  көл болар,
Жағал гайдын жагасы
Жасыл да байтақ ну болар.
б) 
жыраудын 
«Еділ,  Жайыц екі өзен»
  деп  басталатын  20  жолдан  тұра- 
тын  толғауындагы  тармак  басындағы  сөздер  түгелдей  шалыс  ұйкаска  кұ- 
рылған.  Мысалы:
Еділ, жайық екі өзен,
Талсыз
 болар деймісің,
Көкшетаудын көп көлі 
Елсіз
 болар деймісін...
...Орын тапкан ер жігіт 
Жерсіз
 болар деймісін,
Орда тігіп орнаса

Төрсіз
 болар деймісін! 
келтірілген үзінділерден зат есімдердің бірынғай  косымша  кабылдап.  баскы 
ұйқас жасап түрганын байкауға болады.
в) 
басқы толымсыз ұйқас:
Қиылдырып
 қастарын,
Төгілдіріп
 шаштарын,
Күнінде аламанға 
Тегін олжа қылар ма екеміз!? —  
белгіленген  етістік  сөздердің  ұйқасуына  бір  тектес  косымшалардын,  ягни
жүрнақтарының
бел болып тұр.
Жырау поэзиясындағы дыбыстық қайталаулар:
а) 
дауыстылардың қайталануы жол басы  мен  аяғында келеді:
От
 басар 
орны отаудай9
Қабырғасы халық орнаган жонсаудай,
Ор
 қояндай қабақты,
Қиған қамыс құлақты...
...Сол тарланға мінген соң
Өзен де өзен,  өзен су
,
Өрлерде
 жортар  ма екем із Р
ә) 
дауыссыздардың  қайталануы  жол  басында,  аягында  жэне  соны щ а 
кездеседі: 
ЩШ
Жалаулы
  найза 
жанга
 алып, 
- ^
Ж ау
 қашырар  ма екеміз!
..Ж арлауга
 біткен 
жапьц 
Жамылсақ
 тоңар  ма екемі
Мал-басы өскен адамның 
Алды-арты 
бұрцар бу бол<
Көтере апмай дәулетін 
Көрінгенге 
бу
 қылар.
б) 
дауыссыздарды ң алмаса қайталануы:
Жылқы қолдан тайған сс
Қызыгы кетер күлкінің. 
Қыздың көркі құлпыда
, 
Жігіттің көркі жылқыда!
* 
^'т
 
х
н  сөздер  апмаса  кайтала­
нып келіп тұр. 
. 
и
Жырау  шығармаларында  ассонансты 
а,  е
  дыбыстары  күраса,  аллитер- 
рация 
ж,  т,  с,  қ,  б,  к,  м
 дауыссыздарынан  басталатын  сөздердін  еншісінде 
Сонымен  қатар  жбғарыда  жалпылай  айтылып  кеткен  каратпа  магынада. ы

қайталама  сөздердің  жиі  қолданыс  табуы  Актамберді  поэзиясының  осы 
орайдағы  тағы  бір  ерекшелігі  болып  табылады.  Мысалы: 
Жел,  жел  есер
. 
жел  есер,  Көк  көгергиін,  көгеріиін;  Тем,  тем  үіиін,  тем  утШ.  Сатан  да 
стпац  жортармын,  Балпац,  балпац  басарсың;  Булан  да  булан,  оулан  сан: 
Балпац,  балпаң кім баспас,  Күлдір де күлдір кісінетіп.
Ү мбетей ж ы р ау д а:
Баскы ұйқастар: 
«
а) 
түбір зат есімнен:
Дін
 пұсырман баласы 
Адамдыктан жерімес,
Тіл
  пұсырман,  қарашы,
Арамдықтан шегінбес, —  
белгіленген тармак басындағы 
дін-тіл
  сөздері  толымды  шалыс ұйқаска«жа- 
тады.
ә) 
есімшелі етістік пен туынды сын есімнен:
Кетеген
 болса түйең жау,
Тебеген
 болса биең жау,
Үрысқақ
 болса ұлын жау,
Керіскек
 болса келінің жау, — 
егіз ұйқастын алғашқы  сынары  есімше 

жүктеу/скачать 8,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: