2
Нәлет біздін жүріске,
3
2
Еділ менен Жайыктын
3
2
Бірін жазға жайласаң,
3
2
Бірін кысқа қыстасан,
3
2
А л колынды маларсың
3
1
тері:
Алтын менен күміске! (Асан кайғы).
ә)
7-8-9 буынды шапыс ұйкасты жырдың интонациялык ерекшелік-
I
Ай, хан, мен айтпасам білмейсін, (9)
1
Айтқаныма көнбейсің. (7)
150
151
Ахметов 3.
Өлсң сөздің теориясы. -
Назарбаева 3. М.
Казіргі қазақ тілі
Алматы, 2002. -109-6.
Алматы
интонациясының негіздері: Оқу құралы. —
2
Шабылып жаткан халкың бар, (8)
2
1
Аймағын көздеп көрмейсің. (8)
2
3
Қымыз ішіп кызарып, (7)
2 -------------
Мастанып, кызып терлейсін, (8)
1
1
Өзіңнев басқа хан жоқтай (8)
4
2
2
3
Елеуреп неге сөйлейсің?!(8) (Асан кайғы)
б)
Аралас буынды (7-13) егіз ұйқасты жырдын интонациялык ерекше-
ліктері:
2
Бұдырайған екі шекелі, (9)
3
2
Мұздай үлкен көбелі, (7)
3
2 _________
Қары үнымы сүлтандайын жүрісті, (12)
1
2
3 4
1
Адырнасы шайы жібек окка кірісті, (13)
Айдаса койдың көсемі, (8)
2
Сөйлесе кызыл тілдін шешені... (10)
3
Сүйіншіұлы Қызтуған!!!(8) (Қазтуган жырау).
Жалпы тіл білімінде соңғы кезде галымдар бір ауыздан сөйлеу тілінле
функциойаяды мазмұнға ие болатын шагын өлшем фраза емес. синтагма
деп есептейді. Себебі синтагма барлык тілдерге тән синтаксистегі универ-
салды құбылыс. Қай тілде болса да синтагма сөйлеу тіліндегі сөздердін
мазмұны, олардың бір-бірімен логикалык катынасы және сөйлеушінін ол
қатынастарды пайымдап, тұжырымдауымен байланысты дараланады. Сол
семантикалық-синтаксистік шагын үзікті жалпы тіл білімінде синтагма дей-
тіні белгілі. Мысалы:
Й
2 _________ _— *-> 3
2
3
Қүйрығы жоқ, // жалы жоқ, //
Құлан қайтіп күн көрер, //
2 . ________ - 3
2 ________- 3
Аяғы жоқ, // колы жок,
Н
Жылан кайтіп күн көрер!? //
Келтірілген мысалдан интонациялык формага ие болган эр синтагма
пауза аркылы бөлінетінін көруге болады. Егер сөйлемдегі сөз тіркестер.нін
синтаксистік мазмұны жеткілікті болмаса, олар синтагма бола алм ай ды 'Ч
Экспериментті зерттеулерге сүйене отырып (-ма/-ме, -баУ-бе. -па/-пе)
шылаулар арқылы жасалған ашык сүраулы сөйлемдердін интонациясын ка-
расақ, негізгі тонның сол шылау жалғанып, магыналык өзек болып тұрган
қатар онын тон жиілігі мен интенсивті-
лігінің де біршама молаятыны байкалады. Сөйлемнің басы мен сонына
К а
раганда, оның ортасындағы сөз буындарының айтылу қарқындылыгы жыл-
дамырақ болады|і3.
Қорыта айтқанда, ақын-жыраулар поэзиясынын интонемалық белгіле-
рінщ өзіндік ерекшеліктері бар екендігіне жоғарыдағы кестелі талдаулар-
152
а
З ! Г 2002 - Й ? ГІ Ка3аК ТІЛІ ИНТОНаЦИЯСЫНЫҢ негіздеРі:
кұралы
— 6Ы5РП Ка3аК ТІЛ' ИНТОНациясының негіздері: Оку кұраль.
дан аңғаруға болады. Оған себеп — бұл жыр жолдарындагы буын сан-
дарынын біркелкі тәртіпті ұстанбай, дала (ауызша) поэзиясына тэн эркилы,
еркін болуы. Осыған орай жыр жолдарындагы дауыс тонынын жиілігін
бейнелейтін интонация кестелері де тіл ғылымынын атасы Ахмет Байтұр-
сынов айтқандай, «кестелі өрнек» сиякты бірдей түспей, ұзынды-кыскалы
әрқалай келіп отырады.
Осы тараудың тараушаларынан мынадай тұжырым жасауға болады:
— ақын-жыраулар толғау жанрында жырлаган жэне жырлары кейінгі
ұрпакқа ауызша жеткен;
— жыраулар поэзиясы толымды ұйқастан көрі толымсыз ұйкасгын
көп колданылуымен, тармақаралық буын сандарынын әркилылығы-
мен, шумақпен қатар түйдектін болуымен ерекшеленеді;
~
°Рта түркі поэзиясында кеңінен қолданыс тапкан қайталауларды
(дыбыстық, сөз, тіркесті сөз, тармақ) ақын-жыраулардың дамыта
түсуі поэзиядағы дәстүр жалгастыгын, сабақтастыкты аңғартады;
— ақын-жыраулар басқы, ішкі ұйқастарды құрауда зат есім, сын есім,
жалқы есім жэне етістік сөздерді қолданған;
— ХУ-ХУІП ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясының тағы бір үл-
кен ерекшелігі ондағы айтылган ой казақтың макал-мәтелдерімен
астасып, ішкі мағынасы жағынан да, сыртқы айтылу түрі, ұйкасы,
салыстыру ерекшеліктері жағынан да үндесіп жатады;
— акын-жыраулар шыгармалары тыңдарманына музыкапык аспаптын
сүйемелдеуі аркылы жетуі интонацияның өзіндік рөлін айкындап.
өзіне тән интонемалык белгілерге ие болады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Ұйқас шеберлігінін ең басты шарты — ұйкас пен ой мазмұндылыгынын
шебер ұштасуы. Ұйкастағы шеберліктін шарттары:
а)
форма,
ә)
мазмұн,
б)
форма мен мазмүн.
Ұйкастын сипаттары: бір өлеңде ұйқас типтес (тектес) болуы мүмкін,
яғни ұйқасып келген сөздер бір түлғада тұра береді; әр тектес болуы мүм-
кін.
Ақын-жыраулар поэзиясындағы ұйқас жайын кысқаша тұжырымдайтын
болсақ, негізінен, етістікті ұйқастар толғаулардың мазмұнына сәйкес акыл-
кеңес, үгіт-насихат, бұйрық, болжам, баяндау сипатты болгандыктан, ұйкас
та соған лайық алынады. Демек, ұйқас поэзиялық форма ретінде поэтика-
лык мазмүнға бағынады. ;
ц
.
,
ХУ-ХУ1П ғасырлардағы акын-жыраулар поэзиясындағы ұйкас жүйесі-
нің кұрылымы тілтану түрғысынан алганда ерекше кұбылыс. Бүлай дейті-
німіз өлең үйқасы жайында күні-бүгінге дейін зерттеу еңбектер тек әдеби
талап бойынша қарастырылып, ал ұйкас кұрылымын таза тілдік тұргыда
саралау бірді-екілі зерттеу енбектердің үлесіне рана тиіп келеді, Осындай
орайдан алғанда, ХУ-ХУІИ гасылардагы акын-жыраулар
шыгармашылы-
ғындағы үйқастар, олардын тіпдік сипаты бұрын-соңды жеке-дара зерттеу
нысаны болып талданбағандыктан, оның кешегісі мен бүгінгісі кешенді
түрде зертгелуі тиіс деп білеміз. Осы багытта жүргізілген зерттеу жұмысы
ұйкас жүйесі жөнінде келелі тұжырымдар түюге мүмкіндік берді. Ұйкас кұ-
былысы тілдік аспектіде қарау керектігі туралы үсыныстар орайлы дэлел-
дермен жүйеленді. Акын-жыраулардағы ұйкасты пайдалану мен қолдану
ерекшеліктері жаңаша түрде пайымдалды.
-
ХУ-ХУПІ гасырлар поэзиясына дейінгі ұйкас табиғатынын пайда
болу, қалыптасу, даму сатылары зертгелгенде, кене, ескі, орта түркі
поэзиялық шығармаларынан мысалдар алынып, карапайым сөз ұй-
қасының өлеңге, өлеңнің уақыт өте өнерге айналуы тарихи түрғыда
зерделенді. Көне, ескі және орта ғасырлардан бергі дәуірлердегі қа-
зақтың өлең күрылымдарындагы дәстүр сабақтастыгы мен жалғас-
тықтардың ішкі байланысын баскы, ішкі рифмикалык ұксастыктар
арқылы да тануға болатындыгы, дыбыстык кайталаулар мен морфе-
малық ұйкасымдар күралатыны, кайталаулар (дыбыстык. сөз,
тір-
кесті сөз, тармак) жиі колданумен ерекшеленетіні сөз болды;
ХУ-ХУШ ғасырлардағы акын-жыраулар поэзиясында ұйкастын
алар өзіндік орны айкындалып, акын-жыраулар шыгармалары же-
келей де, түгас күйінде де зерттеліп, фономорфологиялык багыт-
тағы әдіс-тэсілдер жүйесі аныкгалды;
жыраулар поэзиясындағы қайталаулар өлен әуезділігін арттырумен
бірге, интонациялы екпінді күшейтетін амал-тәсілдердің бірі екен-
дігі, жыраулар поэзиясындағы тармак аралык буын сандарының эр
түрлі болуы «дала поэзиясынын» еркіндігімен музыкалық аспапгың
сұйемелдеуі мен сипатталатындығы, ұйқас сапасын арттырудағы
интонациянын өзіндік орны анықталды;
басқы, ішкі ұйқастардың ерекшеліктері ғылыми-теориялық тадцау
жасау арқылы айқындалатындыгы, ұйқастың ұйымдасуы дыбыс,
буын, сөз, сөз тіркестерімен баска тармак пен тармақтын (сөйлем-
нің) ұйқасуы арқылы жүзеге асырылатындығы етене сөз болады;
өлең ұйқасының, әсіресе, басқы, ішкі ұйқастардын фономорфоло
гиялык заңдылыкгары мен ерекшеліктері айкындалып, ашылды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН Ә Д ЕБИ ЕТТЕР ТІЗІМІ
1.
Жирмунский В. М.
Теория стиха. — Ленинград: Ленинградское
отделение^1975. — С. 664.
2.
Томашевский Б. В.
Стилистика. — Ленинград: Художественная
литера-тура, 1983. — С. 288.
3.
Холшевников В. Е.
Основы
стиховедения.
—
Ленинград:
Издательство Ленинградского университета, 1972. — С.
168
.
4.
Тимофеев Л. И.
Основы теории литературы: учебное пособие.
Москва: Просвещение, 1966. — С. 478.
5.
Ахманова О.
С.
Словарь лингвистических терминов. — Москва:
Советская энциклопедия, 1966. — С. 608.
6.
АйгабыловА.
Қазақ тілінің морфонологиясы. — Алматы: Санат
1995. — 136-6.
Қалыбаева А.
Қазіргі к
Ғылым, 1986. — 192-6.
ЫсқақовА.
Қазак тіліі
Алматы:
тң н ы д ан сараптау.
Алматы: Ы. Алтынсарин атындагы Казактын
білім академиясының Республикалык баспа кабинеті, 1999. —
1
86-6.
9.
Жүсіпов Б. М.
Сыр бойының жыраулық-жыршылык дәртүрі: фил.
гыл. канд. дис. ... авторефераты. - Алматы, 1999. — 2?-6.
10
Қ али евБ .А .
Абай өлеңдеріндегі ұйкастың фономорфологиялык
құрылымы: фил. гыл. канд. дис. — Астана, 2007. — 125-6.
11
Баитурсынов А.
Тіл тагылымы. — Алматы: Ана тілі, 1992.__448-6.
\2.Ә уез°« М.
Жиырма томдық шыгармалар жинагы. — Алматы:
Жазушы, 1985. Т. 18. — Зерттеулер, макалалар. — 448-6.
13
Ж ум алиевҚ .
Эдебиет теориясы. — Алматы: Мектеп,
1969.
— 244-6.
14
Ахмет ов З.А .
О языке казахской поэзии. — Алматы: Мектеп 1970 -
С. 180.
'
15^
? еПОвҒ'
жинагы, 5 томдык. — Алматы: Жазушы
1992. — 400-6.
*
1 6
ҚабдоловЗ.
Талант пен таным: Әдеби толганыстар // Сөз өнері
Монография. Ек! томдык таңдамалы шыгармалары. — Алматы
Жазушы, 1983. Т. 2. — 456-6.
М.
272-6.
Алматы: Жазушы. 1966
18
Кэшшев
Т.
Қазақ әдебиеті сынының тарихы. — Алматы: Санат 1994
— 447 6.
\
19
Негимов
С Өлен өрімі. — Алматы: Гылым 1980. — 136-6.
20
ЛСүбанов Қ.
Қазақ тіл білімі жөніндегі зерттеулер. — Алматы:
Ғылым, 1966. — 361 б.
21
.Аманжолов С.
Қазақтілі: синтаксис. — Алматы: Рауан, 1997.__159-
б.
22.
Сауранбаев Н.
Диуани хикмет туралы бір-екі сөз // Қазак әдебиеті
газеті, 1970. — № 5.
23
.Кеңесбаев
/.,
Мүсабаев Ғ.
Қазіргі қазақ тілі: лексика, фонетика.
—
Алматы: Мектеп, 1975. — 303-6.
24
Қордабаев Т. Р.
Жалпы тіл білімі. — Мектеп, 1975. — 189-6.
25.Ө м ір э л и е в
Қазақ поэзиясының жанры және стилі — Алматы:
Ғылым, 1983. — 240-6.
-
2
6.Сыздықова Р.
Қазақ эдеби тілінін тарихы: ХУ-ХІХ г. — Алматьг Ана
тіл і 1993. — 320 б.
27
.Әл-Фараби.
Трактаты о музыке и поэзии: Пер. с араб. отв. ред.
М. С. Бурабаев. — Алматы: Ғылым, 1993. — С. 455.
И.Кенжебаев Б.
Қара өлең кұрылысы // Кітапта: Өдебиет белестері.
Алматы, 1969. — 400-6.
29
ДүйсеновМ.
Халық ақындары творчествосының көркемдік сипаты.
: — Алматы: Ғылым, 1992.— 192-6.
1 _ ®
30.Аханов К.
Тіл білімінің негіздері.
—
Алматы: Санат, 1993.
—
284-6.
31.
Сергалиев
М
.
Сөз қолдану ерекшеліктері
//
Абай. Энциклопедия. —
Алматы: Атамұра, 1995. — 720-6.
32
.Елікбаев
С.
60-80 жылдардағы өлең күрылымы // ұйқас, тармак,
шумак ерекшеліктері: фип. ғыл. канд. дис. ...авторефераты. —
Астана, 2000. — 26-6.
33.
Таусогарова А.
Өлең мәтінінің синтаксистік ерекшеліктері: Оку
қүралы. — Алматы: Қазақ университеті, 2004. — 185-6.
34
Жирмунский В. М.
К
вопросу о стихотворном ритме
И
Историко-
филологические исследования.— Москва, 1974. — С. 176.
35.
Кожинов
В. В.
Как пишут стихи: О законах поэтического творчества.
— Москва, 1970. — С. 196.
36
.Касевич В. Б.
Морфонология.
—
Ленинград, 1980.
—
С. 232.
37
Штокмар М. П.
Исследования в области русского народного
стихосложения. — Москва, 1952. — С. 122.
38
.ГаспаровМ. Л.
Очерк русского стиха: метрика, ритмика, рифма,
строфика. — Москва, 1984. — С. 320.
39
.Тынянов_Ю. Н.
Проблема стихотворного языка. — Москва 1965 __
С. 279.
40
Ш алаев
Г.-О й түбінде жатқан соз: Әдеби-сын мақапалар. — Алматы:
Жазушы, 1989. — 192-6.
41
Жолдасбеков М.
Асыл арналар. — Алматы: Жазушы, 1990 ж. — 328-
42
Ахметов 3.
Өлең сөздің теориясы. —
б.
I
Өлең сөздің теориясы. — Алматы: Мектеп, 1973. — 211-
43
ҚаииариМ.
Дивану-Лугат-ит турк. — Ташкент, 1963. Т. 3. — 600-6.
44
.Келімбетов
Н.
Қазақ әдебиетінің ежелгі дэуірі. — Алматы: Мектеп
1 9 8 6 .- 2 2 1 - 6 .
45
.ӨмірэлиевК,.
Ата тарихымызға үңілсек... // Қазакстан мектебі 1985
— № 5 .
4
6.Бартольд
В. В.
Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких
народов Средней Азий. — Алматы: Жалын, 1993. — С. 192.
М .Радлбв
В. В.
Алтын сандык // Жинак: кұраст. С. Каскабасов.
К. Ісләмжанұлы. — Алматы: Ана тілі, 1993. — 254-6.
48
Томсен
В.
История языковедения до конца XIX века. — Москва
1938. — С. 160.
49
.Малое С. К
Уйгурский язык: Хамийские наречие. — М-Л. Академия
наук СССР, 1954. - І С. 203.
50
Бертельс Е.
Э. Суфизм и суфийская литература. Избранные труды
М осква, Наука, 1965. — С. 298.
51
.Гумилев
Л.
Н.
Көне түріктер. — Алматы: Білім, 1994. — 312-6.
52
Жирмунский
В.
М.
Орхонские надписи — стих или проза?
II
Народы
Азии и Африки. — 1969. — № 2 . — С. 71-82.
53
.Кононов А. Н.
Биобиблиографический
словарь
отечественных
тюркологов. — Москва: Наука, 1989. — С. 300.
54
Щ ербак А. М.
Соотношение аллитерации и рифмы в тюркском
стихосложении // Народы Азии и Африки — 1961 __ Ко
1
С 143
'гг
55.Поспелов Г. Н.
Вопросы методологии и поэтики. — Москва: МГУ.
1983. — С. 336.
56
Стеблева
И. В.
Поэтика
древнетюркской
литературы
и
ее
трансформация в раннеклассический период // Изд. Наука, главная
редакция восточной литературы. — Москва. 1976.__С. 215
51 Л в а н о в С Н .
Тюркская классическая поэзия Х111-ХХ вв. — Москва.
1991. — С. 710с.
58
Кондратьев
В.
Г
Очерк грамматики древнетюркского
Ленинград, 1970. — С. 243.
59.Есенгулов А.
Словообразовательные
аффиксы
Я 4%
__ ____ Ус
языка.
в
языке
древнетюркской письменности: автореферат ... канд. фил наук
Алма-Ата, 19
69. — С. 21.
60
.Владимирцов Б. Я.
Географические имена орхонских надписеи
сохранившиеся в монгольском языке // ДАН СССР, 1929. — С. 59-
61
.Гулямов А. Г
Поблемы исторического словообразования узбекского
языка: автореферат ... канд. фил. наук. — Ташкент, 1956. — С. 24.
62
.Оразкулов Ш.
Словообразование
имен
существительных
и
прилагательных в современном турецком языке: автореферат ...
канд. фил. наук. — Москва, 1953. — С. 25.
63
.Садвакасова Г.
Словообразование
имен
существительных
в
современном уйгурском языке: автореферат ... канд. фил. наук. —
Алма-Ата, 1956. — С. 26.
*
]
64
Севортян Э. В.
Аффиксы глаголообразования в азербайджанском
языке. — Москва, 1962. — С. 198.
65 .Қыдырбаева А.
Жамбыл — гылыми әдебиетте. — Актөбе, 2003.
239-6.
66Х ам раев М.
Очерки теории тюркского стиха. — Алма-Ата: Мектеп,
1969. — С .3 5 4 .
67.Юлдашев А. А.
Система словообразования и спряжения глагола в
башкирском языке. — Москва, 1958. — С. 202.
68
Ш амухамедов Ш.
Хрестоматия персидской поэзии. Ташкент, 1975.
— С. 149.
69
.Ковальский К.
К вопросам формального изучения поэзии турецких
народов.
70.«Известия Вост. факультета Азербайджанского гос.университета»,
Т. 1. — Баку, 1926. — С. 244.
71
Ахмет ов М. А.
Глагол в языке орхоно-енисейских памятников. В
сравнительном
плане
с
современным
башкирским
языком:
автореф ерат... канд. фил. наук. — Алма-Ата, 1970. — С. 26.
72
.БозиевА.
Словообразование имен существительных, прилагательных
и наречий в карачаево-балкарском языке. Нальчик, 1965. — С. 196.
ІЪ .Дүйсенов М.
Сына тастардагы жазу сырлары // Қазак әдебиеті, 1981.
— № 3 .
74
.Өмірәлиев
Қ.
Күл Тегін // Қазақ әдебиеті, 1982. — № 8.
75
.Кенжебаев Б.
Қазак өлеңінің құрылысы туралы. — Алматы, 1955. —
186-6.
76
.Қоңьіратбаев
Ә.
Қазақ фольклорының тарихы. — Алматы: Ана тілі,
1 9 9 1 .- 2 8 8 - 6 .
77
.Ысмайылов К
Ақындар. — Алматы, 1956. — 194-6.
78.
Сүйіниләлиев X
Ғасырлар
поэзиясы:
Зерттеулер.
— Алматы:
Жазушы, 1987. — 215-6.
19Ахм ет ов 3.
Өлең сөздің теориясы. — Алматы: Мектеп, 1973. — 211-
б.
I
80
.Бердібаев Р.
Қазақ фольклористикасынын тарихы. — Алматы:
Ғылым, 1988. — 220-6.
81
Магауин. М.
Қобыз сарыны. — Алматы: Жазушы, 1968. — 156-6.
82
Желімбетов Н\
Көркемдік дәстүр жалгастығы: Зерттеу. — Астана:
Елорда, 2000. — 288-6.
83
.М аргріан Ә. X.
Қазақстан халыктары мен тайпаларынын VI—XII
ғасыр-лардағы мәдениеті // Қазақ ССР тарихы. — Алматы. 1957
Т. 1. — 592-6.
Ы.Өмірэлиев Қ.
ХУ-Х1Х гасырлардагы казак поэзиясының тілі.
Алматы, 1976. — 235-6.
і5.Валиханов Ч. Ч.
Собрание сочинений в 5 томах. — Алматы. 1984
Т. 1. — 432-6.
I
$6Айдаров
/'..Күлтегін ескерткіші. — Алматы: Ана тілі, 1995.
—
232-6
87
.Бернштам А. Н.
Социально-экономический
строй
орхонско-
енисейских порок У1-УШ веков. — Москва, 1946. — С. 256.
88
.Мелиоранский
П.
М.
Памятник в честь Юоль-тегина. СПб., 1899. —
С. 214.
І
"
і і д д Ж п И
89
Малое
С
К
Памятники древнетюркской письменности. — М-Л
1951. — С. 288.
90
.ӨмірәлиевҚ.
Көне түркі сөз үлгілері туралы.
II
Қазакстан мектебі
1971, — № 9 .
9
Х.Иүгінеки А.
Ақиқат сыйы. — Алматы: Ғылым, 1985. — 356-6.
92.Бес ғасыр жырлайды, 1 том. — Алматы: Жазушы, 1989. — 384-6.
93.Абай. Қалым елім, казағым: Шыгармалары. — Алматы Жалын
1 9 9 5 .- 3 8 4 - 6 .
94.Мақатаев М.
Достарыңызбен бөлісу: |