Н. О. Базанова атындағы физиология, морфология және биохимия кафедрасы jbhim «Жануарлар биохимиясы»

1.
 
Организмде липидтердің қызметі қандай? 
2.
 
Липидтердің қорытылуы қай жерден басталады? 
3.
 
Липидтердің қорытылуына қандай ферменттер әсер етеді?. 
4.
 
Күйіс қайыратын малдардағы липидтердің қорытылу ерекшелігі қандай? 
 
Ҧсынылатын әдебиеттер: 
6.
 
Сейітов З.С. Биологиялық химия. – Алматы:«Қайнар», 1992. 
7.
 
Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993. 
8.
 
Сейтембетова А.Ж., Лиходий С.С. Биологиялық химия. –Алматы:«Білім», 1994. 
9.
 
Чечеткин А.В. и др. Биохимия животных. – М.: «ВШ», 1982. 
10.
 
Малахов А.Г., Вишняков С.И. Биохимия сельскохозяйственных животных.– М.:«Колос», 1984. 
 
Дәріс 10 Майлардың биосинтезі. Май қышқылдарының ß-тотығуы. Кетоз қҧбылысы. Майлардың ҧлпада 
ыдырауы 
Дәріс жоспары: 
4.
 
Майлардың ұлпада ыдырауы 
5.
 
Кетондық денелердің түзілуі 
6.
 
Ацетил-А-коферментінің түзілуі және оның биологиялық маңызы. 
Фосфолипидтер мен сфинголипидтер клетка мембранасының құрылымдық негізін құрайды. Сондықтан олар 
биологиялық маңызды қызмет атқарады. Фосфолипидтер амфипатиялық қосылыс. Олардың гидрофобтық ұзын 
тобы  және  гидрофильдік  шағын  «басы»  бар.  Осының  арқасында  бір  жағынан  полярсыз  қосылыстармен,  екінші 
жағынан полярлы қосылыстармен кӛршілес отырып, қатарласа жақсы орналасады. 
Фосфатидилхолин (лецитин) - негізгі фосфолипидтердің біреуі, ол екі жолмен түзіледі. Оның бір жолын de 
novo  («басынан  бастап»),  екіншісін  «құтқарушы»  деп  атайды.  (А.  Ленинджер,  1985).  Фосфолипидтердің 
анаболалық  реакцияларына  цитидинтрифосфат  (ЦТФ)  қатысады.  Оның  кӛмегімен  фосфохолин  мен 
фосфоэтаноламин  активтенеді.  Бұл  екі  жағдайда  да  синтез  диацилглицерол   арқылы  жүреді. 
Диацилглицеролдың түзілу механизмі жоғарыда қарастырылды. 
1)  Этаноламинкиназа  ферментінің  әсер  етуімен  және  Мg
2+ 
иондарының  қатысуымен  фосфоэтаноламин 
түзіледі: 
 
   
 
 
 
                        Фосфоэтаноламин 
2)  Фосфоэтаноламин  мен  ЦТФ  реакцияласады  да,  цитидиндифосфат-этаноламиннің  (ЦДФ-
этаноламнннің)  активті  молекуласы  түзіледі,  бұл  реакцияны  фосфоэтаноламинцитидилтрансфераза  ферменті 
катализдейді: 
Фосфоэтаноламин + ЦТФ → ЦДФ—этаноламин + пирофосфат 
3)  Бұдан  кейін  ЦДФ  -  этаноламин  мен  диацилглицерол  ӛзара  әрекеттеседі.  Бұл  реакцияға 
этаноламинфосфотрансфераза ферменті қатысады. 
 
                    Диацилглицерол              ЦДФ-этаноламин                   Фосфатидилэтаноламин (кефалин) 
4) Фосфатидилхолиннің (лецитиннің) түзілуі ары қарай фосфатидилэтаноламиннің үш қайтара метильденуі 
арқылы  жүреді.  Метильдік  топтар  активтенген  метионин-S-аденозилметионин  береді.  Үш  қайтара  метильдену 
реакциясы бұл арада қарастырылмайды. Реакция жалпы түрде ғана беріледі. Фосфатидилхолин түзілуінің мұндай 
жолы dе novo
 
деп аталады. 
Май қышқылдарының 

-тотығу жолы 
Май  қышқылдарының  тотығуы  митохондрияда  жүреді,  үш  кезеңнен  тұрады  (8.9.сурет).  Бірінші  кезеңде 
активтенген  май  қышқылы  ацил-КоА  β-тотығуға  түсіп,  молекуласынан  екі  кӛміртек  атомы  бар  ацетил-КоА-лар 
бӛлініп  шығады.  Екінші  кезеңде  түзілген  ацетил-КоА  молекулалары  лимон  қышқылы  циклымен  тотығып, 
электрондар,  НАДН,  ФАДН
2
  және  СО
2
  ыдырайды.  Үшінші  кезеңде  электрондар,  НАДН,  ФАДН
2 
тыныстану 
тізбегіне  кіреді  де,  тотыға  фосфорлану  процесінде  электрондардың  энергиясы  АТФ  молекулаларында 
шоғырланады. Май қышқылдарының үш кезең тотығу процесі пальмитоил-КоА мысалында 8.9 суретте берілген. 
Негізі терминдер  
Амфипатикалық қосылыстар  
Эссенциалды қышқылдар  
Глицерол 

-тотығу 
              Әдебиеттер  
1.  Химия  биологически  активных  природных  соединений.  Под  редакцией  Преображенского  Н.А.  и  Евстигнеевой 
Р.П.М. «Химия», 1970.  
2. Химия липидов (Евстигнеева Р.П., Звонкова Е.Н., Серебренкова Г.С., Швед В.М.). М. «Химия». 1987,с.202.   
3. Жеребцов Н.А., Попова Т.Н. Артюхов В.Г. Биохимия. Воронеж. Гос. Университет, 2002г.  
4. Сеитов З.С. Биохимия. Алматы. Агроуниверситет. 2000г 
 
Дәріс 11 
Белоктар  биохимиясы.  Белоктардың  биологиялық  маңызы.  Белоктардың  қорытылуы  және  амин 
қышқылдарының ішек арқылы сіңуі. 
Дәріс жоспары: 

1. Жалпы түсінік. 
2. Белок молекуласын полипептидтік тізбек қалыптастырады. 
3. Белок молекуласының құрылымы. 
4.Белоктардың және амин қышқылдарының ұлпаларда ыдырауы. 
5. Амин қышқылдар метаболизмінің  қорытындысы. 
Белок  тіршіліктің  негізі.  Оны  қазіргі  уақытта  биология  ғылымы  жетістіктері  толық  дәлелдеп  отыр.  Белок  болмаса 
жер бетінде тіршілік те болмас еді. Белоктың әрбір клетка құрамында болуы, оларды ауыстыруға болмайтыны және 
ӛздеріне тән кӛптеген түрлі қызмет атқаруы осының дәлелі. 
Белоктар  -  жоғары  молекулалы  азотты  қосылыстар,  α-амин  қышқылдарынан  (мономерден)  түзілетін  күрделі 
биополимерлер. 
Қазіргі  кездегі  тҥсінік  бойынша  белок  дегеніміз  –  молекула-лық  массасы  5000  Да  шамасынан  артық, 
кеңістіктік қҧрылымы бар және организмде белгілі бір қызмет атқаратын полипептид. 
 «Белок»  деген  термин  орыс  тілінде  жұмыртқаның  ақ  уызы  (белок)  деген  сӛзден  шыққан.  Жұмыртқаның  ақ  уызы 
қыздыру кезінде қатайып, ақ түсті жентекке айналады (неміс тілінде де «Еіwеіss» деген сӛз жұмыртқаның ақ уызын 
білдіреді). Белокқа қатысты «протеин» (грек тілінде «рrоtеіоs» деген сӛзден шыққан) деген термин де қолданылады. 
Ол алғашқы, аса маңызды деген мағынаны білдіреді. Бұл мағына да тіршілік процесінде белоктың аса маңызды екенін 
кӛрсетеді. 
И.П. Павловтың, әсіресе белоктардың ферменттік табиғатын анықтаған Дж. Самнердің (1926 ж.), Дж. Нортроптың 
(1930)  бағалы  жұмыстарынан  кейін  белоктарды  зерттеу  кең  кӛлемде  қолға  алынды.  Белоктар  биохимиясында  Ф. 
Сенгер ашқан жаңалық (1953) дәуірлік құбылыс болды. Ол полипептид тізбегіндегі амин қышқылдарының әрқашанда 
белгілі бір рет бойынша байланысатынын анықтады. 
           Белоктардың ең қарапайым құрамына мынадай элементтер кіреді (% есебімен): кӛміртегі 50—54; оттегі 21,5—
23,5; сутегі 6,5—7,3; азот 15,0—17,6; күкірт 0,3—2,5. 
Белоктар  құрамындағы  азот  мӛлшері  тұрақты  және  ол  құрғақ  массасы  бойынша  алғанда  орта  есеппен  барлық 
элементтердің  16  пайыз  мӛлшерінде.  Сондықтан  белгілі  бір  биологиялық  материалдағы  белок  мӛлшерін  анықтау 
үшін, ондағы азот мӛлшерін анықтап, ол шаманы 6,25 санына кӛбейтеді (100: 16 = 6,25). 
Мысалы,  әр  түрлі  жануарлардың  жас  ұлпасында  мынадай  мӛлшерде  белок  болатыны  анықталған  (%  есебімен): 
бұлшық етте-18-23, ӛкпеде 14-15, бауырда 18-19, теріде 16-17, жүректе 16-18, мида 7-9. 
     Пептидтік байланыс 
 
           Бірінші, N-соңғы            Екінші амин         Үшінші амин                        С-соңғы 
         амин қышқылының       қышқылының        қышқылының              амин қышқылының    
               қалдығы  
 
      қалдығы 
          қалдығы   
                қалдығы 
 
Полипептидтік  құрылым  схемасынан  кӛрініп  тұрғанындай,  оның  тізбегі  бос  амин  тобы  бар  (оны  N-соңғы  деп 
атайды)  амин  қышқылынан  басталады  да,  бос  карбоксил  тобы  бар  амин  қышқылымен  аяқталады  (С-соңғы  амин 
қышқылы). 
Белок  молекуласының  әрбір  полипептид  тізбегі  клеткада  организмнің  генетикалық  мәліметіне  сәйкес  және 
генетиканың заңы бойынша «бір генге - бір полипептид тізбегі» деген ереже бойынша синтезделеді. 
           Ҧсынылатын әдебиеттер: 
1.Сейітов З.С., Бейсебеков М.Қ. Физикалық және коллоидтық химия. –Алматы, 1993. 
2.Болдырев А.И. Физическая и коллоидная химия.–М.:«Высшая школа», 1983.  
3.Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993. 
4.Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001. 
 
Дәріс 12 
Аммиактың заласыздануы. Орнитин циклі 
Дәріс жоспары: 
4.
 
Ұлпаларда аммиакты залалсыздау. 
5.
 
Орнитин циклі. 
6.
 
Гемоглобиннің қарында ыдырауы 
Амин  қышқылдары  әсіресе  глутамат  тотыға  дезаминденген  кезде  кӛп  мӛлшерде  бос  аммиак  NН
3
  бӛлініп 
шығады.  Аммиак  ӛте  улы,  әсіресе  миға  зиянды.  Бос  аммиак  клетка  мембранасынан  оңай  ӛтіп  кетеді  де, 
митохондрияға,  ми  клеткаларына  енеді.  Ұлпаларда,  әсіресе  бауырда  аммиакты  зиянсыз  қосылыстарға 
айналдыратын  әсерлі  механизмі  бар.  Әдетте  қан  құрамындағы  аммиак  шамасы  қанның  жалпы  мӛлшерінің  1% 
шамасындай,  басқалары  күрделі  органикалық  заттар  түзілу  реакциясына  жұмсалады.   Ад а м д а   ж ә н е   и т т е  
а м м и а к т ы ң   м ӛ л ш е р і   0 , 0 3   -   0,08  мкмоль/мл.  Үй  қоянына  тәжірибе  жасап  аммиак  концентрациясын  4 
мкмоль/мл дейін кӛбейткенде, ол ӛліп қалған. Аммиакты бейтараптау үш бағытта жүруі мүмкін. 
 

 
 Глутамат                                           Глутамин 
 
1)  Глутаматтан  глута-минді 
синтездеу 
жолымен 
аммиакты 
бейтараптау. 
Реакция 
глутаминсинте-
таза  ферментінің  (М  350 
000) әсерімен бауырда жүреді. 
 
 
 
  Аспартат                                   Аспарагин 
 
2) Аспартатпен аммиактан 
аспарагиннің синтезделуі. 
Бұл реакцияны глутамин - 
тәуелді аспарагинсинтета-за 
ферменті катализдейді. 
 
Глутамин мен аспарагиннің амидтік топтары биологиялық  тұрғыдан  ӛте  бағалы.  Олар  амин  қышқылдары  және 
әр  түрлі  азотты  органикалық  қосылыстар  синтезінде  пайдаланылады.  Мысалы,  аммиактың  органикалық  азоты 
биомолекулаларға енеді де, зат алмасуға қатысады. 
3)  Аммиак  пен  кӛмір  қышқыл  газдан  мочевинаның  синтезделуі.  Алғашқы  екі  синтездік  реакцияларға 
пайдаланылмаған аммиак мочевинаның синтезделуі үшін жұмсалады Құрлықтық омыртқалы жануарларда аммиак 
мочевина түрінде бӛлініп шығады, ал құстарда зәр қышқылы түрінде бӛлінеді. 
Мочевинаның түзілуі жӛніндегі теорияны 1932 жылы Г. Кребс ұсынған болатын. Қазір ол теория дәлелденді, жаңа 
ғылыми  жаңалықтармен  толықтырылды.  Ол  теория  орнитин  циклы  немесе  мочевина  циклы  деп  аталады. 
Мочевина  циклына  бес  реакция  кіреді.  Оның  әрқайсысын  жеке  ферменттер  катализдейді.  Амин  қышқылдары 
құрамындағы  амин  тобынын  аммиак  кӛзі  болып  табылатынын  біз  білеміз.  Ал  кӛміртегінің  диоксиді 
митохондриядағы тыныстау процесінен шығады. 
а) Мочевина циклының бірінші кезеңі - карбамоилфосфат түзілуі. Ол аммиак пен кӛмір қышқыл газынан АТФ-тың 
екі молекуласының энергиясын пайдалану арқылы түзіледі.  Реакцияны карбамоилфосфатсинтетаза ферменті 
катализдейді және ол митохондриялық матриксте ӛтеді. 
 
                                                                                                    Карбамоилфосфат 
 
 
  Орнитин                              Цитруллин 
 
 
 
 
б) 
Карбамоилфосфат 
пен 
орнитиннен 
цитруллин  тҥзілуі.  Реакцияны  орнитин-
транскарбамоилаза  ферменті  катализ-дейді. 
Фосфат бӛлініп шығады. 
 
 
Цитруллин                               Аргинино сукцинат 
                                               (Аргининянтар қышқылы) 
 
 
в)  Аргининосукцинаттың  тҥзілуі. 
Цитруллин  митохондрия-дан  шығып, 
бауыр  клеткаларының  цитозолына 
ауысады.  Мұнда  ол  аспарагин 
қышқылымен  әрекет-теседі  және 
аргининянтар 
қышқы-лы 
пайда 
болады.  Бұл  реакция  үшін  АТФ 
энергиясы  жұмсалады  және  оны 
аргининосукцинат-синтетаза 
ферменті катализдейді. 
 

 
Аргининосукцинат                Аргинин 
 
г)  Аргининосукцинаттың  аргининге 
және  фумаратқа  ыдырап  айырылуы. 
Бұл 
реакция 
аргинино-
сукцинатлиаза  ферментінің 
әсер 
етуімен қайтымды түрде жүреді. 
Фумарат  лимон  қышқылы  циклына 
қосылады. 
 
 
 
      Аргинин                                          Орнитин 
д)  Аргининнің  мочевинаға  және 
орнитинге ыдырауы. Бұл гидролиздік 
қорытынды  реакция.  Оны  бауырда 
ғана  кездесетін  аргиназа,  М  120  000, 
катализдейді. 
Осы  соңғы  реакциядан  кӛрініп 
отырғандай,  мұнда  моче-вина  мен 
орнитин  түзіледі.  Түзілген  орнитин 
карбамоил-фосфатпен 
қайта 
конденсация-ланады  да,  мочевина 
циклы тағы қайталанады (9.2.сурет). 
 
 
Мочевина - уы аз, бейтарап қосылыс. Ол қанға ӛтеді де одан бүйрекке жеткізіледі. Бүйректен зәрмен бірге 
сыртқа шығарылады. Ол сүтқоректі жануарлар организміндегі азотты заттар алмасуының негізгі де соңғы ӛнімі. 
Тағаммен бірге түсетін гемоглобин қарында тұз қышқылының әсер етуімен оңай гидролизденіп глобинге және гемге 
бӛлінеді. 
 
Глобинге пепсин, трипсин және басқа да ферменттер әсер етеді де, ол амин қышқылдарына ажырап бӛлінеді. 
Гем ішекке барғаннан кейін тотығып, гематинге айналады және сол күйінде нәжіспен бірге бӛлініп шығады. 
Жануарлар организмінде қорек хромопротеиндеріндегі гем тиісті белоктар синтезделу үшін пайдаланыла алмайды. 
Ҧсынылатын әдебиеттер: 
4.
 
Сейітов З.С., Бейсебеков М.Қ. Физикалық және коллоидтық химия. –Алматы, 1993. 
5.
 
Болдырев А.И. Физическая и коллоидная химия.–М.:«Высшая школа», 1983.  
6.
 
Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993. 
      4.   Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001. 
 
Дәріс 13 
Нуклеин   қышқылдарының  ыдырауы  және   синтезі.   ІІуриндік  және пиримидиндік 
негіздердің алмасуы
 
Дәріс жоспары: 
1. Нуклеин қышқылдары - тҧқым қуалау негіздері. 
2. Нуклеин қышқылдарының химиялық қҧрамы. 
3. Нуклеин қышқылдарының біріншілік қҧрылымы. 
Нуклеин қышқылдары - тҧқым қуалау негіздері 
Алғашқы  тіршілік  нышандары  бұдан  3,2  млрд  жыл  бұрын  пайда  болған.  Ұзаққа  созылған 
эволюция нәтижесінде табиғи сұрыпталу жолымен қазіргі тіршілік                                    иелері - 
жануарлар,  адам,  ӛсімдіктер,  микроорганизмдер  дүниеге  келді.  Тірі  организмдердің  аса  ғажап 
қасиеті  -  ата  тегіне  ұқсас  ӛзіндей  жаңа  организмді  жарыққа  шығаруы.  Осы  бір  табиғаттың  ұлы 
жұмбағы  ғылым  үшін  әрқашанда  аса  маңызды  проблема  болып  келді.  Оны  шешуге  бүкіл  дүние 
жүзінің ғалымдары атсалысты. 
Сӛйтіп,  нуклеин  қышқылдары  дегеніміз  -  тҧқым  қуалайтын  (генетикалық)  зат.  Енді 
тіршіліктің  осы  бір  негізгі  молекуласына  анықтама  берейік  және  оның  химиялық  табиғаты  мен 
қасиеттерін қарастырайық. 
Нуклеин қышқылдарының химиялық қҧрамы 
Нуклеин  қышқылдары  (НҚ)  дегеніміз  -  нуклеотид  қалдықтарынан  тҧратын  жоғары 
молекулалы  органикалық  қышқылдар.  Нуклеотидтер  (мононуклеотидтер)  пуриндік  немесе 
пиримидиндік  негізден,  пентозадан  (D-рибоза  немесе  D-дезоксирибозадан)  және  фосфор 
қышқылынан  құралады.  Нуклеин  қышқылының  құрамына  кіретін  пурин  негіздерінің  ішінде 
әсіресе аденин (А) мен гуанин (Г); пиримидин негіздерінің ішіндегі әсіресе маңыздысы - урацил 
(У), тимин (Т) және цитозин (Ц). 
Пуриндік және пиримидиндік негіздердің құрылым формулалары 1.Суретте белгіленген. 

 
            Нуклеин  қышқылдарының  құрамына  кіретін  бес  азоттық  негіздердің  -  адениннің, 
гуаниннің, урацилдың, тиминнің және цитозиннің құрылымдық формулалары. 
Нуклеотидтер құрамына кіретін қанттардың бір-бірінен айырмашылығы екінші  жағдайдағы 
кӛміртек  атомындағы  гидроксил  тобында.  D-рибоза  молекулада  2
1
-ОН  тобы  бар,  ал 
дезоксирибозада  бұл  жағдайда  сутек  (Н)  атомы  болады.  Азотты  негіздердің  атомдарынан  айыру 
үшін пентозаның кӛміртек атомдары 1
-
-пен белгіленеді. 
Тӛменде пентозалар (D-рибоза, D-дезоксирибоза) ашық альдегид және циклды (β-фураноза) 
түрінде кӛрсетілген. 
          Ген дегеніміз - организмнің қандай да бір белгісін анықтайтын, тҧқым қуалау затының 
бірлігі.  Әр  ген  әрбір  белоктың  (ферменттіқ  немесе  клеткадағы  басқа  белоктың)  синтезі  үшін 
жауапты.  Гендер  белоктың  түзілуін  айқындай  отырып,  организмдегі  бүкіл  химиялық  реакцияны 
басқарады, сӛйтіп организмнің белгілерін (қасиеттерін) жарыққа шығарады. 
Химиялық  тҧрғыдан  қарастыратын  болсақ,  ген  дегеніміз  -  ӛзара  байланысқан 
нуклеотидтердің  ҧзын  тізбегінен  қҧралған  ДНҚ  молекуласының  учаскесі.  Геннің 
молекулалық  мӛлшері  анықталған.  Егер  белок  амин  қышқылдарының  300  қалдығынан  құралады 
дейтін  болсақ,  осы  белок  синтезі  үшін  жауапты  геннің  ұзындығы,  яғни  ДНҚ  тізбегінің  учаскесі 
900 нуклеотидке тең. Геннің М 900х330=297000 (бір нуклеотидтің М 330 шамасына тең) дальтон. 
Белгілі  бір  геннің  хромосомадағы  орналасатын  жері  локус  деп  аталады.  Бір  организмнің 
хромосомаларындағы  барлық  гендерінің  жиынтығы  геном  деп  аталады.  Сонымен,  геном 
дегеніміз - белгілі бір организмнің генетикалық қасиеттерінің бәрін ӛзінде сақтаған барлық 
ДНҚ молекуласы болып табылады. 
Бір  генде  бір  ғана  полипептидтік  тізбек  синтезделеді.  Молекулалық  генетиканың  негізгі 
ережелерінің бірінде: «бір ген - полипептидтік бір тізбек» делінген. Егер белок молекуласы екі 
немесе одан кӛп полипептидтік тізбектен құралса, онда сол белоктың синтезін екі ген немесе одан 
да кӛп ген іске асырады. 
Жақын уақытқа дейін генетикалық қасиеттер жайлы мәліметтер ДНҚ молекуласында заңды 
түрде  дәлме-дәл  жазулы  болады  және  белгілі  бір  белокты  анықтаушы  барлық  нуклеотидтер 
тәртіппен  орналасады  деген  сенімді  пікір  қалыптасып  келді.  Ал  биология  ғылымында  ашылған 
соңғы  жаңалықтар  жоғары  сатыдағы  организмдердің  гендері  азоттық  негіздердің  үздіксіз 
тізбегінен  емес,  аралары  «мағынасыз»  учаскелермен  бӛлінген,  жеке-жеке  бӛлшектерден 
тұратынын  анықтады.  Ген  бӛлшектерінің  орталығында  10  жұптан  20000  жұпқа  дейінгі  негіздер 
болуы мүмкін. Геннің «мағынасыз» артық бӛліктері белок синтезі алдында кесіп тасталады. 
Геннің ДНҚ-дан мРНҚ молекуласына кӛшкен тұтас бірлігі кӛрсетілген. 
 
 
 
Геннің екі жағында қосымша 
учаскелер 
кӛрсетілген, 
олар 
мРНК-да 
болады, 
ал 
белок 
түзілуіне қатыспайды. 
Бір  поли-пептид  (белок)  түзі-
летін ген. 
 
 
 

Ҧсынылатын әдебиеттер: 
4.
 
Сейітов З.С., Бейсебеков М.Қ. Физикалық және коллоидтық химия. –Алматы, 1993. 
5.
 
Болдырев А.И. Физическая и коллоидная химия.–М.:«Высшая школа», 1983.  
6.
 
Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993. 
      4.    Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001.  
      5.    Бохински Р. Современные воззления в биохимии. М.Мир. 1987.  
      6.    Зенгбуш П. Молекуларная клеточная биохимия 3 томдық. М.Мир. 1982.
 
 
Дәріс 14  Нуклеотидтер. Нуклеин қышқылдары-РНҚ, ДНҚ. Нуклеин қышқылдарының ҧлпадағы катоболизмі. 
Пуриндік және пуримединдік негіздердің катоболизмі. 
Дәріс жоспары: 
1. Нуклеин қышқылдары - тұқым қуалау негіздері. 
2. Нуклеин қышқылдарының химиялық құрамы. 
3. Нуклеин қышқылдарының біріншілік құрылымы. 
4. ДНҚ биосинтезі. 
5. Ген және гном.  
6. РНҚ биосинтезі. 
Нуклеин қышқылдары - тҧқым қуалау негіздері 
Алғашқы  тіршілік  нышандары  бұдан  3,2  млрд  жыл  бұрын  пайда  болған.  Ұзаққа  созылған  эволюция  нәтижесінде 
табиғи  сұрыпталу  жолымен  қазіргі  тіршілік                                                                        иелері  -  жануарлар,  адам,  ӛсімдіктер, 
микроорганизмдер  дүниеге  келді.  Тірі  организмдердің  аса  ғажап  қасиеті  -  ата  тегіне  ұқсас  ӛзіндей  жаңа  организмді 
жарыққа  шығаруы.  Осы  бір  табиғаттың  ұлы  жұмбағы  ғылым  үшін  әрқашанда  аса  маңызды  проблема  болып  келді. 
Оны шешуге бүкіл дүние жүзінің ғалымдары атсалысты. 
Сӛйтіп, нуклеин қышқылдары дегеніміз - тҧқым қуалайтын (генетикалық) зат. Енді тіршіліктің осы бір негізгі 
молекуласына анықтама берейік және оның химиялық табиғаты мен қасиеттерін қарастырайық. 
Нуклеин қышқылдарының химиялық қҧрамы 
Нуклеин қышқылдары (НҚ) дегеніміз - нуклеотид қалдықтарынан тҧратын жоғары молекулалы органикалық 
қышқылдар.  Нуклеотидтер  (мононуклеотидтер)  пуриндік  немесе  пиримидиндік  негізден,  пентозадан  (D-рибоза 
немесе  D-дезоксирибозадан)  және  фосфор қышқылынан құралады.  Нуклеин қышқылының  құрамына кіретін пурин 
негіздерінің ішінде әсіресе аденин (А) мен гуанин (Г); пиримидин негіздерінің ішіндегі әсіресе маңыздысы - урацил 
(У), тимин (Т) және цитозин (Ц). 
Пуриндік және пиримидиндік негіздердің құрылым формулалары 13.1.Суретте белгіленген. 
 
Нуклеин  қышқылдарының  құрамына  кіретін  бес  азоттық  негіздердің  -  адениннің,  гуаниннің,  урацилдың, 
тиминнің және цитозиннің құрылымдық формулалары. 
Нуклеотидтер  құрамына  кіретін  қанттардың  бір-бірінен  айырмашылығы  екінші  жағдайдағы  кӛміртек 
атомындағы  гидроксил  тобында.  D-рибоза  молекулада  2
1
-ОН  тобы  бар,  ал  дезоксирибозада  бұл  жағдайда  сутек  (Н) 
атомы болады. Азотты негіздердің атомдарынан айыру үшін пентозаның кӛміртек атомдары 1
-
-пен белгіленеді. 
Тӛменде  пентозалар  (D-рибоза,  D-дезоксирибоза)  ашық  альдегид  және  циклды  (β-фураноза)  түрінде 
кӛрсетілген. 

жүктеу/скачать 2,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: