Н. О. Базанова атындағы физиология, морфология және биохимия кафедрасы jbhim «Жануарлар биохимиясы»

Бақылау сҧрақтары: 
5.
 
Простагландиндер деген не? 
6.
 
Простагландиндердің химиялық табиғаты қандай? 
7.
 
Простагландиндердің биологиялық қызметі қандай? 
8.
 
Циклді АМФ-ті биохимиялық реакциялардың молекулалы делдалы деп атау себебі не? 
Ҧсынылатын әдебиеттер: 
7.
 
Сейітов З.С. Биологиялық химия. – Алматы:«Қайнар», 1992. 
8.
 
Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993. 
9.
 
Сейтембетова А.Ж., Лиходий С.С. Биологиялық химия. –Алматы:«Білім», 1994. 
10.
 
Чечеткин А.В. и др. Биохимия животных. – М.: «ВШ», 1982. 
11.
 
Малахов А.Г., Вишняков С.И. Биохимия сельскохозяйственных животных.– М.:«Колос», 1984.   
12.
 
Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001. 
 
Дәріс 6. 
Зат және энергия алмасуы. Биологиялық тотығу. Тыныстану тізбегі және оның 
ферменттері. Тотыға фосфорлану, энергетикалық балансы.
 
Дәріс жоспары: 
5.
 
Зат және энергия алмасуы. 
6.
 
Биологиялық тотығу. 
7.
 
Тыныстану тізбегі және оның ферменттері. 
8.
 
Тотыға фосфорлану, энергетикалық балансы. 
Метаболизмге кіріспе 
Тірі  организм  дегеніміз  -  белгілі  құрылымы  бар  биологиялық  жүйе.  Тірі  организмде 
үзіліссіз  зат  алмасу  жүріп  жатады.  Зат  алмасу  -  организмде  жҥріп  жататын  барлық 
химиялық  процестердің  жиынтығы.  Организмге  қоректі  заттардың  енуі,  ас  қорыту 
ферменттерінің әсерінен олардың қарапайым заттарға ыдырауы, түзілген қосылыстардың қанға 
сіңуі,  қанмен  ұлпаларға,  мүшелерге  тасымалдануы,  олардан  клетка  компоненттерінің  және 
биомолекулалардың  синтезделінуі,  тотығып  энергия  бӛлінуі  және  организмнен  соңғы 
ӛнімдердің сыртқа шығуы. 
Организмдегі  зат  алмасу  тіршіліктің  негізгі  белгісі  болып  табылады.  Тірі  организм  зат 
алмасудың  нәтижесінде  пайда  болып  жарыққа  шығады,  тіршілік  етеді,  ӛсіп  жетіледі  және 
ӛледі. 
Организмдегі  зат  алмасу  (метаболизм)  ӛзара  тығыз  байланысты  екі  процестен  - 
катаболизм мен анаболизмнен қҧралады. 
Катаболизм  (гректің  каtа  -  тӛмен,  ballen  -  тастау  деген  сӛздерінен  шыққан)  дегеніміз 
кҥрделі  органикалық  қосылыстардың  ыдырап,  қарапайым  молекулаларға  айналуы. 
Азық-түлік, жем-шӛп арқылы организмге енген және ұлпалар мен мүшелерге  барған белоктар, 
липидтер, кӛмірсулар бірқатар катаболиздік реакциялар нәтижесінде ыдырап, ақырғы ӛнімдерге 
(СО
2
,
 
Н
2
О,  NН
3
)  айналады  да,  сыртқа  бӛлініп  шығады.  Катаболиздік  реакциялар  кезінде 
органикалық  молекулалардан  бос  энергия  бӛлініп  шығады  және  бұлар  АТФ  молекуласында, 
басқа да нуклеотидтерде жиналады. Жиналған осы энергия тірі  организмнің тіршілік әрекетін 
іске асыру үшін жұмсалады. 
Анаболизм  (гректің  аnа  -  жоғары  деген  сӛзінен  шыққан)  -  бҧл  белоктар,  липидтер, 
нуклеин  қышқылдарының  және  клетка  мен  ҧлпадағы  басқа  да  биомолекулалардың 
синтезі.  Мұндай  синтез  катаболизм  кезінде  пайда  болған  заттардың  есебінен  іске  асады. 
Анаболизм  реакциялары  кезінде  АТФ  молекуласының  гидролиз  процесінде  босап  шыққан 
энергия  жұмсалады.  Анаболизм  процесі  кезінде  организмнің  құрам  бӛліктері  қалыптасады 
және  жаңа  бӛліктер  түзіліп  жаңарады.  Ал  организмді  тұтастай  алып  қарастыратын  болсақ, 
ересек организмнің дене құрамы бірқатар уақыт бойы оншама ӛзгере қоймайтыны белгілі. 
Клеткадағы катаболиздік және анаболиздік реакциялар бірінен-бірі тәуелсіз болады және 
бір мезгілде жүреді. Бұл екеуі зат алмасудың бір тұтастығын және оның мазмұнын кӛрсетеді. 
Бұл  реакцияларды  ферменттер  катализдейді  және  оны  эндокриндік  жүйе  мен  орталық  жүйке 
жүйесі  басқарып,  реттейді.  Катаболизм  және  анаболизм  нәтижесінде  түзілетін  қосылыстар 
метаболиттер  немесе  аралық  ӛнімдер  деп  аталады.  Катаболизм  диссимиляция  деп,  ал 
анаболизм ассимиляция деп те аталады. 
Қоректік заттардың катаболизмі және энергия бӛлінуі 
Адамның  қалыпты  тіршілік  әрекеті  үшін  энергия,  ауыстырылмайтын  амин  қышқылдары, 
эссенциалды  май  қышқылдары,  витаминдер,  минералды  заттар  және  су  керек.  Энергияны 
кӛмірсулар,  майлар  және  аздап  белоктар  береді.  Олар  ӛте  күрделі  жоғарғы  молекулалы 
қосылыстар,  ферменттер  әсерінен  гидролизденіп,  соңғы  ӛнімдерге  дейін  ыдырайды  және  бос 
энергия бӛлініп шығады. Олар кітаптың басқа тарауларында қаралады (гликолиз, лимон қышқылы 
циклымен  тотығу,  май  қышқылдарының,  амин  қышқылдарының  ыдырауы,  биологиялық  тотығу, 
тыныстану тізбегі, тотыға фосфорлану). 

Негізгі  қоректік  заттар  ыдырауының  жалпы  заңдылық  жолдары  қортынды  түрінде  6.2. 
суретте  кӛрсетілген.  Схемадан  кӛрінгендей  әр  түрлі  энергиялық  қосылыстардың  молекулалары 
біртіндеп  ҥш  кезеңде  ыдырайды  және  олардың  бәрі  бір  ғана  аралық  зат  ацетил-А-коферментін 
түзеді. 
Ҧсынылатын әдебиеттер: 
1. Сеитов З.С. Биохимия. Алматы. Агроуниверситет. 2000. 
2. Жеребцев Н.А., Попова Т.Н. Артюхов В.Г. Биохимия. Воронеж. Гос. Университет. 2002. 
3. Кнорре Д.Г., Мызине С.Д. Биологическая химия. М.Вышая школа, 2003. 
 
 
Дәріс 7. Тақырыбы: «Кӛмірсулар биохимиясы. Кӛмірсулардың қорытылуы және сіңуі» 
Дәріс мақсаты: Тірі организмдегі кӛмірсулардың биологиялық маңызы және олардың алмасуы жӛнінде 
толық мағлҧмат беру. 
Негізгі  терминдер:  Моносахарид,  ди-  және  полисахаридтер,  мальтаза,  сахараза,  гексокиназа,  глюкокиназа, 
амилаза, гликоген. 
Жоспары: 
1. Кӛмірсулар туралы жалпы түсінік. 
2. Кӛмірсулардың қорытылуы және сіңуі. 
3. Күйіс қайыратын жануарлар мен жылқы организмінде кӛмірсулардың қорытылу ерекшелігі. 
4. Моносахаридтердің сіңуі.  
 
Кӛмірсулар немесе қанттар ӛсімдік организмінде синтезделеді.  Кӛмірсулар - барлық тірі организмде негізгі 
энергия беретін зат және кӛміртегінің кӛзі. Ал кӛміртегі дегеніміз - бүкіл тіршіліктің негізгі элементі. 
Ӛзінің  атынан  да  кӛрініп  тұрғандай,  «кӛмірсу»  деген  термин  кӛміртегі  мен  су  деген  екі  сӛзден  құралған. 
Ӛйткені, олардың эмпириялық формуласы Сn(Н2О)m. Қазіргі кезде құрамына кіретін сутегі мен оттегінің ара салмағы 
формуладағыдан ӛзгеше де заттар кездеседі, бірақ олар да, сӛз жоқ, кӛмірсулар класына жатады. 
Кӛмірсу жасыл ӛсімдіктердің жапырағында кӛмірқышқыл газ СО2 мен судан және күн энергиясының есебінен, 
хлорофиллдің  белсенді  араласуынан  синтезделеді.  Бұл  процесс  фотосинтез  деп  аталады.  Фотосинтездің  мәнін  XIX 
ғасырдың соңына таман ұлы орыс ғалымы К. А. Тимирязев ашты. 
Кӛмірсулар  жануарлар  үшін  негізгі  қорек.  Ол  азық  рационының  70%  шамасындай.  Ал  адам  қорегінің  50% 
кӛмірсулардың  үлесіне  тиеді.  Қорытылу  ерекшелігіне  қарай  кӛмірсулар  мынадай  екі  топқа  бӛледі:  1)  крахмал, 
гликоген, сахароза, лактоза, 2) целлюлоза, маннандар, лигнин, пектиндер, пентозандар және басқалары. Екінші топқа 
жататын  кӛмірсуларды  омыртқалылардың  бәрі  бірдей  қорыта  алмайды.  Оларды  күйіс  қайыратын  және  кейбір 
жануарлар ғана микробтық ферменттің кӛмегімен қорыта алады (бұл мәселе жеке қарастырылады). 
Крахмалдың, гликогеннің қорытылуы ауыз қуысынан басталады, ол екеуінің қорытылуына аздап болса да 
сілекей ферменттері әсер етеді. Сілекейдің негізгі қызметі - қоректі ылғалдандыру, сӛйтіп оның шайналуына және ас 
қорыту  жолымен  жүруіне  жағдай  жасау.  Сілекейдің  құрамында  шырышты  гликопротеиндер  (муциндер)  бар,  олар 
қорекке жағылып, оны жұмсартады. 
Қоректің негізгі бӛлігі болып табылатын крахмал ауыз қуысында аздап қана қорытылады, ӛйткені қорек ауыз 
қуысында ұзақ болмайды және жануарлар сілекейінің рН кӛрсеткіші ферменттер әсері үшін қолайлы емес. 
Крахмал  амилозадан  және  амилопектиннен  құралады.  Ол  екеуінің  ұйқы  безінен  шыққан  α-амилаза  ферменті 
әсерінен  болатын  гидролизі  ретсіз  емес,  2-6  байланыстарды  α  (1→4)-байланысы  бойынша  біртіндеп  ыдырату 
жолымен  жүреді.  Бұл  глюкоза,  мальтоза  және  ірі  олигосахаридтер  қоспасының  пайда  болуына  әкеп  соғады.  Ал  α-
амилаза  ферментінің  α(1→6)-байланысын  гидролиздеу  қабілеті  жоқ.  Сондықтан  тек  амилоза  ғана  жаңағы  айтқан 
ӛнімдерге  бӛлінеді.  α(1→6)  -  байланысты  тармақтары  бар  амилопектин  (гликоген  де)  біршама  ғана  ыдырайды. 
Дегенмен амилопектин молекуласының тармақталған жеріндегі α(1→6)-гликозидтік байланысын үзетін изомальтаза 
ферменті  [α(1→6)-гликозидаза]  болады.  Соның  әсерінен  изомальтоза  түзіледі.  Изомальтазаның  әсері  нәтижесінде 
амилопектин қалдығы сызықтық құрылымға ие болады да, әрі қарай α-амилазамен гидролизденеді. 
Ішектің γ-амилаза ферменті олигосахаридтердің шетінен глюкоза қалдықтарын біртіндеп үзіп, ажыратады. Ал 
мальтаза ферменті мен изомальтаза ферменті (М 280 000) тиісінше мальтозаны және изомальтозаны α-глюкозаның 
екі молекуласына гидролиздейді. 
α-Амилаза  крахмалды  (гликогенді)  декстриндерге,  олигосахаридтерге,  мальтоза,  изомальтозаға  дейін 
гидролиздеп ыдыратады. 
Күйіс  қайыратын  малдың  қарыны  тӛрт  бӛлімнен  тұрады.  Олар:  ҥлкен  қарын,  қатбаршақ,  жҧмыршақ  және 
ҧлтабар. Ал үлкен қарын, қатбаршақ және жұмыршақ қарында үнемі 1 мл қоректік массада 1011 бактериялар және 
106 қарапайым жәндіктер, анаэробтық микроорганизмдер тіршілік етеді. 
Жылқының  тік  ішегі  мен  соқыр  ішегінің  кӛлемі  үлкен  болады.  Жылқының  осы  ішектерінде  және  құстардың 
бӛтекесінде кӛптеген микроорганизмдер тіршілік етеді. 
Мұндай  жануарлардың  қарынында,  ішегінде  тіршілік  ететін  микроорганизмдер  клеткасында  целлюлаза, 
целлобиаза  ферменттері  және  басқа  да  ферменттер  түзіледі.  Ондай  ферменттер  целлюлозаны,  пектинді, 
целлобиозаны  гидролиздеп,  негізінен  β-глюкозаға  және  әр  түрлі  моносахаридтерге  айналдырады.  Осы 
моносахаридтер және басқа да қарапайым қанттар одан әрі қарай басқа микробтық ферменттердің әсерінен ашиды да, 
негізінен  сірке,  пропион,  сүт,  май,  пирожүзім,  қымыздық,  янтарь  қышқылдары,  басқа  да  органикалық  қышқылдар, 
кӛмір қышқылы мен СН4 түзіледі. Органикалық қышқылдар үлкен қарынның безсіз эпителийі арқылы сіңеді. 
Микроорганизмдер  қышқыл  реакциясы  бар  ұлтабарға  (нағыз  қарынға)  үздіксіз  келіп  жатады.  Олардың 
қорытылуы осы қарында басталады да, Ішекке барып бітеді. Сонымен күйіс қайыратын жануарлардың нағыз қорегінің 
басым бӛлігі ӛздерінің 1/7 массасының бӛлігіндей болатын ӛз микроорганизмдері екен. 

Целлюлоза  қи  қалыптастырушы  кӛлемдік  масса  ретінде  және  ішектің  қабырғасына  әсер  ететін  механикалық 
қоздырушы  ретінде  адамға  да,  жануарларға  да  қажет.  Целлюлоза  ішектің  толқындана  жиырылуын  күшейтеді  және 
асқазан жолымен қоректің жылжып қозғалуына әсер етеді. 
Жануар  (жыртқыштардан  басқасы)  целлюлозасыз  тіршілік  ете  алмайды.  Ұзақ  уақыт  бойы  жануарларды 
целлюлозасыз қоректендірсе, ас қорытылуы бұзылады, тіпті ӛлімге әкеліп соқтырады. 
Ішек  қабырғасы  арқылы  моносахаридтер  ғана  сіңеді,  ал  дисахаридтер  мен  күрделі  кӛмірсулардың  мұндай 
қабілеті  болмайды.  D-глюкоза  мен  D-галактоза  концентрация  градиентіне  қарсы  активті  тасымалдау  жолымен 
эпителий  клеткалары  арқылы  сіңеді.  Активті  түрде  тасымалдау  тек  D-қатарындағы  қанттарға  ғана  тән,  фруктоза 
активті тасымалданбайды, ол араласу жолымен сорылады. 
Қанттар  ішектің  саңылауынан  клетка  мембранасы  арқылы  таратқыш  молекулалар  кӛмегімен  және  натрий 
иондарының қатысуымен тасымалданады. Таратқыш-молекулада глюкоза мен Nа+ ионының байланысатын жері бар. 
Ішектің  шырышты  қабығы  шегінде  таратқыш  олармен  байланысады  да,  клеткаға  енеді.  Клеткада  олар  бір-бірінен 
бӛлінеді,  глюкоза  сероз  мембранасы  арқылы  қанға  барады,  Nа+  шұғыл  түрде  тасымалданып  кетеді,  ал  таратқыш-
молекула  қайтадан  ішектің  қуысына  келеді.  Қанттардың  сіңу  жылдамдығы  әр  түрлі.  Галактоза  мен  глюкоза  тезірек 
сіңеді. Ал глюкозамен салыстырғанда фруктоза 2 есе, манноза мен пентоза 5—10 есе баяу сіңіріледі. 
 
Бақылау сҧрақтары: 
5.
 
Фотосинтез деген не? 
6.
 
Кӛмірсулардың қорытылуы қай жерден басталады? 
7.
 
Кӛмірсулардың қорытылуына қандай ферменттер әсер етеді?. 
8.
 
Күйіс қайыратын малдардағы кӛмірсулардың қорытылу ерекшелігі қандай? 
 
Ҧсынылатын әдебиеттер: 
7.
 
Сейітов З.С. Биологиялық химия. – Алматы:«Қайнар», 1992. 
8.
 
Қайырханов Қ.К. Жануарлар биохимиясы. –Алматы:«Ана тілі», 1993. 
9.
 
Сейтембетова А.Ж., Лиходий С.С. Биологиялық химия. –Алматы:«Білім», 1994. 
10.
 
Чечеткин А.В. и др. Биохимия животных. – М.: «ВШ», 1982. 
11.
 
Малахов А.Г., Вишняков С.И. Биохимия сельскохозяйственных животных.– М.:«Колос», 1984.   
12.
 
Сеитов З.С. Биохимия.– Алматы: «Қазақ университеті», 2001. 
 
Дәріс 8. Гликолиз туралы жалпы тҥсінік 
Дәріс жоспары 
4.
 
Гликолиз туралы жалпы түсіні 
5.
 
Лимон қышқылының циклі. 
6.
 
Энергетикалық балансы және маңызы 
Клеткадағы  кӛмірсулар  тотығу  және  энергия  бӛлу  үшін  ең  тиімді  субстрат.  Бірақ  клетка  энергетикалық 
материал  ретінде  глюкозаны  қор  үшін  жинай  алмайды.  Әсіресе  қаңқа  бұлшық  еттерінде  және  бауырда  қор  үшін 
жиналатын  тиімді  кӛмірсу  -  гликоген.  Қандағы  глюкозаның  айтарлықтай  бӛлігі  осы  ұлпаларда  жиналады  да, 
гликогенге  айналады.  Бұл  процесс  гликогенез  (гликоген  тҥзілу)  деп  аталады.  Гликогенез  шағын  мӛлшерде 
жануарлардың барлық ұлпаларда дерлік кездеседі. 
1.Гликогеннің синтезделуі АТФ энергиясы есебінен  бос глюкозаның фосфорлануы  арқылы басталады, 
бұл  реакцияны  гексокиназа  ферменті  (М  104000)  катализдейді,  бұл  фермент  барлық  клеткада  кездеседі.  Осы 
реакцияны  катализдейтін  екінші  фермент  глюкокиназа,  бұл  фермент  организм  туғаннан  кейін  екі  жеті  ӛтісімен 
пайда  болады.  Глюкозаның  фосфорлану  реакциясы  магний  ионы  қатысында  глюкозо-6-фосфат  түзілу  арқылы 
жүреді. Глюкозо-6-фосфат- гликогеннің метаболизмі кезіндегі негізгі заттың біреуі. 
 
2. 
Фосфоглюкомутаза ферментінің (М 62000) әсерімен глюкозо-6-фосфат қайтымды изомерленіп глюкозо-1-фосфатқа 
айналады. 
Глюкозо-6-фосфат 
 
 
            Глюкозо-1-фосфат 
3. Гликоген синтезінің қорытынды кезеңінде гликоген-синтаза  деп  аталатын  фермент  реакцияға  кіріседі,  ол 
фермент  глюкозаны  УДФ-глюкозадан  шығарып,  полисахаридтердің  ӛсіп  бара  жатқан  тізбегіне  қосады. 
Гликогенездің бұл сатысы  ӛте  күрделі  және оның  механизмі  негізінен  анықталған. Біз  оны  схема  түрінде  ғана 
береміз. 
Глюкоза  толық  тотыққан  кезде  шығатын  химиялық  энергия  жиынтығын  АТФ  түрінде  береміз  және  оның 
термодинамикалық  тиімділігін  есептеп  шығарамыз.  Глюкозаның  оттегі  қатысында  тотығуы  экзергоникалық 
реакция болады да, энергия бӛлініп шығады. 
С
6
Н
12
О
6
+6О
2
→6СО
2
+6Н
2
О

G
01
 = -686 ккал/моль 
                               Глюкоза 
АТФ молекуласының шығуы. 
1) Гликолиз процесінде глюкозаның бір молекуласының тотығуы екі АТФ молекуласын береді. 
5)
 
Гликолиз  кезінде  түзілген  НАД-Н  екі  молекуласы  тыныстану  тізбегінде  тотығады  да,  2x3  =  6  АТФ 
молекуласын береді. 
6)
 
Пируват ацетил-А-коферментіне айналу кезінде түзілген НАД-Н екі молекуласы тыныстану тізбегінде 
тотығып, 2x3=6 АТФ молекуласын береді. 
7)
 
Ацетил-А-коферментінің  екі  молекуласы  лимон  қышқылы  циклында  тотыққаннан  кейін,  ӛзінің 

электрондарын  тыныстану  тізбегіне  береді  және  24  АТФ  молекуласы  түзіледі.  Осындай  тӛрт  түрлі  жолмен 
барлығы 38 АТФ молекуласы түзіледі. 
Әрбір  АТФ  молекуласының  бос  энергиясы 

G
01
  =  —7,3  ккал-моль  шамасына  тең,  ал  38  АТФ  молекуласы 
38x7,3 = 277,4 ккал береді. Сӛйтіп бір моль глюкозадан АТФ түзілудің термодинамикалық тиімділігі: 
%
40
686
100
277


%
40
686
100
4
,
277


 болады. 
 
Негізгі терминдер  
Моносахаридтер  α-және  β-  аномерлер  Гликозидтік  гидроксил  Альдон  қышқылдары  Урон  қышқылдары  Гиалурон 
қышқылы Гепарин Хондроитинсульфаттар Гемицеллюлоза Целлюлоза  
Әдебиеттер  
1. Жеребцов Н.А., Попова Т.Н., Артюхов В.Г. Биохимия. Изд. «Воронежский гос университет» 2002.  
2. Бохински Р. Современные воззрения  в биохимии М.Мир.1987.  
3. Кноре Д.Г. Мызина С.Д. Биологическая химия. М. Высшая школа. 2003  
4. Овчинников Ю.А. Биоорганическая химия. М.Просвещение, 1987. 
 
Дәріс 9 Дәріс тақырыбы: «Липидтер биохимиясы. Липидтердің қорытылуы. Хиломикрондар, липопротеиндер» 
Дәріс жоспары: 
5.
 
Липидтердің қызметі 
6.
 
Липидтердің қорытылуы және сіңуі 
7.
 
Майлардың ішекте қорытылуы 
8.
 
Триацилглицеролдардың (майлардың) биосинтезі. 
Липидтер дегеніміз - табиғи заттар тобы. Олар іс жүзінде суда ерімейді, бірақ полярсыз еріткіштерде 
(хлороформ, эфир, ыстық этанол, күкіртті кӛміртегінде) ериді. Белоктармен, кӛмірсулармен  қатар липидтер де 
мал, адам және ӛсімдіктердің барлық ұлпалар клеткаларының құрамына кіреді. Липид гректің lipos - май деген 
сӛзінен шыққан 
Май дегеніміз триацилглицеролдардың және басқада липидтердің кҥрделі қоспасы.  Майдың 
химиялық молекуласы деп мысал ретінде мына триацилглицеролдарды кӛрсетуге болады: 
 
 
 
 
Триацилглиерол 
Майдың қорытылуы қарында басталады (5.1.сурет). Бірақ 
онда толық жіктеліп қорытылып бітпейді. Қарынның қозғала 
алатын ерекшелігіне байланысты, майдан қою эмульсия түзіледі. 
Бұл құбылыс ферменттердің әсерін жеңілдетеді. Қарын сӛлінде 
липаза бар. Бірақ оның қасиеттері ұйқы безі липазасынан 
ӛзгеше. Ұйқы безі липазасының ең қолайлы рН деңгейі 6 - 7 
болса, қарын липазасы рН кӛрсеткіші 3,5 болғанда активті. 
Бұл липаза кӛбінесе кӛміртегі атомдарының тізбегі ұзын емес, 
орташа болатын май қышқылдары эфирлерін гидролиздейді. 
Бұл кезде босап шыққан май қышқылдары тікелей қарын 
арқылы сіңеді. Жаңа туған сүтқоректілерде липаза ерекше 
қызмет атқарады. Ӛйткені сүтте тӛменгі молекулалық май 
қышқылдарының триацилглицерол-дары болады және липаза 
эмульденген май түйіршіктеріне әсер ете алады. Ондай май 
сүтте болады. 
 
Майлардың ішекте қорытылуы 
Майлардың  негізгі  қорытылуы  он  екі  елі  ішекте  ӛтеді,  оған  әсер  етуші  ұйқы  безінің  липаза  ферменті. 
Мұнда  қоректік  заттар  жиынтығы  ӛттің,  ұйқы  безі  сӛлінің  және  ішек  секреттерінің  әсе ріне  ұшырайды. 
Липидтердің  қорытылуында  және  олардың  гидролизі  ӛнімдерінің  сіңуінде  ӛт  қышқылдары  маңызды  роль 
атқарады. 
 
Ӛт қышқылдары 
Ӛт  қышқылдары  ӛтпен  бірге  ӛт  қалтасынан  шығады.  Тӛрт  түрлі  ӛт  қышқылы  белгілі.  Олар:  хол 
қышқылы,  хенодезоксихол  қышқылы,  дезоксихол  қышқылы,  литохол  қышқылы.  Бұл  қышқылдар  ӛт  құрамында 
тиісінше  50,  30,  15,  5%  мӛлшерінде  кездеседі.  Бұлар  пептидтік  байланыс  арқылы  глицинмен  немесе  тауринмен 
байланысқан.  Соның  әсерінен  осы  қышқылдар  ас  қорытушы  барлық  ферменттерге  тӛзімді  келеді.  Мұндай 
комплексті  байланысу  ӛт  қышқылдарының  ерігіштігін  жақсартады.  Ӛт  қышқылдарының  байланыспаған  тұздары 
рН  кӛрсеткіші  7-ден  тӛмен  кезде  тұнбаға  шӛгеді.  Ӛт  қышқылдарының  глицинмен  немесе  тауринмен  қосылған 
комплекстері натрий тұздары түрінде кездеседі. 
Ӛт  қышқылдарының  қызметі  -  липидтердің  эмульсияға  айналуын  және  еруін  дамыту.  Сӛйтіп  липаза 
ферментінің әсерін жеңілдету. 
Тӛменде хол қышқылы мен тауриннің жҧп қосылысы таурохол қышқылы және дезоксихол қышқылы мен 
глициннің жҧп қосылысы гликодезоксихол қышқылының түзілу реакциялары берілген. 
 

 
Ӛт қышқылдары құрылым жағынан бір - біріне ұқсас, олар тек қана молекуласында гироксил топарының саны 
және  орналасуымен  ерекшеленеді.  Тӛменде  екі  қышқылдарының  –  хенодезоксихол  қышқылының  және  литохол 
қышқылының формулалары келтірілген. 
 
 
Майды  эмульсияға  айналдыру.  Майлар  гидрофобты,  сулы  ортада  ерімейді.  Ӛт  қышқылдарының  ерігіш 
амфипатиялық  қасиеті  бар.  Ӛт  қышқылдары  сырттай  активті  заттар.  Ӛйткені  олардың  стероидтық  жағы 
гидрофобты, ал полярлы «басы» (қышқылдық топ бар жері) гидрофильді  келеді. Ӛт қышылдарының гидрофобты 
жағы  май  түйіршіктерімен  ӛзара  әрекеттеседі,  ал  олардың  гидрофильдік  тобы  сулы  ортаға  қараған  жақ  бетке 
жиналып  топтасады  да,  полярлы  еріткіш  сумен  түйіседі.  Ӛт  қышқылдары,  бос  май  қышқылдары  мен 
моноацилглицеролдардың  қатысында  май  түйіршіктері-сыртына  жинақталады  да  жұқа  қабықша  түзеді.  Осының 
нәтижесінде екі заттың- су мен майдың арасындағы сыртқы керіліс бірден азаяды. Осылайша беттік керілістің азаюы 
және  ішектің  жиырылып  созылуы  нәтижесінде  үлкен  май  түйіршіктері  босайды  да,  бӛлшектеніп,  ұсақ-ұсақ  май 
түйіршіктеріне  айналады.  Осылай  пайда  болған  майдың  ӛте  ұсақ  бӛліктерінің  сыртқы  қабатында  сол  беттік 
активті заттардан  құралған  жұқа  қабықша болады, ол  қабықша  май  бӛлшектерін  біріктірмейді.  Май осылайша 
эмульсияланады  да  суда  еритіндей  қалыпқа  түседі.  Эмульсияланғаннан  кейін  майдың  беттік  аумағы  ӛте 
ұлғаяды.  Эмульсиялану  деңгейі  жоғары  болған  сайын  және  май  түйіршіктері  кішірейген  сайын  оған 
ферменттің әсер етуі оңайланды. Сӛйтіп ацилглицеролдар гидролизінің жылдамдығы да артады. 
Ӛттің және ұйқы безі сӛлінің реакциясы әлсіз сілтілік, ол қарынның қышқыл реакциясын бейтараптайды. 

жүктеу/скачать 2,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: